Οι επιστήμονες παίρνουν θέση στον αγώνα δρόμου για την κατασκευή της ατομικής βόμβας

Αυτοί που έμειναν

Η περίοδος 1933–1939 στη Γερμανία χαρακτηρίζεται από τη ριζική μεταμόρφωση του κράτους σε ολοκληρωτικό καθεστώς υπό τον Αδόλφο Χίτλερ. Η ναζιστική ιδεολογία διαπέρασε κάθε πτυχή της κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένης της επιστήμης, με στόχο τον «συντονισμό» όλων των θεσμών με τις αρχές του καθεστώτος.

Η εκδίωξη των Εβραίων και των πολιτικά «αναξιόπιστων» από τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ινστιτούτα οδήγησε σε μαζική έξοδο κορυφαίων επιστημόνων. Οι θεωρητικοί φυσικοί βρέθηκαν στη δυσμενέστερη θέση. Ο κλάδος τους είχε υποστεί τις μεγαλύτερες απώλειες, καθώς πολλά από τα σημαντικότερα στελέχη του ήταν Εβραίοι, όπως οι Άλμπερτ Αϊνστάιν, Μαξ Μπορν, Τζέιμς Φρανκ, Ότο Στερν, Χανς Μπέτε, Γιουτζίν Βίγκνερ, Φριτς Λόντον, Βόλφγκανγκ Μπλοχ, Βάλτερ Χάιτλερ και άλλοι. Βέβαια, οι περισσότεροι μη Εβραίοι επιστήμονες δεν σκέφτηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα. Εξαιρέσεις υπήρξαν ο Έρβιν Σρέντιγκερ (Αυστριακός), η Μάρτε Φογκτ, ο Μάρτιν Στόμπε, ο Μαξ Ντελμπρίκ και ο Ότο Κράγιερ.  Συνολικά οι απώλειες αυτές αποδυνάμωσαν σημαντικά τη γερμανική επιστήμη, ενώ παράλληλα ενίσχυσαν την επιστημονική υπεροχή των ΗΠΑ και της Μεγάλης Βρετανίας.

Δύο μη Εβραίοι κορυφαίοι θεωρητικοί φυσικοί που παρέμειναν στη Γερμανία υπό το Τρίτο Ράιχ ήταν ο «νονός» της γερμανικής επιστήμης, ο Μαξ Πλανκ, που εξέφραζε την πρωσική παράδοση αφοσίωσης στο κράτος και ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, ο πιο λαμπρός νεαρός θεωρητικός φυσικός που θα μπορούσε να είχε εργαστεί οπουδήποτε στον κόσμο, αλλά επέλεξε να παραμείνει στη Γερμανία και να ηγηθεί του γερμανικού σχεδίου κατασκευής της ατομικής βόμβας. Στο σημερινό αφιέρωμα παρουσιάζεται η βιογραφία του Πλανκ, ενώ στο επόμενο θα παρουσιαστεί εκείνη του Χάιζενμπεργκ.

Μαξ Πλανκ (1858 – 1947)

Ο Μαξ Πλανκ προερχόταν από οικογένεια πανεπιστημιακών. Ο προπάππος και ο παππούς του ήταν καθηγητές θεολογίας στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν, ο πατέρας του δίδαξε Νομική στα πανεπιστήμια του Κιέλου και του Μονάχου, ενώ ο θείος του, Γκότλιμπ Πλανκ, δικαστής, συνέβαλε καθοριστικά στη σύνταξη της πρώτης έκδοσης του Γερμανικού Αστικού Κώδικα το 1900, που εξακολουθεί να ρυθμίζει τη γερμανική ιδιωτική ζωή. Ήταν το έκτο παιδί του Γιόχαν Γιούλιους Βίλελμ Πλανκ και το τέταρτο της δεύτερης συζύγου του, Έμμα Πάτσιγκ¹.

Γεννημένος το 1858, μεγάλωσε στο Κίελο, αλλά σε ηλικία εννέα ετών η οικογένεια μετακόμισε στο Μόναχο της Βαυαρίας, περιοχή της Γερμανίας με πολύ διαφορετικό κλίμα, πιο χαλαρό και λιγότερο αυταρχικό. Εκεί, στο γυμνάσιο, το ενδιαφέρον του για τη φυσική άναψε χάρη σε έναν εξαιρετικό δάσκαλο, τον μαθηματικό Χέρμαν Μίλλερ, που του δίδαξε επίσης αστρονομία και μηχανική. Αποφοίτησε σε ηλικία 16 ετών. Είχε μεγάλο ταλέντο στη μουσική, έπαιζε πιάνο, εκκλησιαστικό όργανο και βιολοντσέλο, τραγουδούσε και συνέθετε όπερες, αλλά τελικά προτίμησε τη φυσική. Είχε εμμονή με τους «νόμους της σκέψης» και αναρωτιόταν αν ο εξωτερικός κόσμος αποτελεί κάτι ανεξάρτητο από τις παρατηρήσεις μας, αν δηλαδή υπάρχει πραγματικότητα πέρα από εμάς τους ίδιους. Ήταν βέβαιος πως υπάρχει και αποφασισμένος να κατανοήσει τους νόμους που τη διέπουν, αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε «απόλυτο». Αυτή η αποφασιστικότητα έγινε η κινητήριος δύναμη της ζωής του.

Ο καθηγητής του στη φυσική, Φίλιπ φον Γιόλι, τον συμβούλεψε να στραφεί αλλού, αφού «στη φυσική όλα σχεδόν είχαν ανακαλυφθεί και το μόνο που χρειάζεται είναι να καλυφθούν μερικά ασήμαντα κενά». Ο Πλανκ απάντησε ότι τον ενδιέφερε όχι να ανακαλύψει, αλλά να κατανοήσει. Ξεκίνησε λοιπόν τις σπουδές του το 1874 υπό τον φον Γιόλι. Μετά από ορισμένα πειράματα, όπως η μελέτη της διάχυσης του υδρογόνου σε λευκόχρυσο, αφιερώθηκε στη θεωρητική φυσική.

Το 1877 μετέβη στο Βερολίνο για σπουδές με τον Χέρμαν φον Χέλμχολτς και τον Γκούσταβ Κίρχοφ, ενώ παρακολούθησε και μαθήματα του μαθηματικού Καρλ Βάιερστρας. Οι διαλέξεις των δύο φυσικών τον άφησαν μάλλον αδιάφορο, όμως συνδέθηκε φιλικά με τον Χέλμχολτς και, κυρίως, μελέτησε μόνος του τα έργα του Ρούντολφ Κλαούζιους. Η μελέτη αυτή τον οδήγησε στη θεωρία της θερμότητας, πεδίο στο οποίο εξειδικεύτηκε.

Τον Φεβρουάριο του 1879 υπέβαλε τη διδακτορική του διατριβή με τίτλο «Επί του δεύτερου θεμελιώδους θεωρήματος της μηχανικής θεωρίας της θερμότητας». Στη συνέχεια δίδαξε για σύντομο διάστημα μαθηματικά και φυσική στο παλιό του γυμνάσιο στο Μόναχο. Τον Ιούνιο του 1880 υπέβαλε τη διατριβή του επί υφηγεσία με θέμα «Καταστάσεις ισορροπίας ισοτροπικών σωμάτων σε διάφορες θερμοκρασίες».

Μετά την ολοκλήρωση της υφηγεσίας του, ο Πλανκ διορίστηκε άμισθος υφηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, έως ότου του προσφερθεί μια τακτική έδρα. Συνέχισε την έρευνα στη θεωρία της θερμότητας και, χωρίς να το αντιληφθεί πλήρως, ανέπτυξε ανεξάρτητα τον φορμαλισμό της θερμοδυναμικής. Οι ιδέες του Κλαούζιους για την εντροπία² είχαν καθοριστική επίδραση στη δουλειά του.

Τον Απρίλιο του 1885 διορίστηκε έκτακτος καθηγητής θεωρητικής φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Κιέλου, όπου συνέχισε τις μελέτες του για την εντροπία και τις εφαρμογές της στη φυσικοχημεία. Πρότεινε θερμοδυναμική ερμηνεία για τη θεωρία της ηλεκτρολυτικής διάσπασης του Σβάντε Αρρένιους.

Το 1887, ο Πλανκ παντρεύτηκε τη Μαρί Μερκ, αδελφή μιας συμμαθήτριάς του από τα σχολικά του χρόνια στο Μόναχο. Το ζευγάρι απέκτησε τέσσερα παιδιά: έναν μεγαλύτερο γιο, τον Καρλ, δίδυμες κόρες, τη Γκρέτε και την Έμμα, και έναν μικρότερο γιο, τον Έρβιν.

Το 1889 διορίστηκε διάδοχος του Κίρχοφ στο Πανεπιστήμιο Φρίντριχ Βίλχελμ στο Βερολίνο, πιθανότατα με τη μεσολάβηση του Χέλμχολτς. Αρχικά, ο Πλανκ ήταν μόνο αναπληρωτής καθηγητής – το Πανεπιστήμιο δεν ήταν σίγουρο αν ο νεαρός φυσικός μπορούσε να ανταποκριθεί στις υψηλές απαιτήσεις – αλλά διορίστηκε τακτικός καθηγητής το 1892 και στη συνέχεια κατείχε την έδρα της θεωρητικής φυσικής. Ο Πλανκ εγκαινίασε ένα μάθημα 6 εξαμήνων στη θεωρητική φυσική, «ξηρό, κάπως απρόσωπο» κατά τη Μάιτνερ, «χωρίς να χρησιμοποιεί σημειώσεις, χωρίς να κάνει λάθη: ο καλύτερος δάσκαλός μου» κατά τον Βρετανό Τζέιμς Ρ. Πάρτινγκτον. Αμέσως μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, ο Πλανκ εντάχθηκε στη Γερμανική Φυσική Εταιρεία του Βερολίνου, όπου σύντομα ανέλαβε ενεργά καθήκοντα ως ταμίας. Χάρη σε πρωτοβουλία του Πλανκ οι διάφορες τοπικές Εταιρείες Φυσικής στη Γερμανία συνενώθηκαν το 1898 και σχημάτισαν τη Γερμανική Φυσική Εταιρεία, της οποίας ο Πλανκ ήταν πρόεδρος από το 1905 ως το 1909.

Ο Μαξ Πλανκ παρέμεινε βαθιά προσηλωμένος στην κλασική θερμοδυναμική, την οποία θεωρούσε την πιο καθαρή και θεμελιώδη μορφή φυσικής σκέψης. Αντίθετα, έβλεπε με δυσπιστία τη στατιστική μηχανική και την κινητική θεωρία των αερίων, θεωρώντας ότι στηρίζονταν σε αβέβαιες υποθέσεις για την ατομική δομή της ύλης.

Το 1894 ο Πλανκ έστρεψε την προσοχή του στο πρόβλημα της ακτινοβολίας μέλανος σώματος. Είχε αναλάβει να ανακαλύψει για λογαριασμό εταιρειών ηλεκτρισμού τον τρόπο παραγωγής του περισσότερου δυνατού φωτός με λαμπτήρες που θα κατανάλωναν την ελάχιστη ενέργεια.

Στην προσπάθειά του να συμφιλιώσει τη θεωρία με το πείραμα, ο Πλανκ ανακάλυψε τον περίφημο Νόμο του Πλανκ για την ακτινοβολία μέλανος σώματος, που θα συγκλόνιζε την επιστήμη της Φυσικής από τα θεμέλιά της. Ο νόμος πρωτοπαρουσιάσθηκε από τον σαρανταδυάχρονο Πλανκ σε μία συνάντηση της Γερμανικής Φυσικής Εταιρείας, στις 19 Οκτωβρίου 1900³. Υποστήριξε ότι η ενέργεια των υλικών ταλαντωτών που εκπέμπουν και απορροφούν ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία δεν είναι συνεχής αλλά, εκπέμπεται σε διακριτά πακέτα ενέργειας, τα «κβάντα». Η ποσότητα ενέργειας κάθε κβάντου ήταν ανάλογη της συχνότητας της ακτινοβολίας και δινόταν από τη σχέση Ε = hν ή , E = hf.  Όπου E (Energy) είναι η ενέργεια κάθε κβάντου. Μετριέται σε τζάουλ (J) Τζάουλ (J) όταν μιλάμε για μακροσκοπικά ή τεχνικά συστήματα, για παράδειγμα θερμότητα, ηλεκτρική ενέργεια, μηχανική ισχύ. Μετριέται  σε ηλεκτρονιοβόλτ (eV) στη μικροκλίμακα, στη φυσική σωματιδίων, την ατομική και πυρηνική φυσική, τη φυσική στερεάς κατάστασης.  Όπου h (σταθερά του Πλανκ), είναι θεμελιώδης σταθερά της φύσης που δείχνει πόση ενέργεια περιέχει ένα κβάντο για κάθε μονάδα συχνότητας.  Όπου ν, το σύμβολο της συχνότητας της ακτινοβολίας (όχι το γράμμα v του λατινικού αλφαβήτου, αλλά το ελληνικό νι). Πολλές φορές συμβολίζεται και με το f. Εκφράζει πόσες ταλαντώσεις ή κύκλους κάνει το ηλεκτρομαγνητικό κύμα ανά δευτερόλεπτο, και μετριέται σε hertz (Hz).

Ο ίδιος περιέγραψε αυτή την ιδέα ως «πράξη απελπισίας», επειδή συγκρουόταν με όσα θεωρούσε δεδομένα για τη φυσική. Προσπάθησε για χρόνια να την εντάξει στην κλασική φυσική, χωρίς αποτέλεσμα. Δεν είχε στόχο να ανατρέψει τη θεωρία. Προσπαθούσε να λύσει ένα συγκεκριμένο πρόβλημα με τα εργαλεία που είχε. Μόνο σταδιακά αποδέχτηκε ότι η κβάντωση έδειχνε κάτι θεμελιώδες για τη φύση. Το «καταραμένο κβάντο», όπως το αποκαλούσε, έγινε το θεμέλιο της κβαντικής θεωρίας⁴ . Ο Πλανκ κατάλαβε αμέσως τη σημασία της ανακάλυψης. Είπε στον γιο του: «Σήμερα έκανα μια ανακάλυψη τόσο σημαντική όσο εκείνη του Νεύτωνα»⁵. Για αυτή τη συμβολή του τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ το 1918. Η θεωρία των κβάντων ήταν τόσο ριζοσπαστική που έμεινε για χρόνια στο περιθώριο. Ένας από τους πρώτους που κατάλαβαν τη σημασία της ήταν ο άγνωστος τότε Άλμπερτ Αϊνστάιν, ο οποίος πήρε την ιδέα του Πλανκ πιο σοβαρά από τον ίδιο τον Πλανκ.

Το 1905 ο Αϊνστάιν πρότεινε ότι και το φως αποτελείται από διακριτά πακέτα ενέργειας, τα φωτόνια. Δεν ήταν μόνο οι ταλαντωτές της ύλης κβαντωμένοι. Αυτή η επέκταση εξηγούσε το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο, όπου φως που προσπίπτει σε μέταλλα εκτοξεύει ηλεκτρόνια με ενέργεια που εξαρτάται από τη συχνότητά του και όχι από την έντασή του. Η κλασική κυματική θεωρία δεν μπορούσε να δώσει αυτή την εξήγηση. Αν το φως ήταν συνεχές κύμα, η μεγαλύτερη ένταση θα αύξανε την ενέργεια των ηλεκτρονίων. Τα πειράματα έδειξαν το αντίθετο. Μόνο φως υψηλότερης συχνότητας έδινε ηλεκτρόνια με υψηλότερη ενέργεια. Αυτό ήταν ακριβώς το αποτέλεσμα που αναμενόταν αν το φως αποτελείται από κβάντα με ενέργεια E = hf. Η υπόθεση των φωτονίων χάρισε στον Αϊνστάιν το Νόμπελ το 1921. Έδειξε ότι η κβαντική φύση δεν αφορούσε μόνο το πρόβλημα του Πλανκ αλλά ήταν θεμελιώδης ιδιότητα της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας.

Η ιδέα του Αϊνστάιν περί κβάντων φωτός για την ερμηνεία του φωτοηλεκτρικού φαινομένου είχε αρχικά απορριφθεί από τον Πλανκ, ο οποίος δεν ήθελε να εγκαταλείψει την Κλασική Ηλεκτροδυναμική του Μάξγουελ. Το 1910 ο Αϊνστάιν έδειξε ότι η ανώμαλη συμπεριφορά της ειδικής θερμότητας σε χαμηλές θερμοκρασίες ήταν άλλο ένα φαινόμενο που δεν εξηγούνταν με την Κλασική Φυσική. Οι Πλανκ και Νερνστ, μπροστά στον αυξανόμενο αριθμό αντιφάσεων ανάμεσα στην κλασική θεωρία και το πείραμα, διοργάνωσαν το πρώτο συνέδριο του Σολβέ στις Βρυξέλλες το 1911. Εκεί ο Αϊνστάιν κατάφερε τελικά να πείσει τον Πλανκ για την ορθότητα της άποψής του. Από αυτό το σημείο και μετά η κβαντική επανάσταση απέκτησε οριστική δυναμική⁶.

Το 1909 δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Την ίδια χρονιά, τον Οκτώβριο του 1909, η σύζυγός του Μαρί απεβίωσε, πιθανώς από φυματίωση ή βρογχικό καρκίνωμα,  μετά από είκοσι δύο χρόνια γάμου, αφήνοντας τον Πλανκ να μεγαλώσει τα παιδιά εν μέσω των αυξανόμενων επιστημονικών του ευθυνών. Τον Μάρτιο του 1911 ο Μαξ Πλανκ νυμφεύθηκε, την κατά είκοσι εννέα χρόνια μικρότερή του, Μάργκα φον Έσσλιν, ανιψιά της εκλιπούσας συζύγου του, και τον Δεκέμβριο γεννήθηκε ο γιος τους Χέρμαν. 

Στις 23 Μαρτίου 1912, ο Μαξ Πλανκ εξελέγη «μόνιμος γραμματέας» των τμημάτων μαθηματικών και φυσικής της Πρωσικής Ακαδημίας Επιστημών, η οποία ιδρύθηκε το 1700. Μαζί με τρεις άλλους μόνιμους γραμματείς, σχημάτισε το προεδρείο της Ακαδημίας, καθένας από τους οποίους ανέλαβε την προεδρία ολόκληρης της Ακαδημίας για τετράμηνη περίοδο. Ο Πλανκ κατείχε πλέον μια ισχυρή θέση και γινόταν ολοένα και περισσότερο, όπως αναφέρει ο ιστορικός της επιστήμης Ντίτερ Χόφμαν η «κεντρική προσωπικότητα της σύγχρονης φυσικής»⁷, όπως είχε γίνει πριν από αυτόν ο Χέρμαν φον Χέλμχολτς, ο οποίος είχε πεθάνει το 1894. Για τον Πλανκ, η εστίαση δεν ήταν μόνο στη δική του έρευνα, αλλά και στην ανάπτυξη της φυσικής στο σύνολό της και της επιστήμης γενικότερα.

Από την εποχή περίπου της εκλογής του ως μόνιμου γραμματέα της Πρωσικής Ακαδημίας, ο Πλανκ προσπάθησε να φέρει τον Άλμπερτ Αϊνστάιν στο Βερολίνο, αλλά ο Αϊνστάιν προτιμούσε να παραμείνει στην Ελβετία. Στις αρχές του καλοκαιριού του 1913, ο Πλανκ ταξίδεψε στη Ζυρίχη με τον Βάλτερ Νερνστ και του πρόσφερε μια θέση μέλους της Ακαδημίας και καθηγητή χωρίς διδακτικά καθήκοντα στο δικό του νέο ινστιτούτο στο Πανεπιστήμιο Φρίντριχ Βίλχελμ. Ο Αϊνστάιν δέχτηκε τον Δεκέμβριο και ανέλαβε τη νέα του θέση την 1η Απριλίου 1914. Σύντομα οι δύο επιστήμονες έγιναν στενοί φίλοι και συναντιόντουσαν συχνά για να παίζουν μουσική μαζί.

Όταν η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Ρωσίας την 1η Αυγούστου και εναντίον της Γαλλίας στις 3 Αυγούστου 1914, ο Πλανκ χαιρέτισε αυτό το βήμα και ήταν ευγνώμων που βίωσε αυτή την «ένδοξη εποχή». Πολιτικά, ήταν συντηρητικός και πιστός στο κράτος, καθώς και αφοσιωμένος στον Κάιζερ. Όπως οι περισσότεροι συνάδελφοί του, συμμεριζόταν τον ενθουσιασμό του πληθυσμού και χρησιμοποίησε τον ετήσιο εορτασμό της επετείου του πανεπιστημίου στις 3 Αυγούστου για να ακολουθήσει η διάλεξή του για τη φυσική με μια πατριωτική έκκληση. Ο πόλεμος, είπε, ήταν «για τη ζωή και τον θάνατο, για την τιμή και ίσως για την ίδια την ύπαρξη της πατρίδας»⁸.

Κατά τη διάρκεια της γερμανικής εισβολής στο ουδέτερο Βέλγιο στις αρχές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, σημειώθηκαν πολυάριθμες επιθέσεις γερμανικού στρατιωτικού προσωπικού εναντίον του βελγικού άμαχου πληθυσμού. Γερμανικά στρατεύματα αφού κατέλαβαν την πόλη του Λέβεν, στις 25 Αυγούστου 1914, έβαλαν φωτιά σε πολλά σημεία της πόλης. Ανάμεσα στα κτίρια που κάηκαν ήταν και η βιβλιοθήκη του Καθολικού Πανεπιστημίου του Λέβεν. Χάθηκαν χίλια μεσαιωνικά χειρόγραφα, οκτακόσια αρχέτυπα και τριακόσιες χιλιάδες βιβλία. Το περιστατικό του Λέβεν, που χαρακτηρίστηκε ως «πολιτισμική θηριωδία», είχε έντονη απήχηση στο εξωτερικό. Κατά συνέπεια, ο γερμανικός στρατός απεικονίστηκε, ειδικά στον αγγλόφωνο κόσμο, ως στρατός «Ούννων» και βάρβαρων που καταστρέφουν τον πολιτισμό.

Απαντώντας στις κατηγορίες των χωρών της Αντάντ, 93 κορυφαίοι Γερμανοί επιστήμονες, καλλιτέχνες, δημοσιογράφοι, διανοούμενοι υπέγραψαν ένα μανιφέστο, που συντάχθηκε από τους συμβούλους του Γουλιέλμου Β’ και δημοσιεύθηκε στις 4 Οκτωβρίου 1914. Το μανιφέστο υποστήριζε ότι τα γερμανικά στρατεύματα είχαν διαφυλάξει τα πολιτιστικά μνημεία, είχαν τηρήσει την πολιτισμένη συμπεριφορά, και οι ενέργειες τους χαρακτηρίζονταν ως αυτοάμυνα.

Το κείμενο με τίτλο «Προς τον Πολιτισμένο Κόσμο» αναφέρει:

«Εμείς, ως εκπρόσωποι της γερμανικής επιστήμης και του πολιτισμού, υψώνουμε τη διαμαρτυρία μας ενώπιον ολόκληρου του πολιτισμένου κόσμου ενάντια στα ψέματα και τις συκοφαντίες με τις οποίες οι εχθροί μας επιδιώκουν να αμαυρώσουν την αγνή υπόθεση της Γερμανίας στον επίπονο αγώνα για την ύπαρξη που της επιβλήθηκε.

[…] Δεν είναι αλήθεια ότι η Γερμανία είναι υπεύθυνη για αυτόν τον πόλεμο. Ούτε ο λαός ούτε η κυβέρνηση ούτε ο Κάιζερ τον επιθυμούσαν. Από γερμανικής πλευράς, καταβλήθηκε κάθε δυνατή προσπάθεια για να αποτραπεί.

[…] Δεν είναι αλήθεια ότι τα στρατεύματά μας ενήργησαν βάναυσα… Ενάντια σε έναν μανιασμένο λαό που τους επιτέθηκε ύπουλα στα καταλύματά τους, αναγκάστηκαν, με βαριά καρδιά, να πάρουν εκδίκηση βομβαρδίζοντας ένα μέρος της πόλης. Το μεγαλύτερο μέρος του Λέβεν έχει διασωθεί. Το περίφημο δημαρχείο παραμένει εντελώς άθικτο. Οι στρατιώτες μας το έσωσαν από τις φλόγες με αυτοθυσία.

[…] Δεν είναι αλήθεια ότι η διεξαγωγή του πολέμου μας αγνοεί τους νόμους του διεθνούς δικαίου.

[…] Δεν είναι αλήθεια ότι ο αγώνας ενάντια στον λεγόμενο μιλιταρισμό μας δεν είναι ένας αγώνας ενάντια στον πολιτισμό μας, όπως ισχυρίζονται υποκριτικά οι εχθροί μας. Χωρίς τον γερμανικό μιλιταρισμό, ο γερμανικός πολιτισμός θα είχε σβηστεί προ πολλού από προσώπου γης. Προέκυψε από μέσα αυτού του πολιτισμού για να τον προστατεύσει, σε μια χώρα που για αιώνες καταστράφηκε από λεηλασίες όπως καμία άλλη. Ο γερμανικός στρατός και ο γερμανικός λαός είναι ένα. Αυτή η επίγνωση ενώνει 70 εκατομμύρια Γερμανούς σήμερα, ανεξάρτητα από εκπαίδευση, κοινωνική τάξη ή πολιτική τοποθέτηση.

[…] Μπορούμε μόνο να διακηρύξουμε σε ολόκληρο τον κόσμο ότι ψευδομαρτυρούν εναντίον μας. Σε εσάς, που μας γνωρίζετε, που μέχρι στιγμής έχετε φυλάξει μαζί μας το ύψιστο αγαθό της ανθρωπότητας, φωνάζουμε:

Πιστέψτε μας! Πιστέψτε ότι θα δώσουμε αυτή τη μάχη μέχρι το τέλος ως πολιτισμένος λαός, για τον οποίο η κληρονομιά ενός Γκαίτε, ενός Μπετόβεν, ενός Καντ είναι τόσο ιερή όσο η εστία και η γη του.

Στεκόμαστε δίπλα σας με το όνομά μας και την τιμή μας!»⁹.

Ακολουθούν οι 93 υπογραφές, ανάμεσά τους και εκείνες των φυσικών Μαξ Μπλανκ, Βίλχελμ Ρέντγκεν, Βάλτερ Νερνστ, Βίλχελμ Βιν, Φίλιπ Λέναρντ.

Όταν ξέσπασε κριτική, ο Πλανκ αρχικά ισχυρίστηκε ότι είχε πειστεί να υπογράψει το μανιφέστο χωρίς καν να το έχει διαβάσει.  Ωστόσο, μόνο περίπου δύο εβδομάδες αργότερα, στις 16 Οκτωβρίου 1914, ο Πλανκ υπέγραψε επίσης τη «Δήλωση των Καθηγητών του Γερμανικού Ράιχ», σύμφωνα με την οποία:

 «Εμείς, οι καθηγητές στα πανεπιστήμια και τα κολέγια της Γερμανίας, υπηρετούμε την επιστήμη και επιτελούμε ένα έργο ειρήνης. Αλλά μας γεμίζει με απογοήτευση το γεγονός ότι οι εχθροί της Γερμανίας, με επικεφαλής την Αγγλία, επιθυμούν – φαινομενικά προς όφελός μας – να διχάσουν το πνεύμα της γερμανικής επιστήμης και αυτού που αποκαλούν πρωσικό μιλιταρισμό. Δεν υπάρχει διαφορετικό πνεύμα στον γερμανικό στρατό από ό,τι στον γερμανικό λαό, γιατί και οι δύο είναι ένα, και ανήκουμε κι εμείς σε αυτούς… Αυτό το πνεύμα ζει όχι μόνο στην Πρωσία, αλλά είναι το ίδιο σε όλες τις χώρες του Γερμανικού Ράιχ. Είναι το ίδιο στον πόλεμο και την ειρήνη. Τώρα ο στρατός μας στέκεται στη μάχη για την ελευθερία της Γερμανίας και, επομένως, για όλα τα αγαθά της ειρήνης και του πολιτισμού, όχι μόνο στη Γερμανία. Η πεποίθησή μας είναι ότι η σωτηρία ολόκληρου του ευρωπαϊκού πολιτισμού εξαρτάται από τη νίκη που θα πετύχει ο γερμανικός “μιλιταρισμός”, την πειθαρχία, την αφοσίωση και την αυτοθυσία του ενωμένου, ελεύθερου γερμανικού λαού.»¹⁰. Τη διακήρυξη υπέγραψαν  πάνω από 3.000 Γερμανοί καθηγητές 53 πανεπιστημίων και τεχνικών σχολών της Γερμανίας. Ανάμεσά τους εκτός του Πλανκ και άλλοι διάσημοι καθηγητές όπως: Μαξ Μπορν, Ντέιβιντ Χίλμπερτ, Ότο Χαν, Μαξ φον Λάουε, Πολ Λούντεβιγκ, Έμιλ Βάρμπουργκ.

Ως απάντηση, 120 Βρετανοί πανεπιστημιακοί υπέγραψαν το κείμενο «Απάντηση προς τους Γερμανούς Καθηγητές» (23 Οκτωβρίου 1914), που δημοσιεύτηκε στους New York Times και The Times. Το κείμενο καταδίκαζε τις γερμανικές ενέργειες και τόνιζε ότι η Βρετανία πολεμούσε για την υπεράσπιση της ελευθερίας και της διεθνούς νομιμότητας. Ανάμεσα στους  υπογράφοντες και οι φυσικοί Ουίλιαμ Χένρι Μπραγκ, Όλιβερ Λοτζ, Τζον Ουίλιαμ Στρατ και Τζόζεφ Τζον Τόμσον.

Παρ’ όλα αυτά, μετά το 1945, ορισμένοι συγγραφείς ισχυρίστηκαν ότι ο Πλανκ αργότερα «αποστασιοποιήθηκε» από την υπογραφή του στα δύο κείμενα.  Στην πραγματικότητα, ωστόσο, ο Πλανκ είχε υπερασπιστεί το μανιφέστο μόλις το 1916 σε μια ανοιχτή επιστολή προς τον Ολλανδό συνάδελφό του Χέντρικ Άντον Λόρεντζ, υποστηρίζοντας ότι ήταν «μια ρητή δήλωση ότι οι Γερμανοί μελετητές και καλλιτέχνες δεν θέλουν να διαχωρίσουν τον σκοπό τους από τον σκοπό του γερμανικού στρατού. Διότι ο γερμανικός στρατός δεν είναι τίποτα άλλο από τον ένοπλο γερμανικό λαό, και όπως όλα τα επαγγέλματα, οι μελετητές και οι καλλιτέχνες είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με αυτόν»¹¹.  Σε μια προσωπική επιστολή προς τον Λόρεντζ, ο Πλανκ εξήγησε επίσης ότι η ανοιχτή επιστολή του ήταν πράγματι «ένα είδος ανάκλησης, αλλά μόνο όσον αφορά τη διατύπωση, όχι όσον αφορά το νόημα» και των δύο κειμένων¹² .

Αρκετοί εξέχοντες Γερμανοί επιστήμονες υπέγραψαν στη συνέχεια επιπλέον δηλώσεις που όξυναν την αντιπαράθεση, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει ένας πραγματικός «πόλεμος επιστημόνων» και να ενταθούν εθνικιστικές και πολιτισμικές διενέξεις στον επιστημονικό χώρο.

Τον Πλανκ, εκείνη την εποχή, συνέχιζαν να τον χτυπούν προσωπικές τραγωδίες. Στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, και τα τέσσερα παιδιά του, από τον πρώτο του γάμο, υπηρέτησαν την πατρίδα.  Οι γιοι του, Καρλ και Έρβιν, υπηρέτησαν και οι δύο ως στρατιώτες, και οι κόρες του Έμμα και Γκρέτε ως νοσοκόμες. Ο Έρβιν Πλανκ, ο νεότερος από τους δύο αδελφούς, συνελήφθη αιχμάλωτος πολέμου από τους Γάλλους στις 7 Σεπτεμβρίου 1914, αφού τραυματίστηκε. Ο Καρλ Πλανκ μετεωρολόγος στον Αυστροουγγρικό στρατό, σκοτώθηκε στο Βερντέν στις 16 Μαΐου 1916. Ο Πλανκ δεν έδειξε κανένα σημάδι θλίψης και συνέχισε να εκτελεί το έργο του με αφοσίωση. Πολλοί στον κύκλο του έμαθαν για τον θάνατο του γιου του μόνο εβδομάδες αργότερα.

Στις 15 Μαΐου 1917, μία από τις δίδυμες κόρες του, η Γκρέτε, πέθανε από πνευμονική εμβολή κατά τον τοκετό, λίγες μόνο ημέρες μετά τη γέννηση του πρώτου της παιδιού. Η δίδυμη αδερφή της, Έμμα, φρόντιζε την κόρη της. Τον Ιανουάριο του 1919, η Έμμα Πλανκ παντρεύτηκε τον χήρο της Γκρέτε, τον καθηγητή της Χαϊδελβέργης Φέρντιναντ Φέλινγκ. Στις 21 Νοεμβρίου 1919, πέθανε κι αυτή γεννώντας το πρώτο της παιδί. Ο Πλανκ υπέμεινε όλες αυτές τις απώλειες με στωική υποταγή στη μοίρα.

Πολλές φορές, ο Αϊνστάιν επισκεπτόταν τον Πλανκ με το βιολί του, ο Πλανκ έπαιζε πιάνο και ο εναπομείνας γιος του Πλανκ από την πρώτη του σύζυγο, ο Έρβιν, έπαιζε τσέλο.  

Ο Πλανκ, άνθρωπος που έθετε τη συνείδηση και την ενότητα της Γερμανίας πάνω απ’ όλα, επιδίωξε μετά την κατάρρευση του 1918 να αποκαταστήσει το κύρος της γερμανικής επιστήμης, η οποία αντιμετώπισε σοβαρές προκλήσεις, όπως η απώλεια διεθνών συνεργασιών λόγω της απομόνωσης κατά τη διάρκεια του πολέμου, τα βάρη των αποζημιώσεων βάσει της Συνθήκης των Βερσαλλιών και η μείωση της κρατικής χρηματοδότησης, η οποία απειλούσε τη συνέχεια της έρευνας. Η παραλαβή του Βραβείου Νόμπελ Φυσικής από τον Πλανκ στις 2 Νοεμβρίου 1918  για την κβαντική του υπόθεση του 1900 ανύψωσε το κύρος του ως σύμβολο της διαρκούς γερμανικής επιστημονικής αριστείας, με την καθυστερημένη τελετή το 1919 να βοηθά τις προσπάθειες αποκατάστασης του παγκόσμιου κύρους παρά τα μποϊκοτάζ των Γερμανών ακαδημαϊκών από τους Συμμάχους¹³.

Η Γερμανία είχε αποκλειστεί από διεθνείς επιστημονικούς οργανισμούς, ενώσεις και εκδηλώσεις, και οι γερμανικές ερευνητικές εργασίες δεν συμπεριλαμβάνονταν πλέον σε διεθνή περιοδικά και βιβλιογραφίες.

Η Συνθήκη των Βερσαλλιών επέβαλε σκληρούς όρους στη Γερμανία (εδαφικές απώλειες, οικονομικές αποζημιώσεις, διεθνή ταπείνωση). Αυτό δημιούργησε σταδιακά ευρεία αίσθηση αδικίας και ανάγκης για «εσωτερική αποκατάσταση». Η οικονομική κρίση, η ανεργία και η κοινωνική αναταραχή της μεταπολεμικής περιόδου ενίσχυσαν συναισθήματα ανησυχίας και εύκολες εξηγήσεις για την κατάρρευση – οι ενοχοποιήσεις «εσωτερικών εχθρών» (πολιτικών αντιπάλων, μειονοτήτων, «ξένων» επιρροών) έγιναν δημοφιλής διέξοδος.

Στον επιστημονικό χώρο αυτό μεταφράστηκε ως αναζήτηση «εθνικής» ερμηνείας της επιστήμης. Με επικεφαλής τους βραβευμένους με Νόμπελ Φυσικής Φίλιπ Λέναρντ (1905), για τη δουλειά του στις καθοδικές ακτίνες και το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο και Γιοχάνες Σταρκ (1919) γνωστός για το «φαινόμενο Σταρκ», δηλαδή την επίδραση ενός ηλεκτρικού πεδίου στα ατομικά φάσματα, περίπου τριάντα φυσικοί, κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, ομαδοποιήθηκαν σε ένα ψευδοεπιστημονικό εθνικιστικό κίνημα εντός της γερμανικής φυσικής κοινότητας που ονομάστηκε «Γερμανική ή Άρια Φυσική».

Εκτός από τους δύο νομπελίστες άλλα μέλη ήταν ο Λούντβιχ Γκλάζερ (1889 – 1945;), ο Ερνστ Γκέρκε (1878 – 1960), ο Βίλχελμ Μύλερ (1880 – 1968), ο Ρούντολφ Τόμασεκ (1895 – 1966), ο Άλφονς Μπιλ (1900 – 1988), κ.ά. Η ομάδα αυτή απέρριπτε την αναδυόμενη σύγχρονη φυσική ως υπερβολικά μαθηματική και θεωρητική και υποστήριζε μια ισχυρότερη έμφαση στον ρόλο της πειραματικής φυσικής. Συγκεκριμένα, αντιτάχθηκαν στη θεωρία της σχετικότητας του Άλμπερτ Αϊνστάιν και της κβαντομηχανικής των Μπλανκ, Μπορν, Χάιζενμπεργκ, απορρίπτοντας τις αρχές τους ως ανεπαρκώς οπτικές και διαισθητικές.

Ο Αϊνστάιν είχε τραβήξει την προσοχή του κοινού όταν η γενική θεωρία της σχετικότητας επιβεβαιώθηκε από παρατηρήσεις που έκαναν Βρετανοί αστρονόμοι το 1919. Ως αντίδραση σε αυτή τη δημοσιότητα, έγινε στόχος κάθε είδους επιθέσεων από αντισημίτες (επειδή ήταν Εβραίος), από δεξιές δημοσιεύσεις (λόγω των φιλελεύθερων και δημοκρατικών πολιτικών του πεποιθήσεων) και επίσης από συντηρητικούς επιστήμονες που δίσταζαν να αποδεχτούν τις θεωρίες του.

Στις 24 Αυγούστου 1920, ο αντισημίτης Πολ Γουέιλαντ, ισχυριζόμενος ότι εκπροσωπούσε μια ομάδα που ονομαζόταν «Ένωση Γερμανών Φυσικών Επιστημόνων για τη Διατήρηση της Καθαρής Επιστήμης», και που ο Αϊνστάιν ονόμασε ειρωνικά «Εταιρεία Αντι-Σχετικότητας», συγκάλεσε συγκέντρωση στη Φιλαρμονική Αίθουσα του Βερολίνου. Σε αυτή τη συνάντηση, η οποία είχε διαφημιστεί ευρέως στις εφημερίδες, και στην οποία παρευρεθεί από περιέργεια ο ίδιος ο Αϊνστάιν,  ο Γουέιλαντ εκφώνησε ένα είδος κεντρικής ομιλίας όπου επιτέθηκε στον Αϊνστάιν, με αστήρικτες προσβολές κατά «της κλίκας των ακαδημαϊκών υποστηρικτών του» και κατά της θεωρίας της σχετικότητας. Για τον Γουέιλαντ, αυτή η θεωρία δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια μορφή «επιστημονικής μαζικής ύπνωσης», εβραϊκής αλαζονείας, προϊόν μιας πνευματικά χαοτικής εποχής, όπου μεταξύ άλλων απωθητικών ιδεών, δηλητηρίαζε τη γερμανική σκέψη. Η ομιλία του κορυφώθηκε με τη δήλωση: «Η θεωρία της σχετικότητας είναι επιστημονικός Ντανταϊσμός»¹⁴.

Λίγο αργότερα, στις 23 Σεπτεμβρίου 1920, στη συνάντηση της Εταιρείας Γερμανών Φυσικών Επιστημόνων και Ιατρών στο Bad Nauheim, ο Λέναρντ αμφισβήτησε ευθέως τον Αϊνστάιν σε μια έντονη συζήτηση, κατηγορώντας τη θεωρία ότι υπονόμευε τα καθιερωμένα πειραματικά θεμέλια. Ο Γιοχάνες Σταρκ με τη σειρά του επέκρινε τη Σχετικότητα για τον δυσνόητο μαθηματικό φορμαλισμό της που παραμελούσε την απτή πειραματική πραγματικότητα.

Αξιοσημείωτη είναι η στάση του Πλανκ, όταν αρνήθηκε, παρά τη σύσταση του Πρωσικού υπουργείου Πολιτισμού, να εκδώσει η Ακαδημία Επιστημών δήλωση υπέρ του Αϊνστάιν. Αντ’ αυτού, ο Χάινριχ Ρούμπενς και ο Βάλτερ Νερνστ έγραψαν ένα άρθρο προς υπεράσπιση του Αϊνστάιν και της θεωρίας του.

Τον Οκτώβριο του 1920, οι Φριτς Χάμπερ και Μαξ Πλανκ ίδρυσαν τον Σύνδεσμο Έκτακτης Ανάγκης της Γερμανικής Επιστήμης, ο οποίος σχεδιάστηκε ως συλλογική εκπροσώπηση της γερμανικής επιστήμης, με σκοπό να «κατευθύνει τα διαθέσιμα κεφάλαια σε εκείνα τα κανάλια και σε εκείνα τα μέρη όπου θα μπορούσαν να επιτύχουν το μεγαλύτερο όφελος προς το συμφέρον του συνόλου»¹⁵. Ως προεδρεύων γραμματέας της Πρωσικής Ακαδημίας, ο Πλανκ ηγήθηκε προσωρινά του οργανισμού μέχρι που ο Φρίντριχ Σμιτ-Οτ ανέλαβε την προεδρία, κατευθύνοντας επιχορηγήσεις σε προσωπικό, εξοπλισμό και έργα για νέους ερευνητές εν μέσω υπερπληθωρισμού που κορυφώθηκε το 1923.  Ένα σημαντικό μέρος της χρηματοδότησής του προερχόταν από το εξωτερικό. Ο Σύνδεσμος έλαβε  επίσης οικονομική στήριξη από τον βιομήχανο Καρλ Φρίντριχ φον Ζίμενς, και από το υπουργείο Οικονομικών. Με τον καιρό, ο Σύνδεσμος εξελίχθηκε από προσωρινή ρύθμιση σε μόνιμο ίδρυμα. Το 1929, το όνομά του άλλαξε σε Γερμανική Ένωση για τη Διατήρηση και Προώθηση της Έρευνας, ή Ένωση Έρευνας εν συντομία.

Στις 10 Ιανουαρίου 1926, ο Πλανκ συνταξιοδοτήθηκε από το Πανεπιστήμιο Φρίντριχ Βίλχελμ και τη θέση του κατέλαβε ο  Έρβιν Σρέντινγκερ. Παρόλο που ο Πλανκ δίδαξε ως καθηγητής στο Βερολίνο για 37 χρόνια και εκτιμήθηκε από τους μαθητές του, δεν ίδρυσε τη δική του σχολή σκέψης. Είχε λίγους διδακτορικούς φοιτητές μεταξύ των οποίων οι Μαξ Άμπραχαμ (1897), Μόριτς Σλικ (1904), Βάλτερ Μάισνερ (1906), Μαξ φον Λάουε (1906), Φριτς Ράιχε (1907), Βάλτερ Σότκι (1912) και Βάλτερ Μπότε (1914) και σπάνια αλληλοεπιδρούσε μαζί τους¹⁶.

Ο Πλανκ αν και υπήρξε συντηρητικός και σκεπτικιστής απέναντι στις επαναστατικές καινοτομίες, η πίστη του στην ορθολογική σκέψη τον οδήγησε να αποδεχθεί την κβάντωση. Όμως επέμεινε στην ύπαρξη μιας αντικειμενικής πραγματικότητας, ανεξάρτητης από τον παρατηρητή, και απέρριψε την «Ερμηνεία της Κοπεγχάγης» για την κβαντομηχανική, που αναπτύχθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1920 από τους Νιλς Μπορ, Βέρνερ Χάιζενμπεργκ και Βόλφγκανγκ Πάουλι, και η οποία σύντομα έγινε κυρίαρχη.

Η ερμηνεία της Κοπεγχάγης είχε δύο μέρη. Το πρώτο ήταν η Αρχή της Αβεβαιότητας του Χάιζενμπεργκ, η οποία υπαγόρευε ότι ήταν αδύνατο για έναν παρατηρητή να γνωρίζει τόσο την ακριβή θέση όσο και την ακριβή ορμή ενός υποατομικού σωματιδίου. Όσο πιο ακριβής ήταν η μέτρηση του ενός, τόσο λιγότερο ακριβής θα ήταν και του άλλου. Το δεύτερο μέρος ήταν η συμβολή του Μπορ με την Αρχή της Συμπληρωματικότητας, η οποία παράκαμψε το ερώτημα αν το φως ήταν σωματίδιο ή κύμα. Σύμφωνα με τον Μπορ, ήταν και τα δύο: το φως ήταν σωματίδιο ή κύμα, ανάλογα με το πώς το μέτρησε ο παρατηρητής.

Βασικά, ο Μπορ υποστήριξε ότι ο πειραματιστής ήταν ένα αναπόσπαστο μέρος του πειράματος και ότι η μέθοδος που επέλεξε για τη μέτρηση ενός φαινομένου θα καθόριζε τα αποτελέσματα. Το ερώτημα αν το φως «είναι» σωματίδιο ή κύμα είναι ένα άχρηστο ερώτημα. Η φυσική, ισχυρίστηκε ο Μπορ, αφορά τα αποτελέσματα των πειραμάτων, όχι τον τρόπο που «είναι» πραγματικά τα πράγματα. Αυτή η φιλοσοφία αντιπροσώπευε όλα όσα ο Πλανκ αντιτασσόταν  πάντα στη φυσική. Αν ο Μπορ είχε δίκιο, δεν υπήρχε κάτι τέτοιο όπως μια αντικειμενική πραγματικότητα ανεξάρτητη από τον παρατηρητή. Ο Πλανκ πίστευε ότι η ερμηνεία της Κοπεγχάγης δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένας τρόπος να εγκαταλείψει κανείς τα πραγματικά ερωτήματα και, ουσιαστικά, ήταν μια επιστημονική έκφραση της απαισιοδοξίας που κυριαρχούσε στη γερμανική ζωή.

Ο Πλανκ δεν ήταν ο μόνος που αντιπαθούσε τη νέα τάση στη φυσική. Ο Αϊνστάιν απεχθανόταν την ερμηνεία της Κοπεγχάγης, αποκαλώντας την «θρησκεία του Χάιζενμπεργκ-Μπορ». Πράγματι, επιστήμονες όπως ο Αϊνστάιν, ο Σρέντιγκερ και ο Πλανκ ήλπιζαν ότι η ερμηνεία της Κοπεγχάγης ήταν απλώς μια παράκαμψη στο δρόμο για μια πραγματική κατανόηση της κβαντομηχανικής. Αλλά επειδή είχαν ελπίδα για το μέλλον, κανένας από αυτούς τους επιστήμονες δεν εγκατέλειψε την κβαντομηχανική. Και, παρόλο που διαφώνησε με τα αποτελέσματά τους, ο Πλανκ επέμεινε στην πεποίθησή του ότι η υποστήριξη των κβαντικών φυσικών θα έφερνε κύρος στη γερμανική επιστήμη και στην ίδια τη Γερμανία¹⁷.

Η επιστήμη αγνόησε τις ανησυχίες του. Αυτό που είχε ανακαλύψει στα σαράντα δύο του, κατά τη διάρκεια της πάλης του με τους παλιούς τρόπους, ίσχυε και για τον ίδιο προσωπικά:

«Μια νέα επιστημονική αλήθεια συνήθως δεν επικρατεί πείθοντας τους αντιπάλους της και κάνοντάς τους να αισθάνονται φωτισμένοι, αλλά μάλλον με τη σταδιακή εξαφάνιση των αντιπάλων της και με το γεγονός ότι η ανερχόμενη γενιά είναι εξοικειωμένη με την αλήθεια από την αρχή»¹⁸.

Και πράγματι η κβαντομηχανική ήταν τελικά έργο των «πιτσιρικάδων». Το 1905 ο Αϊνστάιν ήταν 26 χρονών, ο Νιλς Μπορ δημοσίευσε την κβαντική θεωρία του ατόμου του υδρογόνου στα 28 του, ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ ανακάλυψε τη μηχανική των μητρών στα 25 του και την αρχή της αβεβαιότητας στα 26, ο Βόλφγκανγκ Πάουλι πρότεινε τους δύο βαθμούς ελευθερίας του σπιν στα 24 του και την απαγορευτική αρχή στα 25 του και ο Πωλ Ντιράκ, ανακάλυψε τον γενικό φορμαλισμό της κβαντομηχανικής στα 24 και την εξίσωση Ντιράκ στα 26 του!¹⁹

Για τα εβδομηκοστά γενέθλια του Πλανκ, το 1928, ο Αϊνστάιν μαζί με τους Μαξ Μπορν, Μαξ φον Λάουε, Έρβιν Σρέντιγκερ και Άρνολντ Σόμερφελντ ανακοίνωσαν την έναρξη ενός ετήσιου χρυσού μεταλλίου με το όνομα «Μετάλλιο Μαξ Πλανκ» που θα απονέμεται συνήθως σε ένα άτομο ετήσια, από τη Γερμανική Φυσική Εταιρεία, για εξαιρετικά επιτεύγματα στον τομέα της θεωρητικής φυσικής. Την επόμενη χρονιά, στις 28 Ιουνίου 1929, ο Μαξ Πλανκ τιμήθηκε με το πρώτο μετάλλιο Μαξ Πλανκ και αμέσως απένειμε στον Άλμπερτ Αϊνστάιν το δεύτερο μετάλλιο.

Μετά τον διορισμό του Χίτλερ ως καγκελάριου στις 30 Ιανουαρίου 1933, ο εβδομηνταπεντάχρονος Μαξ Πλανκ, που υπηρετούσε ως πρόεδρος της Εταιρείας Κάιζερ Γουλιέλμος (Βίλχελμ) από το 1930, διαδεχόμενος τον Άντολφ φον Χάρνακ, υιοθέτησε μια στρατηγική προσεκτικής εμπλοκής και όχι άμεσης αντίθεσης στο νεοσύστατο ναζιστικό καθεστώς.

Παρά την ταχεία εφαρμογή αντισημιτικών πολιτικών, συμπεριλαμβανομένου του μποϊκοτάζ των εβραϊκών επιχειρήσεων την 1η Απριλίου 1933 και των προκαταρκτικών απολύσεων στον ακαδημαϊκό χώρο, ο Πλανκ παρέμεινε επικεφαλής στις σημαντικότερες επιστημονικές θέσεις της Γερμανίας: ήταν γραμματέας της Πρωσικής Ακαδημίας Επιστημών και πρόεδρος της Εταιρείας Κάιζερ Γουλιέλμος.

Στις 28 Μαρτίου 1933, ο Αϊνστάιν ενώ βρισκόταν στο πλοίο SS Belgenland που κατέπλευσε στην Αμβέρσα, έστειλε επιστολή παραίτησης προς την Πρωσική Ακαδημία. Στην επιστολή του τόνισε ότι οι πολιτικές συνθήκες στη Γερμανία καθιστούσαν αδύνατη την παραμονή του σε θεσμό που εξαρτιόταν από την κυβέρνηση.

Την 1^η Απριλίου δεδομένου ότι ο Πλανκ βρισκόταν εκείνη την εποχή σε διακοπές στη Σικελία, ένας άλλος γραμματέας της Ακαδημίας, ο καθηγητής Δρ. Ερνστ Χέιμαν, απάντησε στον Αϊνστάιν:

«Η Πρωσική Ακαδημία Επιστημών άκουσε με αγανάκτηση από τις εφημερίδες τη συμμετοχή του Άλμπερτ Αϊνστάιν σε υποκίνηση φρικαλεοτήτων στη Γαλλία και την Αμερική. Απαίτησε αμέσως εξηγήσεις. Εν τω μεταξύ, ο Αϊνστάιν ανακοίνωσε την αποχώρησή του από την Ακαδημία, αναφέροντας ως λόγο ότι δεν μπορεί να συνεχίσει να υπηρετεί το Πρωσικό Κράτος υπό την τρέχουσα κυβέρνησή του. Όντας Ελβετός πολίτης, φαίνεται ότι σκοπεύει επίσης να παραιτηθεί από την πρωσική υπηκοότητα την οποία απέκτησε το 1913 απλώς και μόνο επειδή έγινε πλήρες μέλος της Ακαδημίας.

Η Πρωσική Ακαδημία Επιστημών είναι ιδιαίτερα προβληματισμένη από τις δραστηριότητες του Αϊνστάιν ως υποκινητή σε ξένες χώρες, καθώς αυτή και τα μέλη της πάντα ένιωθαν ότι δεσμεύονταν από τους στενότερους δεσμούς με το Πρωσικό Κράτος και, ενώ απείχαν αυστηρά από κάθε πολιτικό κομματικό προσανατολισμό, πάντα τόνιζαν και παρέμεναν πιστά στην εθνική ιδέα. Επομένως, δεν έχει κανένα λόγο να μετανιώσει για την αποχώρηση του Αϊνστάιν.»²⁰.

Ο Αϊνστάιν ανταπάντησε στις κατηγορίες της Πρωσικής Ακαδημίας Επιστημών, στις 5 Απριλίου, ενώ έστειλε και μια ιδιωτική επιστολή στον Πλανκ την επόμενη μέρα. Στην επιστολή του προς τον Πλανκ μεταξύ άλλων αναφέρει:

«Σίγουρα θα είναι εύκολο να φανταστείτε πώς αισθάνεται το κοινό εκτός Γερμανίας για τις τακτικές που χρησιμοποιήθηκαν εναντίον μου. Σίγουρα θα έρθει μια στιγμή που οι αξιοπρεπείς Γερμανοί θα ντραπούν για τον ατιμωτικό τρόπο με τον οποίο μου έχουν φερθεί. Δεν μπορώ παρά να σας υπενθυμίσω ότι όλα αυτά τα χρόνια έχω μόνο ενισχύσει το κύρος της Γερμανίας και ποτέ δεν επέτρεψα στον εαυτό μου να αποξενωθεί από τις συστηματικές επιθέσεις εναντίον μου στον δεξιό τύπο, ειδικά εκείνες των τελευταίων ετών, όταν κανείς δεν μπήκε στον κόπο να με υπερασπιστεί. Τώρα, ωστόσο, ο πόλεμος εξόντωσης εναντίον των ανυπεράσπιστων συμπατριωτών μου Εβραίων με αναγκάζει να χρησιμοποιήσω, για λογαριασμό τους, οποιαδήποτε επιρροή μπορεί να έχω στα μάτια του κόσμου.

Για να εκτιμήσετε καλύτερα τα συναισθήματά μου, σας ζητώ να φανταστείτε τον εαυτό σας προς το παρόν σε αυτή την κατάσταση: υποθέστε ότι ήσασταν καθηγητής πανεπιστημίου στην Πράγα και ότι μια κυβέρνηση ανέβαινε στην εξουσία που θα στερούσε από τους Τσέχους γερμανικής καταγωγής τα προς το ζην και ταυτόχρονα θα εφάρμοζε ωμές μεθόδους για να τους εμποδίσει να εγκαταλείψουν τη χώρα. Υποθέστε επιπλέον ότι είχαν τοποθετηθεί φρουροί στα σύνορα για να πυροβολούν όλους όσους, χωρίς άδεια, προσπαθούσαν να εγκαταλείψουν τη χώρα που διεξήγαγε έναν άψυχο πόλεμο εξόντωσης εναντίον τους. Θα θεωρούσατε τότε αξιοπρεπές να παραμείνετε σιωπηλός μάρτυρας τέτοιων εξελίξεων χωρίς να υψώσετε τη φωνή σας για να υποστηρίξετε όσους διώκονται; Και δεν είναι η καταστροφή των Γερμανών Εβραίων μέσω της πείνας το επίσημο πρόγραμμα της σημερινής γερμανικής κυβέρνησης;

Αν διαβάζατε τι είπα στην πραγματικότητα (όχι διαστρεβλωμένες αφηγήσεις), αναμφίβολα θα συνειδητοποιούσατε ότι εκφράστηκα με στοχαστικό και μετριοπαθή τρόπο. Δεν το λέω αυτό για να ζητήσω συγγνώμη, αλλά για να δείξω έντονα τον άθλιο και επαίσχυντο τρόπο με τον οποίο οι γερμανικές αρχές μου έχουν συμπεριφερθεί.

Χαίρομαι που παρόλα αυτά με προσεγγίσατε ως παλιό φίλο και ότι, παρά τις έντονες πιέσεις από έξω, η σχέση μεταξύ μας δεν έχει επηρεαστεί. Παραμένει τόσο καλή και γνήσια όσο ποτέ, ανεξάρτητα από το τι έχει συμβεί. “Σε χαμηλότερο επίπεδο”, ας πούμε. Το ίδιο ισχύει και για τον Λάουε, για τον οποίο τρέφω τον ύψιστο σεβασμό...»²¹.

Μερικοί ακαδημαϊκοί διαμαρτυρήθηκαν, για την στάση της Ακαδημίας, κυρίως ο Μαξ φον Λάουε, ο πιο γενναίος από όλους τους Γερμανούς επιστήμονες που παρέμειναν στη χώρα. Ο Μαξ Πλανκ, στη συνεδρίαση της Ακαδημίας στις 11 Μαΐου 1933, από τη μία πλευρά, μίλησε για το μεγαλείο του Αϊνστάιν, συγκρίνοντάς τον με τον Κέπλερ και τον Νεύτωνα· από την άλλη, πρόσθεσε ότι οι ίδιες οι πράξεις του Αϊνστάιν είχαν καταστήσει αδύνατη την παραμονή του στην Ακαδημία.

Την επόμενη χρονιά, το 1934, ο Αϊνστάιν έγραψε σε έναν φίλο του ότι παρόλο που ένιωθε ότι ο Πλανκ «δεν έθεσε ποτέ σε κίνδυνο τίποτα με τις πράξεις ή τα λόγια του», ο Αϊνστάιν δεν θα είχε «παραμείνει πρόεδρος της Ακαδημίας και της Εταιρείας Κάιζερ Γουλιέλμος υπό τέτοιες συνθήκες.»²².

Ο Πλανκ θεωρούσε μάταιη τη δημόσια αντιπαράθεση, υποστηρίζοντας αντ’ αυτού την παρασκηνιακή επιρροή για τον μετριασμό της ζημίας στη γερμανική έρευνα, μια θέση που μετέφερε σε συναδέλφους όπως ο Φριτς Χάμπερ, Όττο Χαν και  Βέρνερ Χάιζενμπεργκ προτρέποντάς τους να αποφεύγουν προκλητικές ενέργειες.

Ο Φριτς Χάμπερ, ήταν από το 1911 ιδρυτικός διευθυντής του Ινστιτούτου Φυσικοχημείας και Ηλεκτροχημείας Κάιζερ Γουλιέλμος, επίτιμος καθηγητής φυσικοχημείας στο Πανεπιστήμιο Φρίντριχ Βίλχελμ στο Βερολίνο και μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Γερμανικής Ένωσης για τη Διατήρηση και Προώθηση της Έρευνας. Ο ίδιος δεν επηρεάστηκε από την εφαρμογή του ναζιστικού «Νόμου περί Αποκατάστασης της Επαγγελματικής Δημόσιας Υπηρεσίας», επειδή ως βετεράνος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εξαιρούνταν από τον κανόνα, αλλά έπρεπε να απολύσει άμεσα δώδεκα από τους σαράντα εννέα υπαλλήλους του. Σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τον νόμο, στις 30 Απριλίου έστειλε επιστολές στον πρόεδρο της Εταιρείας Κάιζερ Γουλιέλμος, Μαξ Πλανκ, και στον Πρώσο υπουργό Πολιτισμού, Μπέρνχαρντ Ρουστ, δηλώνοντας την παραίτησή του από τη θέση του Διευθυντή του Ινστιτούτου και καθηγητή του πανεπιστημίου με ισχύ από την 1η Οκτωβρίου. Στις 12 Μαΐου 1933 παραιτήθηκε και από τη θέση μέλους του διοικητικού συμβουλίου της Γερμανικής Ένωσης για τη Διατήρηση και Προώθηση της Έρευνας.

Ο Πλανκ είχε στείλει επιστολή στις 2 Μαΐου 1933, ευχαριστώντας τον Χίτλερ για τις ευχές στα εβδομηκοστά πέμπτα γενέθλιά του και ζητώντας συνάντηση. Η συνάντηση έγινε στις 16 Μαΐου. Σύμφωνα με τον ίδιο, προσπάθησε να εξηγήσει στον Χίτλερ ότι υπήρχαν Εβραίοι επιστήμονες, όπως ο Φριτς Χάμπερ, με τεράστια προσφορά στη Γερμανία και ότι έπρεπε να γίνουν εξαιρέσεις από τον Νόμο περί Αποκατάστασης της Επαγγελματικής Δημόσιας Υπηρεσίας. Όπως αναφέρει ο Πλανκ:  

«Ο Χίτλερ μου απάντησε με τα εξής λόγια: “Δεν έχω τίποτα εναντίον των Εβραίων ως τέτοιων. Αλλά οι Εβραίοι είναι όλοι κομμουνιστές, και οι δεύτεροι είναι εχθροί μου, εναντίον τους στρέφεται ο αγώνας μου”. Σχολίασα ότι υπάρχουν διαφορετικοί τύποι Εβραίων, τόσο άξιοι όσο και άχρηστοι για την ανθρωπότητα, με παλιές οικογένειες του ένδοξου γερμανικού πολιτισμού μεταξύ των πρώτων και όταν πρότεινα ότι τελικά θα έπρεπε να γίνει διάκριση μεταξύ τους, απάντησε: “Αυτό δεν είναι σωστό. Ένας Εβραίος είναι Εβραίος, όλοι οι Εβραίοι κολλάνε μαζί σαν κολλιτσίδες. Όπου υπάρχει ένας Εβραίος, όλα τα είδη άλλων Εβραίων συγκεντρώνονται αμέσως. Θα ήταν καθήκον των ίδιων των Εβραίων να χαράξουν μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ των διαφόρων τύπων. Δεν το έκαναν, και γι’ αυτό πρέπει να ενεργήσω εναντίον όλων των Εβραίων εξίσου”. Αγνόησε το σχόλιό μου ότι το να αναγκάσουμε άξιους Εβραίους να μεταναστεύσουν θα ισοδυναμούσε με το να αυτοακρωτηριάστουμε, επειδή χρειαζόμαστε απεγνωσμένα το επιστημονικό τους έργο και οι προσπάθειές τους διαφορετικά θα πήγαιναν κυρίως προς όφελος ξένων χωρών.»²³. Ο Πλανκ αναφέρει αυτή τη συνομιλία για να δείξει την άκαμπτη στάση του Χίτλερ, η οποία τον άφησε συντετριμμένο και χωρίς περιθώρια περαιτέρω παρέμβασης.

Τον Ιούλιο του 1933, όταν ο χημικός Όττο Χαν πρότεινε κοινή διαμαρτυρία τριάντα ανώτερων καθηγητών κατά των απολύσεων Εβραίων συναδέλφων τους, ο Πλανκ απάντησε πως για κάθε τριάντα που θα υπέγραφαν, εκατό πενήντα θα έβγαιναν δημόσια εναντίον τους για να πάρουν τις θέσεις τους. Δεν εκτίμησε την ψυχολογική επίδραση που θα είχε μια τέτοια χειρονομία στο εσωτερικό ούτε τη σημασία της για τη διεθνή κοινή γνώμη, σε αντίθεση με τη δημόσια και αποφασιστική στάση του Αϊνστάιν. Η διαφορά αυτή διέλυσε τη φιλία τους. Ο Αϊνστάιν δεν μπορούσε να συγχωρήσει την ανοχή του Πλανκ, ενώ ο Πλανκ θεωρούσε τη στάση του Αϊνστάιν απέναντι στην κυβέρνηση του Χίτλερ προδοσία προς το γερμανικό κράτος. Πίστευε ότι το μέλλον της Πρωσικής Ακαδημίας Επιστημών δεν έπρεπε να τεθεί σε κίνδυνο από τις πράξεις μεμονωμένων μελών της.

Η θέση του Πλανκ ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Ήξερε ότι η στάση της Ακαδημίας σχετικά με την παραίτηση του Αϊνστάιν έδινε άσχημη εικόνα προς τα έξω. Η δική του ανοχή προς το ναζιστικό καθεστώς μπορούσε να εκληφθεί ως εξουδετέρωση των προσπαθειών ξένων ή εξόριστων επιστημόνων που αντιστέκονταν στις πολιτικές του. Από την άλλη πλευρά, το γεγονός ότι ο ίδιος, ο μεγάλος Πλανκ, παρέμενε ελεύθερος στη θέση του και συνέχιζε το έργο του, έδινε στους ναζί τη δυνατότητα να ισχυρίζονται πως οι αναφορές για τις επιθέσεις τους κατά της επιστήμης ήταν απλή εβραϊκή προπαγάνδα.

Το καλοκαίρι του 1933, ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, πήγε να τον συναντήσει αποφασισμένος να παραιτηθεί, ύστερα από την απόλυση ενός Εβραίου μαθηματικού στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας. Ο Χάιζενμπεργκ, τότε μόλις τριάντα ενός ετών, ήταν ένας από τους πιο λαμπρούς νέους επιστήμονες που είχαν παραμείνει στη Γερμανία, διάσημος για τη διατύπωση της Αρχής της Αβεβαιότητας.

Η ανασύνθεση της συνομιλίας τους, που ο Χάιζενμπεργκ έκανε πολλά χρόνια αργότερα, είναι πιθανό να συνδυάζει διάφορες συζητήσεις του με τον Πλανκ και άλλους επιστήμονες τους κρίσιμους εκείνους μήνες του 1933. Ωστόσο, έχει σημασία γιατί αποτυπώνει το σκεπτικό όσων αποφάσισαν να παραμείνουν στη Γερμανία.

Ο Πλανκ του είπε περίπου τα εξής:

«Ήρθες για να ζητήσεις τη συμβουλή μου σε πολιτικά θέματα, αλλά φοβάμαι πως δεν έχω πια τίποτα να σου πω. Δεν βλέπω καμία ελπίδα να αποτραπεί η καταστροφή που πρόκειται να καταπιεί τα πανεπιστήμιά μας και, στην πραγματικότητα, ολόκληρη τη χώρα. Πριν μου μιλήσεις για τη Λειψία, και πίστεψέ με, τα πράγματα δεν μπορούν να είναι χειρότερα απ’ ό,τι είναι εδώ στο Βερολίνο, θέλω να σου διηγηθώ τη συνάντησή μου με τον Χίτλερ πριν από λίγες μέρες.

Είχα την ελπίδα να τον πείσω πως καταστρέφει ανεπανόρθωτα τα γερμανικά πανεπιστήμια, και ιδιαίτερα τη φυσική έρευνα, με την εκδίωξη των Εβραίων συναδέλφων μας. Ήθελα να του δείξω πόσο λάθος είναι να διώχνει ανθρώπους που πάντα θεωρούσαν τους εαυτούς τους Γερμανούς και που είχαν προσφέρει τη ζωή τους στη Γερμανία όπως όλοι οι άλλοι. Απέτυχα όμως να του δώσω να καταλάβει, ή μάλλον, δεν υπάρχει γλώσσα με την οποία να μπορεί κανείς να μιλήσει σε έναν τέτοιο άνθρωπο. Έχει χάσει κάθε επαφή με την πραγματικότητα.

Ό,τι του λέει κανείς είναι το πολύ μια ενοχλητική διακοπή, την οποία πνίγει αμέσως επαναλαμβάνοντας ασταμάτητα τα ίδια φθαρμένα λόγια για την “παρακμή της υγιούς πνευματικής ζωής” τα τελευταία δεκατέσσερα χρόνια, για την “ανάγκη να σταματήσει η σήψη έστω και τώρα” και άλλα παρόμοια. Έχει κανείς την αίσθηση πως πιστεύει ολόψυχα όλες αυτές τις ανοησίες που ξεστομίζει και τρέφει τις δικές του ψευδαισθήσεις αγνοώντας κάθε εξωτερική επιρροή. Είναι τόσο παγιδευμένος στις λεγόμενες ιδέες του, που δεν είναι πια ανοιχτός σε καμία λογική. Ένας τέτοιος άνθρωπος μπορεί μόνο να οδηγήσει τη Γερμανία στην καταστροφή»²⁴.

Ο Χάιζενμπεργκ με τη σειρά του, του μίλησε για τις εξελίξεις στη Λειψία και για το σχέδιο ορισμένων νεότερων μελών του προσωπικού να παραιτηθούν. Ο Πλανκ, όμως, ήταν πεπεισμένος πως τέτοιες πράξεις διαμαρτυρίας δεν είχαν πια κανένα νόημα:

«Χαίρομαι που έχεις ακόμη αρκετή αισιοδοξία ώστε να πιστεύεις πως με τέτοιες κινήσεις μπορείς να σταματήσεις την παρακμή. Δυστυχώς, υπερεκτιμάς τη δύναμη των πανεπιστημίων και των επιστημόνων. Το κοινό δεν θα μάθει σχεδόν τίποτα για την παραίτησή σου. Οι εφημερίδες είτε δεν θα τη δημοσιεύσουν είτε θα την παρουσιάσουν ως πράξη πλάνης και έλλειψης πατριωτισμού από έναν “απείθαρχο” ακαδημαϊκό. Δεν σταματάς κατολίσθηση που έχει ήδη ξεκινήσει. Το πόσους θα καταστρέψει και πόσες ζωές θα καταπιεί υπακούει σε κάτι σαν φυσικό νόμο, ακόμη κι αν δεν μπορούμε να προβλέψουμε την ακριβή της πορεία. Ο ίδιος ο Χίτλερ δεν ελέγχει πια τη συνέχεια των γεγονότων. Είναι άνθρωπος υποδουλωμένος στις εμμονές του, όχι τιμονιέρης. Δεν ξέρει αν οι δυνάμεις που εξαπέλυσε θα τον υψώσουν ή θα τον συντρίψουν.

Σε αυτές τις συνθήκες, η παραίτησή σου δεν θα έχει καμία πρακτική συνέπεια πέρα από το να καταστρέψει την καριέρα σου. Ξέρω πως είσαι διατεθειμένος να πληρώσεις αυτό το τίμημα. Για τη Γερμανία όμως, οι πράξεις σου θα αρχίσουν να έχουν νόημα μόνο όταν τελειώσει αυτή η καταστροφική φάση. Πρέπει να κοιτάξουμε το μέλλον. Αν φύγεις τώρα, στην καλύτερη περίπτωση θα εργαστείς στο εξωτερικό. Στη χειρότερη, δεν θέλω να το περιγράψω. Ακόμη κι αν τα καταφέρεις, θα είσαι ένας από τους αμέτρητους μετανάστες που θα αναζητούν εργασία, και ποιος ξέρει αν, παίρνοντας μια θέση, στερήσεις την ευκαιρία από κάποιον που την χρειάζεται περισσότερο.

Σίγουρα θα εργαστείς με ηρεμία και θα είσαι μακριά από τον κίνδυνο, και όταν περάσει η καταστροφή θα επιστρέψεις στη Γερμανία με καθαρή συνείδηση, γνωρίζοντας πως δεν συμβιβάστηκες με τον νεκροθάφτη της χώρας σου. Αλλά όταν γίνει αυτό, θα έχουν περάσει πολλά χρόνια. Εσύ θα έχεις αλλάξει, όπως και ο λαός της Γερμανίας, και δεν γνωρίζω αν θα μπορέσεις να προσαρμοστείς στις νέες συνθήκες ή τι θα καταφέρεις σε έναν τόσο διαφορετικό κόσμο.

Αν παραμείνεις, το έργο σου θα είναι άλλου είδους. Δεν μπορείς να αποτρέψεις την καταστροφή, και για να επιβιώσεις θα κάνεις πολλούς συμβιβασμούς. Μπορείς όμως να ενωθείς με άλλους και να δημιουργήσετε νησίδες σταθερότητας. Να συγκεντρώσεις νέους ανθρώπους, να τους διδάξεις να γίνουν καλοί επιστήμονες και να τους βοηθήσεις να διαφυλάξουν τις παλιές αξίες. Κανείς δεν ξέρει πόσες από αυτές τις νησίδες θα επιβιώσουν, αλλά αν καθοδηγήσουμε μικρές ομάδες ταλαντούχων και σωστά σκεπτόμενων νέων μέσα από αυτούς τους φρικτούς καιρούς, θα συμβάλουμε ουσιαστικά στην αναζωογόνηση της Γερμανίας μετά το τέλος. Αυτές οι ομάδες θα γίνουν οι σπόροι γύρω από τους οποίους θα αναπτυχθούν νέες μορφές ζωής.

Σκέφτομαι πρώτα την αναβίωση της επιστημονικής έρευνας στη Γερμανία. Και αφού δεν γνωρίζουμε ποιο ρόλο θα έχουν η επιστήμη και η τεχνολογία στο μέλλον, ίσως όσα λέω ισχύσουν για ευρύτερους τομείς ανθρώπινης δραστηριότητας. Πιστεύω πως όσοι δεν είμαστε αναγκασμένοι να φύγουμε για φυλετικούς ή άλλους λόγους, οφείλουμε να παραμείνουμε και να θέσουμε τα θεμέλια για μια καλύτερη ζωή όταν ο εφιάλτης τελειώσει.

Το να το κάνει κανείς αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο και επικίνδυνο, και οι συμβιβασμοί που θα κάνεις θα στραφούν μετά εναντίον σου, ίσως και δικαίως. Δεν κατηγορώ εκείνον που αποφασίζει διαφορετικά, που θεωρεί τη ζωή στη Γερμανία αβάσταχτη ή δεν αντέχει να μένει όσο διαπράττονται αδικίες που δεν μπορεί να αποτρέψει. Στη φρικτή κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η Γερμανία, κανείς δεν ενεργεί με απόλυτη εντιμότητα. Κάθε απόφαση μας εμπλέκει σε κάποια μορφή αδικίας.

Στην τελική ανάλυση, μένουμε μόνοι. Δεν έχει νόημα να δίνεις ή να δέχεσαι συμβουλές. Μπορώ να σου πω μόνο αυτό. Ό,τι κι αν κάνεις, υπάρχουν ελάχιστες ελπίδες να αποτρέψεις μικρές συμφορές πριν τελειώσει η μεγάλη. Αλλά σε παρακαλώ, σκέψου τον καιρό που θα έρθει μετά το τέλος»²⁵. Στο ταξίδι της επιστροφής προς τη Λειψία, ο Χάιζενμπεργκ αποφάσισε να μείνει, και οι συμβιβασμοί άρχισαν, όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο, γι’ αυτόν όπως και για τον Πλανκ.

Ο Πλανκ έκανε πολλούς δυσάρεστους συμβιβασμούς. Ένας από τους πιο συνηθισμένους, απλούς αλλά και συμβολικούς, ήταν το ζήτημα του χαιρετισμού. Ο φυσικός Π. Π. Έβαλντ περιέγραψε το δίλημμα του Πλανκ στα εγκαίνια του νέου Ινστιτούτου Κάιζερ Γουλιέλμος μετάλλων στη Στουτγάρδη το 1934:
«Όλοι κοιτούσαμε τον Πλανκ, περιμένοντας να δούμε τι θα κάνει στην έναρξη, γιατί εκείνη την εποχή ήταν επίσημα επιβεβλημένο να ξεκινάς τέτοιες ομιλίες με το “Χάιλ Χίτλερ”. Ο Πλανκ στάθηκε στο βήμα, σήκωσε το χέρι του ως τη μέση και το άφησε να πέσει. Το έκανε ξανά. Και τελικά, το χέρι υψώθηκε και είπε “Χάιλ Χίτλερ”…»²⁶.

Με την υπογραφή του Πλανκ απολύθηκαν έως τα τέλη του 1933 συνολικά 126 μέλη του προσωπικού της Εταιρείας Κάιζερ Γουλιέλμος. Από αυτούς, οι 104 ήταν επιστήμονες, δηλαδή περίπου το ένα τέταρτο του επιστημονικού προσωπικού, με την αιτιολογία ότι ήταν Εβραίοι ή/και κομμουνιστές. Μεταξύ αυτών ήταν 35 επικεφαλής τμημάτων ή ινστιτούτων, γεγονός που αντιπροσώπευε σημαντική εκκαθάριση του ηγετικού επιστημονικού δυναμικού. Τέσσερις από τους απολυμένους επιστήμονες αργότερα εξοντώθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης²⁷.

Τον Οκτώβριο του 1933, ο βιομήχανος χάλυβα Άλμπερτ Φόγκλερ, μέλος της διοίκησης της Εταιρείας Κάιζερ Γουλιέλμος, υπέβαλε πρόταση στον υπουργό Εσωτερικών του Ράιχ, Βίλχελμ Φρικ, για τη χρήση των ινστιτούτων της Εταιρείας «για σκοπούς εθνικής άμυνας». Από το 1933 και μετά, η έρευνα και ανάπτυξη στην επιστήμη και τη μηχανική τέθηκαν στην υπηρεσία της βιομηχανίας όπλων και του στρατού, με στόχο τη βελτιστοποίηση της απόκτησης πρώτων υλών, τεχνολογιών παραγωγής και όπλων. Τα ινστιτούτα Κάιζερ Γουλιέλμος, χημείας, φυσικής και μηχανικής, έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο. Στο Ινστιτούτο Φυσικοχημείας και Ηλεκτροχημείας, η έρευνα για τα δηλητηριώδη αέρια, που είχε ξεκινήσει ο Φριτς Χάμπερ κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, συνεχίστηκε υπό τον Πέτερ Άντολφ Τίσεν. Το Ινστιτούτο για την Ανθρωπολογία, την Ανθρώπινη Κληρονομικότητα και την Ευγονική παρείχε την «επιστημονική» βάση νομιμοποίησης για την ευγονική υγεία και τις φυλετικές πολιτικές του ναζιστικού κράτους.

Συνολικά, αυτά τα ινστιτούτα, 32 τον αριθμό, αποτελούσαν το δίκτυο της Εταιρείας Κάιζερ Γουλιέλμος, της οποίας πρόεδρος παρέμεινε ο Μαξ Πλανκ έως τα τέλη του 1936. Με παρότρυνση των Εθνικοσοσιαλιστών και λόγω ηλικίας, ο εβδομήντα εννιά ετών Πλανκ αρνήθηκε να θέσει υποψηφιότητα για επανεκλογή. Η Γερουσία εξέλεξε νέο πρόεδρο τον Καρλ Μπος, βραβευμένο με Νόμπελ Χημείας και πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου της IG Farben, της εταιρείας που χρηματοδοτούσε το Ναζιστικό Κόμμα από το 1932. Ο Μπος όμως δεν παρέμεινε για πολύ στο αξίωμα. Ήταν επικριτικός απέναντι στην εβραϊκή πολιτική του Χίτλερ, υπέφερε σταδιακά από κατάθλιψη και αποσύρθηκε όλο και περισσότερο από τα προεδρικά του καθήκοντα μετά το ξέσπασμα του πολέμου. Πέθανε το 1940.

Ο Πλανκ το 1938, παραιτήθηκε και από τη θέση του μόνιμου γραμματέα των μαθηματικών και φυσικών τμημάτων της Πρωσικής Ακαδημίας Επιστημών. Εκείνη την εποχή, ήταν ογδόντα ετών, αλλά δεν ήταν σε καμία περίπτωση έτοιμος να περάσει το υπόλοιπο της ζωής του άπραγος. Αντ’ αυτού, άρχισε να ταξιδεύει στη χώρα, δίνοντας διαλέξεις για την επιστήμη, τον πολιτισμό και τη θρησκεία. Ακόμα και τότε, φρόντιζε να μην πει τίποτα που θα μπορούσε να ενοχλήσει την κυβέρνηση. Βέβαια, λόγω και της προχωρημένης ηλικίας του δεν προσεκλήθη το 1939, να συμμετέχει στη λεγόμενη «Λέσχη Ουρανίου».

Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Πλανκ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Βερολίνο λόγω ων αεροπορικών βομβαρδισμών. Την 1η Μαρτίου 1943, βρήκε κατάλυμα στο αρχοντικό του βιομήχανου Καρλ Στιλ, στο Ρόγκετζ. Το 1942, έγραψε: «Έχω αρχίσει να έχω μια φλογερή επιθυμία να αντέξω την κρίση και να ζήσω αρκετά ώστε να δω το σημείο καμπής, την αρχή μιας ανόδου». Με τον όρο «άνοδος», ωστόσο, πιθανότατα εννοούσε λιγότερο μια στρατιωτική νίκη του ναζιστικού καθεστώτος και περισσότερο μια πολιτική και ηθική νέα αρχή μετά το τέλος του, διότι γνώριζε πολύ καλά εκείνη την εποχή τα εγκλήματα που διέπραξαν οι Γερμανοί. Τον Μάιο του 1943, είπε στη Λιζ Μάιτνερ: «Πρέπει να συμβαίνουν τρομερά πράγματα, έχουμε κάνει τρομερά πράγματα»²⁸. Τον Φεβρουάριο του 1944, το σπίτι του στο Βερολίνο καταστράφηκε ολοσχερώς σε αεροπορική επιδρομή. Έχασε τα πάντα: τη βιβλιοθήκη του, τα ημερολόγια και τις επιστολές του, και όλα τα υπάρχοντά του. Στη συνέχεια, αφού έμαθε ότι η εγγονή του είχε προσπαθήσει να αυτοκτονήσει, ο Πλανκ δέχτηκε το πιο σκληρό πλήγμα από όλα. Στις 23 Ιουλίου 1944 το μόνο επιζών παιδί του από την πρώτη του σύζυγο, ο Έρβιν, συνελήφθη για φερόμενη συμμετοχή στην απόπειρα δολοφονίας του Χίτλερ στις 20 Ιουλίου 1944 και μεταφέρθηκε στα κεντρικά γραφεία της Γκεστάπο. Ο πατέρας Πλανκ επανειλημμένα υποστήριξε την αθωότητα του γιου του παρά τις κατηγορίες. Έγραψε στον Χάινριχ Χίμλερ : «Με βάση τη στενή σχέση που έχω με τον γιο μου, είμαι βέβαιος ότι δεν είχε καμία σχέση με τα γεγονότα της 20ής Ιουλίου»²⁹. Όταν ο Έρβιν Πλανκ καταδικάστηκε σε θάνατο από το Λαϊκό Δικαστήριο στις 23 Οκτωβρίου 1944, ο πατέρας του, Πλανκ, έγραψε στον Χίτλερ:

«Φύρερ μου!

Είμαι βαθύτατα συγκλονισμένος από την είδηση ότι ο γιος μου Έρβιν καταδικάστηκε σε θάνατο από το Λαϊκό Δικαστήριο.

Η αναγνώριση των επιτευγμάτων μου στην υπηρεσία της πατρίδας μας, την οποία εσείς, ο Φύρερ μου, μου έχετε εκφράσει επανειλημμένα και με τον πιο τιμητικό τρόπο, με κάνει να πιστεύω ότι θα ακούσετε έναν 87χρονο ικέτη.

Ως ένδειξη ευγνωμοσύνης του γερμανικού λαού για το έργο της ζωής μου, το οποίο αποτελεί αιώνιο πνευματικό πλούτο της Γερμανίας, ικετεύω για τη ζωή του γιου μου.

Μαξ Πλανκ. »³⁰.

Ο Πλανκ απηύθυνε περαιτέρω εκκλήσεις στον Χέρμαν Γκέρινγκ και ξανά στον Χίμλερ, ο οποίος λέγεται ότι πρότεινε τη μετατροπή της θανατικής ποινής σε φυλάκιση. Παρ’ όλα αυτά, ο Έρβιν Πλανκ εκτελέστηκε στις 23 Ιανουαρίου 1945. Ο Πλανκ βυθίστηκε σε βαθιά κατάθλιψη.  

Όταν η περιοχή γύρω από το Ρόγκετζ έγινε επίσης πεδίο μάχης, το ζεύγος Πλανκ κατέφυγε στο γειτονικό δάσος, με εκατοντάδες άλλους. Η περιοχή βρέθηκε παγιδευμένη ανάμεσα στις προελαύνουσες δυτικές και σοβιετικές συμμαχικές δυνάμεις. Τελικά, ένας Αμερικανός αξιωματικός έσωσε το ζευγάρι, μεταφέροντάς τους στην άθικτη πόλη του Γκέτινγκεν, όπου έμειναν με μια ανιψιά των Πλανκ.

Στις 4 Οκτωβρίου 1947, ο Πλανκ πέθανε μετά από εγκεφαλικό επεισόδιο. Άφησε πίσω του μια εντυπωσιακή κληρονομιά ως ο άνθρωπος που εισήγαγε για πρώτη φορά την έννοια του φωτεινού κβάντου και διατύπωσε την περίφημη σταθερά του, πάνω στην οποία στηρίζεται όλο το κβαντικό οικοδόμημα. Ταυτόχρονα, ήταν ένας από τους λίγους εξέχοντες επιστήμονες της εποχής που παρέμειναν στη Γερμανία του Γ’ Ράιχ και συμμετείχαν στις απολύσεις Εβραίων συναδέλφων του, αν και προσπάθησε να καθυστερήσει τις απολύσεις για ορισμένους, όπως η Λιζ Μάιτνερ. Πολλοί θεωρούν ότι η αδράνεια του εκείνη την εποχή ήταν αδικαιολόγητη. Είτε οφειλόταν σε αφέλεια, σε λάθος υπολογισμό είτε σε καθαρή δειλία, ο Πλανκ σίγουρα θα μπορούσε να είχε κάνει περισσότερα. Λόγω της προχωρημένης ηλικίας του και της αποχώρησής του από τις διοικητικές και επιστημονικές θέσεις που κατείχε, δεν συμμετείχε στο πρόγραμμα Ουρανίου του Γ’ Ράιχ, το οποίο, αντίθετα, ηγήθηκε ο κορυφαίος Γερμανός φυσικός Βέρνερ Χάιζενμπεργκ.

Συνεχίζεται

Σημειώσεις

1. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CE%BE_%CE%A0%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CE%BA)
2. Στην επιστήμη της θερμοδυναμικής, εντροπία είναι η έννοια μέσω της οποίας μετράται η αταξία, της οποίας η μέγιστη τιμή αντικατοπτρίζει την πλήρη αποδιοργάνωση (ομογενοποίηση των πάντων) και ισοδυναμεί με την παύση της ζωής.
3. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CE%BE_%CE%A0%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CE%BA
4. Τραχανάς Σ., 2014, σ. 12
5. MEDAWAR J. & PYKE D., 2012, σ. 162
6. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CE%BE_%CE%A0%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CE%BA
7. https://de.wikipedia.org/wiki/Max_Planck
8. https://de.wikipedia.org/wiki/Max_Planck
9. https://de.wikipedia.org/wiki/Manifest_der_93
10. https://de.wikipedia.org/wiki/Erkl%C3%A4rung_der_Hochschullehrer_des_Deutschen_Reiches
11. https://de.wikipedia.org/wiki/Max_Planck
12. Πάλι εκεί
13. https://www.mpg.de/8241451/max-planck-kwg
14. halle.de/Fachgruppen/history/weyland.htm
15. https://de.wikipedia.org/wiki/Notgemeinschaft_der_Deutschen_Wissenschaft
16. https://de.wikipedia.org/wiki/Max_Planck
17. Max Planck The Quantum Mystery:  https://www.sparknotes.com/biography/planck/section7/
18. https://de.wikipedia.org/wiki/Max_Planck
19. Τραχανάς Σ., 2014, σσ. 18-19
20. https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Extras/Einstein_German_Academies/
21. https://mathshistory.st-andrews.ac.uk/Extras/Einstein_German_Academies/
22. https://kathylovesphysics.com/how-max-planck-fought-the-nazis/#three
23. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-0348-9008-3_114
24. MEDAWAR J. & PYKE D., 2012, σ. 165
25. Πάλι εκεί, σσ. 166 – 167
26. Πάλι εκεί σ. 167
27. https://www.mpg.de/195494/history-of-the-kaiser-wilhelm-society
28. https://de.wikipedia.org/wiki/Max_Planck
29. Πάλι εκεί
30. https://grahamfarmelo.com/max-planck-letter-hitler-discovered/

Βιβλιογραφία

Al – Khalili J., 2005. ΚΒΑΝΤΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΞΑ. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος ΤΡΑΥΛΟΣ

Αραμπατζής Θ.  –  Γαβρόγλου Κ. (επιμ.), 2012. Η κρίση στη Φυσική και η Δημοκρατία της Βαϊμάρης – Η πολιτισμική ιστορία της Κβαντικής Θεωρίας. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

ΑΣΙΜΩΦ Ι., 1982.   ΠΩΣ ΒΡΗΚΑΜΕ ΤΗΝ ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ. Αθήνα: Εκδόσεις ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ Φ. ΚΑΪΑΦΑ & ΣΙΑ Ο.Ε.

ΒΑΡΒΟΓΛΗΣ Χ., 2009. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΣΤΗ ΦΥΣΙΚΗ

Baggott J., 2011. The First War of Physics: The Secret History of the Atom Bomb, 1939-1949. Publisher:

Pegasus Books

Berend I.T., 2009. Οικονομική Ιστορία του Ευρωπαϊκού 20ου Αιώνα. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg

Bernstein J., 2001. Hitler’s Uranium Club – The Secret Recordings at Farm Hall. Publisher: Copernicus

BIRD K. & SHERWIN M.J., 2008. Ο ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΚΑΙ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΡΟΜΠΕΡΤ ΟΠΕΝΧΑΪΜΕΡ. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος ΤΡΑΥΛΟΣ  

BYNUM W., 2014. ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Αθήνα: Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ

Cooper D., 1998. Enrico Fermi and the Revolutions of Modern Physics. Published by Oxford University Press, Inc

Davenport K. & Kimball D. G., 2025. Nuclear Weapons: Who Has What at a Glance. Arms Control Association. https://www.armscontrol.org/factsheets/nuclear-weapons-who-has-what-glance

Gosling F.G., 2010. The MANHATTAN PROJECT. Making the Atomic Bomb. UNITED STATES DEPARTMENT OF ENERGY

Gaddis J.L., 2018. Ο ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ. ΟΙ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ, ΟΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ, ΤΑ ΨΕΜΑΤΑ, ΟΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ. Αθήνα: Εκδόσεις ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

Groves L. R., 1962. Now It Can Be Told: The Story of the Manhattan Project. Publisher Harper & Row

HEILBRON J. L., 1986. THE DILEMMAS OF AN UPRIGHT MAN. MAX PLANCK AS SPOKESMAN FOR GERMAN SCIENCE. UNIVERSITY OF KALIFORNIA PRESS.

Hewitt P. G., 1997. Οι Έννοιες της Φυσικής Τόμος II. Ηράκλειο: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Isaacson W., 8/15/2018. Einstein Helped Invent the A-Bomb, But He Watched Its Deployment in Horror. HISTORYNET. https://www.historynet.com/einstein-and-the-bomb/

Kelly C. C. (Ed), 2006. Oppenheimer and the Manhattan Project: Insights into J. Robert Oppenheimer, Father of the Atomic Bomb. Publisher: World Scientific Publishing Company

KERSHAW I., 2020. Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΕ ΔΙΝΗ 1950 – 2017. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

Kragh H., 2004. ΟΙ ΓΕΝΙΕΣ ΤΩΝ ΚΒΑΝΤΩΝ. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ. Αθήνα: Εκδότης ΚΑΤΟΠΤΡΟ

Kristensen H.M. & Korda M., 2025. World nuclear forces. SIPRI Yearbook 2025: Armaments, Disarmament and International Security www.sipriyearbook.org

Kunetka J., 2015. The general and the genius: Groves and Oppenheimer: the unlikely partnership that built the atom bomb. Washington, DC: Publisher Regnery Publishing

Lanouette W., 2013. Genius in the shadows a biography of Leo Szilard, the man behind the bomb. NY: Publisher Skyhorse

LaRue R., 6/12/2006. J. Robert Oppenheimer and America’s Quest Build an Atomic Bomb. https://www.historynet.com/weaponry-scientists-meet-at-berkeley-to-lay-foundation-to-build-an-atomic-bomb/

Mearsheimer J., 2011. Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ. Αθήνα: Εκδόσεις ΠΟΙΟΤΗΤΑ

MEDAWAR J. & PYKE D., 2012.  HITLER’S GIFT.  The True Story of the Scientists Expelled by the Nazi Regime. New York: Publisher Arcade

NORRIS R.S.,   Racing for the Bomb: General Leslie R. Groves, the Manhattan Project’s indispensable man. Publisher: STEERFORTH PRESS

Οικονόμου Λ., 1991. ΣΥΜΒΙΩΣΗ ΧΩΡΙΣ ΜΕΛΛΟΝ. ΠΥΡΗΝΙΚΑ ΟΠΛΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. Ηράκλειο: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Powers T., 2000. Heisenberg’s War: The Secret History of the German Bomb. Boston: Da Capo Press

Poolos J., 2008. The Atomic Bombings of Hiroshima and Nagasaki. Publisher: Chelsea House Publications

Rhodes R., 1986. The Making of the Atomic Bomb. New York: Publisher Simon & Schuster

Schweber S.S., 2008. ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΗΣ ΒΟΜΒΑΣ. ΟΠΕΝΧΑΪΜΕΡ – ΜΠΕΤΕ. Η ΗΘΙΚΗ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑ. Αθήνα: Εκδόσεις ΠΟΥΚΑΜΙΣΑΣ

Sime R. L., 1996. Lise Meitner: A Life in Physics. Publisher: University of California Press

Szanton A., 2003. The Recollections of Eugene P. Wigner: As Told to Andrew Szanton. Publisher: Basic Books

Walker M., 1995. Nazi Science: Myth, Truth, and the German Atomic Bomb. NY: Plenum Press

Σαπουντζής Π., Τραχανάς Σ, Αρχοντής Σ., Βαμβάκος Σ., Ζούρος Λ., Παυλίδου Β., 2023. Ανορθολογισμός και ψευδοεπιστήμη: Ένα μάθημα για τον πολίτη του καιρού μας. Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Τραχανάς Σ., 2008. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ. Ηράκλειο: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Τραχανάς Σ., 2014. Μεγάλη επιστήμη ενδιαφέρουσες ζωές. ΟΙ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΗΣ ΚΒΑΝΤΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ. Ηράκλειο: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ & ΣΤΕΦΑΝΟΣ Λ. ΤΡΑΧΑΝΑΣ

Τραχανάς Σ., 2014. ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΤΗΣ ΟΠΕΡΑΣ. Ηράκλειο: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Τραχανάς Σ., 2025. Ο ΒΟΜΒΙΣΤΗΣ ΚΑΙ Ο ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ. Ιστορώντας την κβαντική επανάσταση, 1900-2025. Ηράκλειο: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Wallace C. & Weiss M., 2021. ΧΙΡΟΣΙΜΑ 1945. Η ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΜΕΤΡΗΣΗ. Οι 116 μέρες που άλλαξαν τον κόσμο. Αθήνα: Εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ  

Young J. W., 2006. Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου. 1945 – 1991: Πολιτική Ιστορία. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη

Veisdal J. 20 Jan 2020. The Great Purge of 1933. How Nazism Destroyed Science in Germany. https://www.cantorsparadise.org/the-great-purge-of-1933-93aa4598eaa9/

«Ρόμπερτ Οπενχάιμερ: Επιστήμη και ηθικά διλήμματα στη δίνη του Πολέμου». Εκδόσεις Τραυλός/IANOS https://www.youtube.com/watch?v=WJMj2-DQXkM

Αυτή η εργασία χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές .