Ο  Άλμπερτ Αϊνστάιν και η ατομική βόμβα

Ο Ουγγροαμερικανός φυσικός και εφευρέτης Λέο Σίλαρντ (1898 – 1964), διατύπωσε το φόβο ότι, αν μια ποσότητα ουρανίου αφηνόταν να πάθει ανεξέλεγκτη σχάση, θα απελευθέρωνε τόσο μεγάλη ενέργεια που θα οδηγούσε σε έκρηξη. Και το πιο σοβαρό: η έκρηξη ακόμη και μιας πολύ μικρής ποσότητας ουρανίου θα μπορούσε να έχει καταστρεπτικότατα αποτελέσματα, σαν να είχαν εκραγεί χιλιάδες τόνοι συνηθισμένων εκρηκτικών υλών. Με το Χίτλερ στην εξουσία η κατασκευή από τη Γερμανία μιας ατομικής βόμβας θα είχε τραγικές συνέπειες για όλη την ανθρωπότητα. Η Γερμανία είχε στην κατοχή της και τα ορυχεία ουρανίου της Τσεχοσλοβακίας και μάλιστα είχε σταματήσει τις εξαγωγές ουρανίου σε άλλες χώρες¹. Αυτό δημιουργούσε σοβαρές υποψίες ότι οι Γερμανοί δούλευαν για την κατασκευή της βόμβας.

Ο Σίλαρντ, συνέταξε ένα προσχέδιο μιας εμπιστευτικής επιστολής προς τον πρόεδρο Ρούζβελτ, η οποία προειδοποιούσε για την πιθανή ανάπτυξη από τη Γερμανία εξαιρετικά ισχυρών βομβών νέου τύπου και προέτρεπε τις Ηνωμένες Πολιτείες να αποκτήσουν αποθέματα μεταλλεύματος ουρανίου και να επιταχύνουν την έρευνα του Ενρίκο Φέρμι, του ίδιου του Σίλαρντ και άλλων σχετικά με τη δυνατότητα αυτοτροφοδοτούμενης αλυσιδωτής αντίδρασης στη σχάση του ουρανίου. Με τη βοήθεια των συναδέλφων του Ούγγρων φυσικών Γιουτζίν Βίγκνερ (1902 – 1995) και Έντουαρντ Τέλλερ (1908 – 2003), και του οικονομολόγου της Lehman Brothers, φίλου και έμπιστου του προέδρου Ρούζβελτ,  Αλεξάντερ Σακς (1893 – 1973), ο Σίλαρντ προσέγγισε τον διάσημο Αϊνστάιν και τον έπεισε να υπογράψει εκείνος το τελικό κείμενο της επιστολής, δίνοντας το απαραίτητο κύρος στην πρόταση. Ο Αϊνστάιν συμφώνησε, αλλά η μόνη του αντίρρηση ήταν ότι η επιστολή του Σίλαρντ ήταν μακροσκελής και κάπως αδέξια. Προτιμούσε ένα συντομότερο μήνυμα που να τονίζει τα κύρια σημεία. «Ο Αϊνστάιν υπαγόρευσε μια επιστολή στα γερμανικά», θυμήθηκε ο Σίλαρντ, «την οποία ο Τέλλερ κατέγραψε και χρησιμοποίησα αυτό το γερμανικό κείμενο ως οδηγό για την προετοιμασία δύο σχεδίων μιας επιστολής προς τον Πρόεδρο». Ο Σίλαρντ έστειλε στον Αϊνστάιν δύο εκδοχές, μία 45 γραμμών και μία 25 γραμμών, και οι δύο με ημερομηνία 2 Αυγούστου 1939, «και άφησε στον Αϊνστάιν να επιλέξει ποια του άρεσε περισσότερο»². Στις 2 Αυγούστου, τις έστειλε ταχυδρομικώς στον Αϊνστάιν. Ο Αϊνστάιν επέστρεψε και τις δύο εκδοχές υπογεγραμμένες, αλλά εξέφρασε προτίμηση για την εκτενέστερη εκδοχή. Αυτή ήταν η εκδοχή, με ημερομηνία 2 Αυγούστου, που ο Σίλαρντ έδωσε στον Σακς στις 15 Αυγούστου, για να την παραδώσει στον Πρόεδρο.

Πηγή: https://www.dannen.com/ae-fdr.html

Στο γράμμα του ο Αϊνστάιν αναφέρει:

«Κύριε Πρόεδρε:

Κάποια πρόσφατη εργασία του Ενρίκο Φέρμι και του Λέο Σίλαρντ, η οποία μου έχει κοινοποιηθεί, με οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το στοιχείο ουράνιο ίσως καταστεί πηγή νέας και σημαντικής ενέργειας στο άμεσο μέλλον.

Ορισμένες πτυχές της κατάστασης που έχει ανακύψει φαίνεται ότι απαιτούν επαγρύπνηση και, αν χρειαστεί, ταχεία δράση από την πλευρά της Διοίκησης.

Πιστεύω, λοιπόν, ότι είναι καθήκον μου να επιστήσω την προσοχή σας στα εξής γεγονότα και συστάσεις:

1. Τους τελευταίους τέσσερις μήνες έχει καταστεί πιθανόν — χάρη στη δουλειά του Ζολιό στη Γαλλία, καθώς και του Φέρμι και του Σίλαρντ στην Αμερική — ότι μπορεί να επιτευχθεί πυρηνική αλυσιδωτή αντίδραση σε μεγάλη μάζα ουρανίου, με την οποία θα παραγόταν τεράστια ποσότητα ισχύος και μεγάλες ποσότητες νέων ραδιενεργών στοιχείων. Τώρα φαίνεται σχεδόν βέβαιο ότι κάτι τέτοιο μπορεί να πραγματοποιηθεί σε άμεσο χρόνο.

2.  Το νέο αυτό φαινόμενο θα μπορούσε επίσης να οδηγήσει στην κατασκευή βομβών, και είναι εφικτό — αν και λιγότερο βέβαιο — ότι μπορεί να κατασκευαστούν εξαιρετικά ισχυρές βόμβες νέου τύπου. Μία μόνο βόμβα αυτού του είδους, μεταφερόμενη με πλοίο και πυροδοτούμενη σε λιμάνι, θα μπορούσε να καταστρέψει ολόκληρο το λιμάνι μαζί με την περιβάλλουσα περιοχή. Ωστόσο, είναι επίσης πιθανό ότι τέτοιες βόμβες θα ήταν υπερβολικά βαριές για αεροπορική μεταφορά.

3. Οι Ηνωμένες Πολιτείες διαθέτουν μόνο φτωχά κοιτάσματα ουρανίου σε μέτριες ποσότητες. Υπάρχουν κάποια καλά κοιτάσματα στον Καναδά και στην πρώην Τσεχοσλοβακία, ενώ η πιο σημαντική πηγή ουρανίου βρίσκεται στο Βελγικό Κονγκό.

Ενόψει αυτής της κατάστασης, ίσως κρίνετε σκόπιμο να διατηρείτε μόνιμη επαφή μεταξύ της Διοίκησης και της ομάδας των φυσικών που εργάζονται στην αλυσιδωτή αντίδραση στην Αμερική.

Ένας πιθανός τρόπος επίτευξης αυτού θα ήταν να αναθέσετε το έργο σε ένα πρόσωπο που έχει την εμπιστοσύνη σας και μπορεί ίσως να υπηρετήσει σε άτυπη ιδιότητα. Το καθήκον του θα μπορούσε να περιλαμβάνει τα εξής:

α. να προσεγγίζει τα κυβερνητικά τμήματα, να τα ενημερώνει για τις περαιτέρω εξελίξεις και να υποβάλλει συστάσεις για κυβερνητική δράση, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στην εξασφάλιση προμήθειας μεταλλεύματος ουρανίου για τις ΗΠΑ·

β. να επιταχύνει την πειραματική εργασία, η οποία αυτή τη στιγμή διεξάγεται με τους περιορισμούς των προϋπολογισμών των πανεπιστημιακών εργαστηρίων, παρέχοντας εάν χρειαστεί χρηματοδότηση μέσω των επαφών του με ιδιώτες πρόθυμους να συνεισφέρουν και, ίσως, εξασφαλίζοντας τη συνεργασία βιομηχανικών εργαστηρίων που διαθέτουν τον απαραίτητο εξοπλισμό.

Κατάλαβα ότι η Γερμανία έχει ήδη διακόψει την πώληση ουρανίου από τα τσεχοσλοβακικά ορυχεία που κατέλαβε. Η τόσο πρόωρη αυτή κίνηση ίσως οφείλεται στο γεγονός ότι ο γιος του Γερμανού υφυπουργού Εξωτερικών von Weizsäcker υπηρετεί στο Ινστιτούτο Kaiser–Wilhelm στο Βερολίνο, όπου επαναλαμβάνονται ορισμένα πειράματα της αμερικανικής έρευνας για το ουράνιο.

Μετά τιμής,

Αλβέρτος Αϊνστάιν»³.

Φώτο: 1η Σεπτεμβρίου 1939. Η ναζιστική Γερμανία εισβάλλει στην Πολωνία, ξεκινώντας τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Ο Σακς ζήτησε από το προσωπικό του Λευκού Οίκου ένα ραντεβού για να δει τον πρόεδρο Ρούσβελτ, αλλά πριν κανονιστεί ένα, η κυβέρνηση είχε άλλες προτεραιότητες λόγω της γερμανικής εισβολής στην Πολωνία και της έναρξης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο Σίλαρντ πήγε να δει τον Σακς στα τέλη Σεπτεμβρίου και τρομοκρατήθηκε όταν ανακάλυψε ότι δεν είχε ακόμη καταφέρει να κλείσει ραντεβού με τον Ρούσβελτ. «Υπάρχει μια σαφής πιθανότητα ο Σακς να μην μας είναι χρήσιμος», έγραψε ο Σίλαρντ στον Αϊνστάιν. «Ο Βίγκνερ και εγώ αποφασίσαμε να του δώσουμε δέκα ημέρες χάριτος»⁴. Ο Σακς μόλις που πρόλαβε την προθεσμία. Το απόγευμα της Τετάρτης 11 Οκτωβρίου, οδηγήθηκε στο Οβάλ Γραφείο κουβαλώντας την επιστολή του Αϊνστάιν, ένα υπόμνημα από τον Σίλαρντ και μια περίληψη 800 λέξεων που είχε γράψει μόνος του. Στη συνάντηση παραβρέθηκαν και ο γραμματέας και στρατιωτικός σύμβουλος του προέδρου Ταξίαρχος Έντουιν «Πα» Γουάτσον καθώς και ο δύο εμπειρογνώμονες σε πυρομαχικά, ο Αντισυνταγματάρχη του Στρατού Κιθ Φ. Άνταμσον και ο Διοικητής του Ναυτικού Γκίλμπερτ Κ. Χούβερ⁵. Ο Σακς διάβασε τα κείμενα στον Ρούσβελτ, αλλά ο πρόεδρος δεν πείστηκε ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ έπρεπε να εμπλακεί. Παρόλα αυτά προσκάλεσε τον Σακς την επόμενη μέρα να συνεχίσουν τη συζήτηση παίρνοντας πρωινό. Όπως αναφέρει ο Σακς πέρασε μια άυπνη νύχτα προσπαθώντας να σκεφτεί πώς θα μπορούσε να πείσει τον πρόεδρο να υποστηρίξει το σχέδιο. Όταν επέστρεψε στον Λευκό Οίκο την επόμενη μέρα, 12 Οκτωβρίου, είπε ο Σακς, διηγήθηκε στον πρόεδρο την ακόλουθη ιστορία:

«Κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων πολέμων, ένας νεαρός Αμερικανός εφευρέτης ήρθε στον Γάλλο αυτοκράτορα και του πρότεινε να κατασκευάσει έναν στόλο ατμόπλοιων με τη βοήθεια των οποίων ο Ναπολέων θα μπορούσε, παρά τον αβέβαιο καιρό, να αποβιβαστεί στην Αγγλία. Πλοία χωρίς πανιά; Αυτό φαινόταν στον μεγάλο Κορσικανό τόσο αδύνατο που έδιωξε τον (Ρόμπερτ) Φούλτον …  Αν ο Ναπολέων είχε δείξει περισσότερη φαντασία και ταπεινότητα εκείνη την εποχή, η ιστορία του δέκατου ένατου αιώνα θα είχε ακολουθήσει διαφορετική πορεία.»⁶.

Σύμφωνα με τον Σακς, αφού εξέτασε τις συνέπειες αυτής της ιστορίας, ο Ρούσβελτ κάλεσε έναν βοηθό του να φέρει ένα μπουκάλι μπράντι από την εποχή του Ναπολέοντα, και δύο ποτήρια, για τον εαυτό του και τον Σακς.

«Άλεξ, αυτό που επιδιώκεις είναι να βεβαιωθείς ότι οι Ναζί δεν θα μας ανατινάξουν;», ρώτησε ο πρόεδρος.

«Ακριβώς», απάντησε ο Σακς.

Ο Ρούσβελτ στράφηκε στον γραμματέα του Γουάτσον, και δήλωσε: «Πα, αυτό απαιτεί δράση!»⁷.

Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/Einstein%E2%80%93Szilard_letter?utm_source=chatgpt.com#/media/File:Roosevelt-einstein-letter.png

Ο Ρούζβελτ, απάντησε μια βδομάδα αργότερα, στις 19 Οκτωβρίου 1939, στον Αϊνστάιν, με μια ευγενική και επίσημη ευχαριστήρια επιστολή, στην οποία ανέφερε:

«Αξιότιμε καθηγητά,

Θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την πρόσφατη επιστολή σας και το εξαιρετικά ενδιαφέρον και σημαντικό συνημμένο υλικό.

Έκρινα τα στοιχεία αυτά εξαιρετικά ουσιώδη, και έχω συγκαλέσει ένα Συμβούλιο, που απαρτίζεται από τον επικεφαλής του Γραφείου Προτύπων και δύο επιλεγμένους εκπροσώπους του Στρατού Ξηράς και του Ναυτικού, με σκοπό να εξετάσουν διεξοδικά τις δυνατότητες της πρότασής σας σχετικά με το στοιχείο ουράνιο.

Είναι χαρά μου να σας ανακοινώσω ότι ο Δρ. Σακς θα συνεργαστεί με την Επιτροπή αυτή, και θεωρώ πως αυτή είναι η πλέον πρακτική και αποτελεσματική μέθοδος για τη διαχείριση του θέματος.

Παρακαλώ δεχθείτε τις εγκάρδιες ευχαριστίες μου.

Με εκτίμηση,

Φραγκλίνος Δ. Ρούζβελτ»⁸.

Σήμερα θεωρείται σίγουρο ότι ακόμα και αν δεν έστελνε την επιστολή ο Αϊνστάιν οι έρευνες για την κατασκευή της ατομικής βόμβας θα ξεκινούσαν (όπως ξεκίνησαν στη Γερμανία και στη Μεγάλη Βρετανία). Πράγματι ο Ρούζβελτ είχε διορίσει μια Συμβουλευτική Επιτροπή για το Ουράνιο, με επικεφαλής τον Λάιμαν Τζ. Μπριγκς, διευθυντή του Εθνικού Γραφείου Προτύπων και μέλη τους εκπροσώπους του Στρατού (Συνταγματάρχης Κιθ Φ. Άνταμσον) και του Ναυτικού (Διοικητής Γκίλμπερτ Κ. Χούβερ, στο «Πειραματικό Τμήμα» του Γραφείου Πυρομαχικών). Οι στρατιωτικοί παρέμειναν επιφυλακτικοί σχετικά με τη στρατιωτική χρησιμότητα του ουρανίου⁹. Στην πρώτη συνεδρίαση της Επιτροπής στις 21 Οκτωβρίου 1939, ο Αϊνστάιν προσκλήθηκε να παραστεί, αλλά δεν δέχτηκε. Παρευρέθηκαν όμως οι Σίλαρντ, Τέλλερ, Βίγκνερ, αλλά και ο Φρεντ Λ. Μόλερ, από το Γραφείο Προτύπων, και ο Ρίτσαρντ Μπ. Ρόμπερτς, του Ινστιτούτου Κάρνεγκι της Ουάσιγκτον.  

 Τον Μάρτιο του 1940, μετά από πολλές παροτρύνσεις από τον Λέο Σίλαρντ, η Συμβουλευτική Επιτροπή για το Ουράνιο, συνέστησε στην κυβέρνηση να χρηματοδοτήσει μια περιορισμένη έρευνα για τον διαχωρισμό ισοτόπων, καθώς και των προκαταρκτικών πειραμάτων των Ενρίκο Φέρμι και Λέο Σίλαρντ, για να ελέγξουν τις ιδιότητες απορρόφησης μιας αλυσιδωτής αντίδρασης με μεσολάβηση γραφίτη στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια. Τελικά εγκρίθηκε το ποσό των 6 000 δολαρίων για την αγορά γραφίτη και ουρανίου.

Ο Σίλαρντ αν και πεπεισμένος για τη δυνατότητα της αλυσιδωτής αντίδρασης ανησυχούσε περισσότερο για τις αναφορές που λάμβανε από άλλους συναδέλφους του πρόσφυγες σχετικά με τη δραστηριότητα στη Γερμανία. Αποφάσισε λοιπόν τον Μάρτιο του 1940 να πάει στο Πρίνστον του Νιου Τζέρσεϊ, όπου ο Αϊνστάιν εργαζόταν στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών, για να τον ξαναδεί. Συνέταξαν άλλη μία επιστολή με την υπογραφή του Αϊνστάιν, την οποία πάλι τη μετέφερε ο Σακς στον πρόεδρο. Προειδοποιούσε για όλες τις εργασίες για το ουράνιο που άκουγαν ότι γίνονταν στο Βερολίνο και παρότρυνε τον πρόεδρο να εξετάσει εάν οι αμερικανικές εργασίες προχωρούσαν αρκετά γρήγορα, ενώ έκανε και συστάσεις να ληφθούν μέτρα για να σταματήσει η δημοσίευση άρθρων σχετικά με ατομικά θέματα¹⁰.

Αν και δεν υπήρξε γραπτή απάντηση από τον Λευκό Οίκο, όταν ο Αϊνστάιν προσκλήθηκε, μετά από αίτημα του Ρούσβελτ, στη συνεδρίαση της επιτροπής τον Απρίλιο του 1940, και πάλι δεν δέχτηκε. Απάντησε λέγοντας ότι είχε κρυολόγημα – μια κάπως βολική δικαιολογία – και δεν χρειαζόταν να παρευρεθεί στη συνάντηση. Αλλά παρότρυνε την ομάδα να ξεκινήσει: «Είμαι πεπεισμένος για τη σοφία και το επείγον της δημιουργίας των συνθηκών υπό τις οποίες η εργασία μπορεί να εκτελεστεί με μεγαλύτερη ταχύτητα και σε μεγαλύτερη κλίμακα»¹¹.

Αργότερα η κυβέρνηση σκόπιμα δεν του ζήτησε να συμμετάσχει στο Πρόγραμμα Μανχάταν, ούτε ενημερώθηκε επίσημα γι’ αυτό. Όπως είπε ο Βάνεβαρ Μπους, ο οποίος ουσιαστικά επέβλεπε το πρόγραμμα ουρανίου, στον διευθυντή του Ινστιτούτου Προηγμένων Μελετών στις αρχές του πολέμου, «Δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι αν έβαζα τον Αϊνστάιν σε πλήρη επαφή με το θέμα, δεν θα το συζητούσε με τρόπο που να μην πρέπει να συζητηθεί». Ο Μπους ήθελε να «θέσει το όλο θέμα μπροστά του», αλλά αυτό ήταν «εντελώς αδύνατο δεδομένης της στάσης των ανθρώπων εδώ στην Ουάσινγκτον που έχουν μελετήσει ολόκληρη την ιστορία του». Με άλλα λόγια, ο Αϊνστάιν αποτελούσε ανησυχία για την κρατική ασφάλεια, με δεδομένες τις πασιφιστικές του θέσεις.

Αν και δεν είχε επίσημη ενημέρωση για την πορεία των εργασιών της βόμβας θα ενημερωθεί ανεπίσημα, τον Δεκέμβριο του 1944, από τον φυσικό Ότο Στερν, ο οποίος ήταν φίλος του Αϊνστάιν από την εποχή που ήταν στην Πράγα, και τώρα εργαζόταν στο Πρόγραμμα Μανχάταν. Αυτά που άκουσε ο Αϊνστάιν τον αναστάτωσαν. Είτε η βόμβα χρησιμοποιηθεί στον πόλεμο είτε όχι, θα άλλαζε για πάντα τη φύση τόσο του πολέμου όσο και της ειρήνης.  Ο Αϊνστάιν αποφάσισε να γράψει στον Δανό φυσικό Νιλς Μπορ. Αυτός και ο Μπορ είχαν λογομαχήσει για την κβαντομηχανική, αλλά ο Αϊνστάιν εμπιστευόταν την κρίση του σε πιο γήινα ζητήματα¹².

Ο Αϊνστάιν έγραψε στον Μπορ, για την συζήτησή του με τον Στερν σχετικά με  το πώς να ελέγξουν τα ατομικά όπλα στο μέλλον. «Οι πολιτικοί δεν εκτιμούν τις δυνατότητες και κατά συνέπεια δεν γνωρίζουν την έκταση της απειλής»¹³, έγραψε ο Αϊνστάιν. Υποστήριξε ότι θα χρειαζόταν μια ισχυρή παγκόσμια κυβέρνηση για να αποτραπεί μια κούρσα εξοπλισμών μόλις έφτανε η εποχή των ατομικών όπλων. «Οι επιστήμονες που ξέρουν πώς να εισακουστούν από τους πολιτικούς ηγέτες», προέτρεψε ο Αϊνστάιν, «θα πρέπει να ασκήσουν πίεση στους πολιτικούς ηγέτες των χωρών τους, προκειμένου να επιφέρουν μια διεθνοποίηση της στρατιωτικής ισχύος»¹⁴.

Ο Μπορ ταράχτηκε από την επιστολή του Αϊνστάιν, αλλά όχι για τον λόγο που θα ήλπιζε ο Αϊνστάιν. Ο Δανός συμμεριζόταν την επιθυμία του για τον διεθνή έλεγχο των ατομικών όπλων και είχε υποστηρίξει αυτή την προσέγγιση σε συναντήσεις με τον Τσώρτσιλ και στη συνέχεια με τον Ρούσβελτ, νωρίτερα μέσα στο έτος. Αλλά αντί να τους πείσει, τα επιχειρήματά του ώθησαν τους δύο ηγέτες να εκδώσουν κοινή εντολή προς τις υπηρεσίες πληροφοριών τους, λέγοντας ότι «θα πρέπει να διεξαχθούν έρευνες σχετικά με τις δραστηριότητες του καθηγητή Μπορ και να ληφθούν μέτρα για να διασφαλιστεί ότι είναι υπεύθυνος για τη μη διαρροή πληροφοριών, ιδίως προς τους Ρώσους»¹⁵.

Μόλις έλαβε την επιστολή του Αϊνστάιν, ο Μπορ έσπευσε στο Πρίνστον. Ήθελε να προστατεύσει τον φίλο του προειδοποιώντας τον να είναι προσεκτικός, και ήλπιζε επίσης να αποκαταστήσει τη δική του φήμη αναφέροντας σε κυβερνητικούς αξιωματούχους όσα είπε ο Αϊνστάιν. Ο Μπορ είπε στον Αϊνστάιν ότι θα υπήρχαν συνέπειεςαν κάποιος που γνώριζε για την ανάπτυξη της βόμβας μοιραζόταν αυτές τις πληροφορίες. Υπεύθυνοι πολιτικοί στην Ουάσινγκτον και το Λονδίνο, τον διαβεβαίωσε ο Μπορ, γνώριζαν την απειλή που προκαλούσε η βόμβα, καθώς και «τη μοναδική ευκαιρία για την προώθηση μιας αρμονικής σχέσης μεταξύ των εθνών»¹⁶.

Ο Αϊνστάιν πείστηκε. Υποσχέθηκε ότι θα απόσχει από την κοινοποίηση οποιασδήποτε πληροφορίας που είχε υποθέσει και θα παρότρυνε τους συναδέλφους του να μην κάνουν τίποτα που θα περιέπλεκε την αμερικανική ή τη βρετανική εξωτερική πολιτική. Αμέσως έγραψε μια επιστολή στον Ότο Στερν, στην οποία συμβουλεύει τον φίλο του να κρατά το στόμα του κλειστό: «Έχω την εντύπωση ότι πρέπει να προσπαθεί κανείς σοβαρά να είναι υπεύθυνος, ότι είναι καλύτερο να μην μιλάει κανείς για το θέμα προς το παρόν και ότι δεν θα βοηθούσε καθόλου, προς το παρόν, να το φέρει στη δημοσιότητα»¹⁷.

Η μόνη παρέμβαση του Αϊνστάιν πριν από το τέλος του πολέμου προκλήθηκε και πάλι από τον Σίλαρντ, ο οποίος επισκέφθηκε τον Αϊνστάιν τον Μάρτιο του 1945 και του εξέφρασε την ανησυχία του για το πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί η βόμβα. Ήταν σαφές ότι η Γερμανία, που τώρα απείχε εβδομάδες από την ήττα, δεν κατασκεύαζε βόμβα. Γιατί λοιπόν να βιαστούν οι Αμερικανοί να ολοκληρώσουν μια; Και δεν θα έπρεπε οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής να το σκεφτούν δύο φορές πριν τη χρησιμοποιήσουν εναντίον της Ιαπωνίας, όταν μπορεί να μην είναι απαραίτητη για να εξασφαλίσουν τη νίκη;

Ο Αϊνστάιν συμφώνησε να γράψει μια ακόμη επιστολή στον πρόεδρο Ρούσβελτ, παροτρύνοντας τον να συναντηθεί με τον Σίλαρντ και άλλους ενδιαφερόμενους επιστήμονες, αλλά σε αυτήν προσποιήθηκε ότι δεν γνώριζε τίποτα. «Δεν γνωρίζω την ουσία των σκέψεων και των συστάσεων που ο Δρ. Σίλαρντ προτίθεται να σας υποβάλει», έγραψε ο Αϊνστάιν. «Οι όροι μυστικότητας υπό τους οποίους εργάζεται ο Δρ. Σίλαρντ αυτή τη στιγμή δεν του επιτρέπουν να μου δώσει πληροφορίες για το έργο του. Ωστόσο, καταλαβαίνω ότι τώρα ανησυχεί πολύ για την έλλειψη επαρκούς επαφής μεταξύ των επιστημόνων που κάνουν αυτό το έργο και των μελών του Υπουργικού σας Συμβουλίου που είναι υπεύθυνα για τη διαμόρφωση πολιτικής»¹⁸.

Ο Ρούσβελτ δεν διάβασε ποτέ την επιστολή. Βρέθηκε στο γραφείο του μετά τον θάνατό του, στις 12 Απριλίου 1945, και παραδόθηκε στον Χάρι Τρούμαν, ο οποίος με τη σειρά του την έδωσε στον υπουργό Εξωτερικών, Τζέιμς Μπερνς. Το αποτέλεσμα ήταν μια συνάντηση μεταξύ του Σίλαρντ και του Μπερνς στη Νότια Καρολίνα, αλλά ο Μπερνς ούτε συγκινήθηκε, ούτε εντυπωσιάστηκε.

Την επόμενη μέρα της ρίψης της βόμβας στο Ναγκασάκι αξιωματούχοι στην Ουάσινγκτον δημοσίευσαν ένα μακρύ ιστορικό, που συνέταξε ο καθηγητής φυσικής του Πρίνστον, Χένρι ΝτεΓουλφ Σμιθ, σχετικά με την μυστική προσπάθεια κατασκευής του όπλου. Η έκθεση Σμιθ, προς μεγάλη δυσφορία του Αϊνστάιν, απέδωσε μεγάλο ιστορικό βάρος για την έναρξη του έργου στην επιστολή που είχε γράψει στον Ρούσβελτ το 1939.

Μεταξύ της επιρροής που αποδίδεται σε αυτό το γράμμα και της υποκείμενης σχέσης μεταξύ ενέργειας και μάζας που είχε διατυπώσει 40 χρόνια νωρίτερα, ο Αϊνστάιν συνδέθηκε στη λαϊκή φαντασία με την κατασκευή της ατομικής βόμβας, παρόλο που η εμπλοκή του ήταν περιθωριακή. Το περιοδικό Time τον έβαλε στο εξώφυλλό του, με ένα πορτρέτο που έδειχνε ένα σύννεφο μανιταριού να σηκώνεται πίσω του με την επιγραφή E = mc² χαραγμένη πάνω του.

Πηγή:https://www.historynet.com/einstein-and-the-bomb/

Το περιοδικό σημείωσε: «…Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν δεν εργάστηκε άμεσα πάνω στην ατομική βόμβα. Αλλά ο Αϊνστάιν ήταν ο πατέρας της βόμβας με δύο σημαντικούς τρόπους: 1) ήταν η πρωτοβουλία του που ξεκίνησε την έρευνα για τις βόμβες στις ΗΠΑ· 2) ήταν η εξίσωσή του (E = mc²) που κατέστησε θεωρητικά δυνατή την ατομική βόμβα.»¹⁹. Ήταν μια αντίληψη που βασάνιζε τον Άλμπερτ Αϊνστάιν.

 Τον Μάρτιο του 1947 σε συνέντευξή του στο Newsweek, λέει: «Αν ήξερα ότι οι Γερμανοί δεν θα κατάφερναν να αναπτύξουν μια ατομική βόμβα, δεν θα είχα κάνει τίποτα», μια φράση που εκφράζει σαφώς την τύψη του για τη συμμετοχή του μέσω της επιστολής προς τον Ρούσβελτ. Όσο δε για την διάσημη εξίσωση εξηγεί την ενέργεια που απελευθερώνεται σε μια ατομική βόμβα, αλλά δεν εξηγεί πώς να κατασκευαστεί μια.

Το 1952 ο Αϊνστάιν έγραψε ένα κείμενο που αποτελούσε απάντηση του στον μακρόχρονο φίλο του Katsu Hara, αρχισυντάκτη του Kaizō, που τον ρώτησε ευθέως: «Γιατί συνεργαστήκατε στην παραγωγή της ατομικής βόμβας, ενώ γνωρίζατε την τεράστια καταστροφική της δύναμη;»²⁰. Τα όργανα λογοκρισίας στην Ιαπωνία είχαν πλέον χαλαρώσει· με αποτέλεσμα τη δημοσίευση της απάντησης, το 1952.

Αποτελεί το πλέον εμπεριστατωμένο κείμενο αυτοκριτικής του Αϊνστάιν για την εμπλοκή του στην ατομική βόμβα, γραμμένο στα γερμανικά, με τίτλο  «Σχετικά με τη συμμετοχή μου στο έργο της ατομικής βόμβας». Ο Χάρα δημοσίευσε την επιστολή στα γερμανικά, μαζί με μια ιαπωνική μετάφραση. Μετά από ένα χρόνο θα ακολουθήσει η αγγλική μετάφραση η οποία έγινε από τον Herbert Jehle με τη συμμετοχή του ίδιου του Αϊνστάιν και δημοσιεύτηκε στην Society for Social Responsibility in Science newsletter. (βλ. φώτο)

Φώτο: Η επιστολή του Άλμπερτ Αϊνστάιν «Σχετικά με τη συμμετοχή μου στο έργο της ατομικής βόμβας». Πηγή: https://www.jns.org/bonhams-expects-einstein-letter-about-atom-bomb-to-fetch-at-least-100000/?utm

«Σχετικά με τη συμμετοχή μου στο έργο της ατομικής βόμβας

του Α. Αϊνστάιν

Η συμμετοχή μου στην παραγωγή της ατομικής βόμβας περιορίστηκε σε μια μόνη πράξη: υπέγραψα μια επιστολή προς τον πρόεδρο Ρούσβελτ. Στην επιστολή αυτή υπογράμμιζα την αναγκαιότητα ευρείας κλίμακας πειραμάτων για να εξακριβωθεί η δυνατότητα παραγωγής μιας ατομικής βόμβας.

Ήμουν πλήρως ενήμερος για τον τρομερό κίνδυνο που θα αντιπροσώπευαν αυτά τα πειράματα για ολόκληρη την ανθρωπότητα, αν επιτύγχαναν. Αλλά η πιθανότητα οι Γερμανοί να εργάζονταν στο ίδιο θέμα με αξιώσεις επιτυχίας με ώθησε να κάνω αυτό το βήμα. Δεν έβλεπα άλλη διέξοδο, αν και ήμουν πάντοτε πεπεισμένος πασιφιστής. Κατά τη γνώμη μου, το να σκοτώνεις στον πόλεμο δεν διαφέρει σε τίποτα από το να διαπράττεις κοινή δολοφονία.

Όταν όμως τα έθνη δεν έχουν αποφασίσει να καταργήσουν τον πόλεμο με κοινές δράσεις και να λύσουν τις διαφορές τους ειρηνικά και βάσει νόμου, νιώθουν υποχρεωμένα να προετοιμαστούν για πόλεμο. Θεωρούν, επιπλέον, υποχρέωσή τους τη χρήση των πιο απεχθών μέσων, ώστε να μην μείνουν πίσω στον γενικό εξοπλιστικό ανταγωνισμό. Η πτώση σε τέτοια πορεία οδηγεί αναπόφευκτα στον πόλεμο, ο οποίος, στις σημερινές συνθήκες, σημαίνει καθολική καταστροφή.

Υπό αυτές τις συνθήκες, ο αγώνας κατά των ειδικών όπλων ή μέσων καταστροφής δεν έχει ελπίδα επιτυχίας. Μόνο η ριζική κατάργηση του πολέμου και της απειλής πολέμου θα μπορούσε να βοηθήσει. Από αυτό πρέπει να προχωρήσουμε· στην πραγματικότητα, κανείς δεν πρέπει να επιτρέψει στον εαυτό του να υποχρεωθεί σε πράξεις που αντιβαίνουν σε αυτόν τον στόχο. Είναι μια σκληρή απαίτηση για κάποιον που γνωρίζει την κοινωνική αλληλεξάρτηση· αλλά μπορεί να ακολουθηθεί.

Ο Γκάντι, ο μεγαλύτερος πολιτικός νους της εποχής μας, έχει δείξει τον δρόμο και έχει αποδείξει τις θυσίες που είναι έτοιμος να φέρει ο άνθρωπος όταν βρει τον σωστό δρόμο. Το έργο του για την απελευθέρωση της Ινδίας είναι ζωντανό παράδειγμα ότι η ανθρώπινη θέληση, υποστηριζόμενη από αδιάσειστη πεποίθηση, είναι πιο ισχυρή από την φαινομενικά ανίκητη υλική δύναμη.»²¹.

Πηγή: https://x.com/phalpern/status/1397952832272220164?utm

Ένα χρόνο μετά, στις 16 Νοεμβρίου του 1954, λίγο πριν τον θάνατό του, εκμυστηρεύεται στον Λάινους Πόλινγκ ότι «Έκανα ένα μεγάλο λάθος στη ζωή μου — όταν υπέγραψα την επιστολή προς τον πρόεδρο Ρούσβελτ που συνιστούσε να κατασκευαστούν ατομικές βόμβες — αλλά υπήρχε κάποια δικαιολογία — ο κίνδυνος οι Γερμανοί να τις κατασκευάσουν»²².

Αυτή η δήλωση προέρχεται από το ημερολόγιο του Πόλινγκ και παρουσιάζει τον Αϊνστάιν να δικαιολογεί, αν και με ειλικρινή τύψη, τη στάση του κατά την περίοδο του πολέμου, λόγω της υπαρκτής απειλής από τη ναζιστική Γερμανία. Όλες οι παραπάνω δηλώσεις συνθέτουν ένα πορτρέτο βαθιάς ηθικής περίσκεψης από έναν επιστήμονα που γνώριζε το βάρος των πράξεών του.

Αλλά ας επιστρέψουμε πίσω στο χρόνο για να δούμε πως και από ποιους φτιάχτηκε τελικά η ατομική βόμβα.

Συνεχίζεται

Σημειώσεις

1. Με βάση μια μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2015, στην έγκριτη γερμανική επιθεώρηση Angewandte Chemie και πραγματοποιήθηκε από τη διεθνή ομάδα της Μαρία Βαλένιους, ραδιοχημικού στο Κοινό Κέντρο Έρευνας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, «τα πειραματικά αποτελέσματα υποστηρίζουν ιστορικές αναφορές ότι τα γερμανικά πειράματα δεν οδήγησαν σε αυτοτροφοδοτούμενη πυρηνική αντίδραση». Πηγή: Οι Ναζί «δεν βρίσκονταν κοντά» στην ανάπτυξη πυρηνικών όπλων. https://www.tanea.gr/2015/09/21/science-technology/oi-nazi-den-briskontan-konta-stin-anaptyksi-pyrinikwn-oplwn/
2. Βλ. https://www.historynet.com/einstein-and-the-bomb/
3. Στο: EINSTEIN’S LETTER, https://www.osti.gov/opennet/manhattan-project-history/Events/1939-1942/einstein_letter.htm
4. Βλ. https://www.historynet.com/einstein-and-the-bomb/
5. Οι αφηγήσεις του Σακς για τις συναντήσεις του με τον Ρούσβελτ περιγράφονται στο βιβλίο του Αυστριακού  Ρόμπερτ Γιουνγκ με τίτλο «Λαμπρότερος από Χίλιους Ήλιους: Μια Προσωπική Ιστορία των Ατομικών Επιστημόνων», που αποτελεί μια πρώιμη ιστορία του Προγράμματος Μανχάταν και του γερμανικού έργου της ατομικής βόμβας από την οπτική γωνία των ατομικών επιστημόνων.
6. https://en.wikipedia.org/wiki/Einstein%E2%80%93Szilard_letter?utm_source=chatgpt.com#cite_note-22
7. Βλ. https://en.wikipedia.org/wiki/Einstein%E2%80%93Szilard_letter?utm_source=chatgpt.com
8. Βλ. https://www.atomicarchive.com/resources/documents/beginnings/roosevelt.html
9. Βλ. https://history.aip.org/phn/nuclear-fission.html#fission
10. Πάλι εκεί
11. Πάλι εκεί
12. Ο Αϊνστάιν ήταν ένας από τους λίγους ανθρώπους που γνώριζαν ότι ο Μπορ, ο οποίος ήταν μισός Εβραίος, βρισκόταν κρυφά στις Ηνωμένες Πολιτείες. Όταν οι Ναζί κατέλαβαν τη Δανία, είχε κάνει μια τολμηρή απόδραση ταξιδεύοντας με τον γιο του σε μια μικρή βάρκα στη Σουηδία. Από εκεί είχε πετάξει στη Βρετανία, του δόθηκε ένα πλαστό διαβατήριο με το όνομα Τζον Μπέικερ και στη συνέχεια στάλθηκε στην Αμερική για να συμμετάσχει στο Πρόγραμμα Μανχάταν στο Λος Άλαμος του Νέου Μεξικού
13. Βλ. https://www.historynet.com/einstein-and-the-bomb/
14. Πάλι εκεί
15. Πάλι εκεί
16. Πάλι εκεί
17. Πάλι εκεί
18. Πάλι εκεί
19. Πάλι εκεί
20. Βλ. https://www.livescience.com/physics-mathematics/dreadful-danger-for-all-mankind-einsteins-powerful-anti-war-letter-goes-up-for-auction?utm_source=chatgpt.com
21. Βλ. https://www.jns.org/bonhams-expects-einstein-letter-about-atom-bomb-to-fetch-at-least-100000/?utm
22. https://x.com/phalpern/status/1397952832272220164?utm

Βιβλιογραφία

ΑΣΙΜΩΦ Ι., 1982.   ΠΩΣ ΒΡΗΚΑΜΕ ΤΗΝ ΠΥΡΗΝΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ. Αθήνα: Εκδόσεις ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ Φ. ΚΑΪΑΦΑ & ΣΙΑ Ο.Ε.

ΒΑΡΒΟΓΛΗΣ Χ., 2009. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΣΤΗ ΦΥΣΙΚΗ

Baggott J., 2011. The First War of Physics: The Secret History of the Atom Bomb, 1939-1949. Publisher:

Pegasus Books

BIRD K. & SHERWIN M.J., 2008. Ο ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΚΑΙ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΡΟΜΠΕΡΤ ΟΠΕΝΧΑΪΜΕΡ. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος ΤΡΑΥΛΟΣ  

BYNUM W., 2014. ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Αθήνα: Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ

Davenport K. & Kimball D. G., 2025. Nuclear Weapons: Who Has What at a Glance. Arms Control Association. https://www.armscontrol.org/factsheets/nuclear-weapons-who-has-what-glance

Gosling F.G., 2010. The MANHATTAN PROJECT. Making the Atomic Bomb. UNITED STATES DEPARTMENT OF ENERGY

Gaddis J.L., 2018. Ο ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ. ΟΙ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ, ΟΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ, ΤΑ ΨΕΜΑΤΑ, ΟΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ. Αθήνα: Εκδόσεις ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

Groves L. R., 1962. Now It Can Be Told: The Story of the Manhattan Project. Publisher Harper & Row

Hewitt P. G., 1997. Οι Έννοιες της Φυσικής Τόμος II. Ηράκλειο: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Isaacson W., 8/15/2018. Einstein Helped Invent the A-Bomb, But He Watched Its Deployment in Horror. HISTORYNET. https://www.historynet.com/einstein-and-the-bomb/

Kelly C. C. (Ed), 2006. Oppenheimer and the Manhattan Project: Insights into J. Robert Oppenheimer, Father of the Atomic Bomb. Publisher: World Scientific Publishing Company

KERSHAW I., 2020. Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΕ ΔΙΝΗ 1950 – 2017. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

Kristensen H.M. & Korda M., 2025. World nuclear forces. SIPRI Yearbook 2025: Armaments, Disarmament and International Security www.sipriyearbook.org

Kunetka J., 2015. The general and the genius: Groves and Oppenheimer: the unlikely partnership that built the atom bomb. Washington, DC: Publisher Regnery Publishing

LaRue R., 6/12/2006. J. Robert Oppenheimer and America’s Quest Build an Atomic Bomb. https://www.historynet.com/weaponry-scientists-meet-at-berkeley-to-lay-foundation-to-build-an-atomic-bomb/

Mearsheimer J., 2011. Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ. Αθήνα: Εκδόσεις ΠΟΙΟΤΗΤΑ

NORRIS R.S.,   Racing for the Bomb: General Leslie R. Groves, the Manhattan Project’s indispensable man. Publisher: STEERFORTH PRESS

Οικονόμου Λ., 1991. ΣΥΜΒΙΩΣΗ ΧΩΡΙΣ ΜΕΛΛΟΝ. ΠΥΡΗΝΙΚΑ ΟΠΛΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. Ηράκλειο: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Poolos J., 2008. The Atomic Bombings of Hiroshima and Nagasaki (2008) [Great Historic Disasters]. Publisher:

Chelsea House Publications

Rhodes R., 1986. The Making of the Atomic Bomb. New York: Publisher Simon & Schuster

Schweber S.S., 2008. ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΗΣ ΒΟΜΒΑΣ. ΟΠΕΝΧΑΪΜΕΡ – ΜΠΕΤΕ. Η ΗΘΙΚΗ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑ. Αθήνα: Εκδόσεις ΠΟΥΚΑΜΙΣΑΣ

Τραχανάς Σ., 2008. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ. Ηράκλειο: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ

Τραχανάς Σ., 2014. Μεγάλη επιστήμη ενδιαφέρουσες ζωές. ΟΙ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΗΣ ΚΒΑΝΤΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ. Ηράκλειο: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ & ΣΤΕΦΑΝΟΣ Λ. ΤΡΑΧΑΝΑΣ

Young J. W., 2006. Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου. 1945 – 1991: Πολιτική Ιστορία. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη

Αυτή η εργασία χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές .