Πριν 59 χρόνια, στις 6 Ιουλίου 1965, η συντάκτρια στο εκδοτικό σκέλος του Πρακτορείου Τύπου «Νόβοστι» – ΠΤΝ¹, Άννα Νταβίντοβνα Μίρκινα, συνάντησε για πρώτη φορά στη ντάτσα του στην οδό Σοσνόφκα № 5, στο Κούντσεβο, τον στρατάρχη της Σοβιετικής Ένωσης, Γκεόργκι Κωνσταντίνοβιτς Ζούκοφ. Ο σκοπός της επίσκεψής της ήταν να του προτείνει να γράψει ένα βιβλίο με τα απομνημονεύματά του.

Η Άννα Μίρκινα θυμάται: «Το καλοκαίρι του 1965, ο εκδοτικός οίκος του Πρακτορείου Τύπου «Νόβοστι» έλαβε ένα τηλεγράφημα από το Γραφείο του ΠΤΝ στο Παρίσι: “Ο παρισινός εκδοτικός οίκος ”Opera-Mundi” είναι έτοιμος να κυκλοφορήσει μια σειρά 20 βιβλίων από τις μεγαλύτερες Σοβιετικές πολιτικές και στρατιωτικές προσωπικότητες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου”. Ακολουθεί μια λίστα με προτεινόμενους συγγραφείς. Το όνομα που τράβηξε την προσοχή μας σε αυτή τη λίστα ήταν ο στρατάρχης της Σοβιετικής Ένωσης Γ.Κ. Ζούκοφ. Ο εκδοτικός οίκος ΠΤΝ, ο οποίος βοηθά στη δημοσίευση έργων σοβιετικών συγγραφέων στο εξωτερικό, αποφάσισε να επικοινωνήσει με τον Στρατάρχη Ζούκοφ με αυτη την πρόταση.»².

Η απόφαση του ΠΤΝ να απευθυνθεί στον «παροπλισμένο» στρατάρχη, είχε βεβαίως την άνωθεν έγκριση, αν και μόλις στις 3 Μαρτίου 1965, μια άλλη πρόταση του προέδρου του διοικητικού συμβουλίου του ΠΤΝ Μπόρις Σεργκέεβιτς Μπούρκοφ, για δημοσίευση άρθρου του στρατάρχη «κόπηκε» με τη αιτιολόγηση που αναφέρεται χειρόγραφα πάνω στην επιστολή: «Το ΠΤΝ (σύντροφος Μπούρκοφ) αποσύρει την πρότασή του». Η πρόταση που έκανε ο Μπούρκοφ και μετά «την απέσυρε» ανέφερε:

«Την παραμονή της 20ής επετείου της νίκης επί του χιτλερισμού, πολλά όργανα του ξένου Τύπου απευθύνονται στο Πρακτορείο Τύπου Νόβοστι με αίτημα να τους παράσχουν άρθρα σημαντικών σοβιετικών στρατιωτικών ηγετών, συγγραφέων και ειδικών για την πορεία και την έκβαση του πολέμου. Η εκπλήρωση αυτών των αιτημάτων καθιστά δυνατή την προώθηση της σοβιετικής άποψης για τα γεγονότα στον λεγόμενο μεγάλο Τύπο και την αποκάλυψη των πολυάριθμων έργων των παραποιητών της ιστορίας στη Δύση. Ένα παράδειγμα είναι η δημοσίευση στο μεγαλύτερο γαλλικό περιοδικό «Paris-Match» άρθρων από τους στρατάρχες της Σοβιετικής Ένωσης, Τσουικόφ και Γιεριόμενκο, καθώς και τα πολεμικά ημερολόγια του συγγραφέα K.M. Σιμόνοφ. Σημαντικό είναι ότι από το Paris-Match, που κυκλοφορεί σε 1 600 χιλιάδες αντίτυπα, το υλικό μας ανατυπώνεται από άλλα όργανα του αστικού τύπου (ιδίως τη μεγαλύτερη ελληνική εφημερίδα Βήμα). Μεταξύ των αιτήσεων που λάβαμε, υπάρχουν αιτήματα για προετοιμασία ομιλιών από το στρατάρχη της Σοβιετικής Ένωσης, το σύντροφο Γ.Κ. Ζούκοφ. Το Πρακτορείο Τύπου Νόβοστι έχει ένα χειρόγραφο ενός άρθρου του συντρόφου Γ.Κ. Ζούκοφ, το οποίο περιγράφει τις τελικές επιχειρήσεις μάχης του Σοβιετικού Στρατού, τους ελιγμούς της ναζιστικής ελίτ, που προσπάθησε να διαπραγματευτεί με τη Δύση για να αποφύγει αντίποινα, την απόρριψη της σοβιετικής κυβέρνησης, τη λεγόμενη «παράδοση» στη Ρεμς, την υπογραφή της πράξης άνευ όρων παράδοσης στο Βερολίνο στις 8 Μαΐου 1945. Εκτός από το καθαρά ιστορικό ενδιαφέρον, το άρθρο του συντρόφου Γ.Κ. Ζούκοφ, φέρει ένα μεγάλο φορτίο αντιπροπαγάνδας, αφού ένα σημαντικό μέρος του είναι αφιερωμένο στην αποκάλυψη της θέσης του πρώην προέδρου των ΗΠΑ Αϊζενχάουερ, ο οποίος υποστήριξε σε πρόσφατη συνέντευξη στο Σικάγο ότι η απαίτηση για άνευ όρων παράδοση της Γερμανίας ήταν λάθος και παράτεινε τον πόλεμο. Ζητάμε συγκατάθεση για τη δημοσίευση του συνημμένου άρθρου στον σοβιετικό και ξένο τύπο. Παράρτημα: άρθρο του συντρόφου Ζούκοφ σε 33 σελίδες.»³.

Μετά την απομάκρυνση του Χρουστσόφ το 1964, εκατοντάδες επιστολές και εκλήσεις για την πολιτική αποκατάσταση του Ζούκοφ στέλνονταν στο Πρεζίντιουμ της Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ.

Ενδεικτικά διαβάζουμε δύο επιστολές του αντιστράτηγου ε.α. Ν.Α. Αντιπένκο⁴. Στην πρώτη επιστολή στις 30 Ιανουαρίου 1965, προς το Πρεζίντιουμ της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ ο Αντιπένκο γράφει:

«…Οι διακρίσεις σε βάρος του Ζούκοφ συνεχίζονται. Αλλά λίγοι πιστεύουν ότι ο Ζούκοφ αντιτάχθηκε στο κόμμα, ότι υποτίμησε τον ρόλο του κόμματος στις Ένοπλες Δυνάμεις, ότι είχε χαρακτηριστικά βοναπαρτισμού κ.λπ. Οι εικασίες σχετικά με τις οποίες κάποιο στρατιωτικό προσωπικό έχει κάνει καριέρα για τον εαυτό του προκαλεί μόνο ασέβεια προς τους συντάκτες τους. Προχωράμε προς την 20ή επέτειο της νίκης επί της ναζιστικής Γερμανίας. Το όνομα του Ζούκοφ συνδέεται με αυτό το γεγονός περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο άτομο. Δεν χρειάζεται να τονίσουμε για άλλη μια φορά τον ηγετικό και καθοριστικό ρόλο του κόμματος στις ιστορικές νίκες επί του εχθρού. Αυτό είναι ξεκάθαρο σε όλους. Αλλά το κόμμα μας ποτέ δεν υποβάθμισε το ρόλο των ατόμων που έχουν αποδείξει την αξία τους στο ένα ή στο άλλο πεδίο του αγώνα για την Πατρίδα. Η πολιτική αποκατάσταση του Στρατάρχη Γ.Κ. Ζούκοφ, την οποία περιμένουν εκατομμύρια Σοβιετικοί πολίτες, θα ακουγόταν σε ολόκληρο τον κόσμο ως αποκατάσταση της δικαιοσύνης.»⁵.

Λίγες μέρες αργότερα, στις 18 Φεβρουαρίου ο Αντιπένκο στέλνει και δεύτερο γράμμα, αυτή τη φορά απευθύνεται προσωπικά στον Λεονίντ Ιλίτς Μπρέζνιεφ:

«Ανησυχώντας ότι μια παρόμοια επιστολή που στάλθηκε νωρίτερα μέσω ταχυδρομείου μπορεί να μην είχε φτάσει σε ΕΣΑΣ για εξέταση, αποφάσισα να θίξω ξανά αυτό το θέμα και να ζητήσω την προσωπική προσοχή ΣΑΣ.

Η 20ή επέτειος της νίκης επί της ναζιστικής Γερμανίας πλησιάζει. Εκατομμύρια άνθρωποι έχουν φυσικά μια ερώτηση: ως πότε θα συνεχίσει η κατάσταση των διακρίσεων εναντίον ενός από τους διάσημους Σοβιετικούς διοικητές, στρατάρχη της Σοβιετικής Ένωσης, σύντροφο ΖΟΥΚΟΦ Γ.Κ., του οποίου οι υπηρεσίες προς τους ανθρώπους στον τελευταίο πόλεμο δύσκολα μπορούν να υπερεκτιμηθούν; […] Ο ξένος τύπος και το ραδιόφωνο ξεκάθαρα το παρακάνουν για να δοξάσουν τους κακόμοιρους  στρατιωτικούς ηγέτες τους από την περίοδο του τελευταίου πολέμου, αλλά και εκεί το όνομα του Ζούκοφ κατέχει τη θέση που του αξίζει. Ο σοβιετικός τύπος και το ραδιόφωνο φαινόταν να παραδίδουν το όνομα αυτού του τιμημένου ανθρώπου στη λήθη, γεγονός που προκαλεί ακόμη μεγαλύτερη αμηχανία και αγανάκτηση. Το κόμμα μας ποτέ δεν υποβάθμισε τον ρόλο των ατόμων που έχουν αποδείξει την αξία τους στο ένα ή στο άλλο πεδίο του αγώνα για την Πατρίδα. Είναι ακόμη πιο σωστό να το πούμε αυτό τώρα. Η πολιτική αποκατάσταση του στρατάρχη της Σοβιετικής Ένωσης Γ.Κ. Ζούκοφ, την οποία περιμένουν εκατομμύρια άνθρωποι, θα ακουγόταν σε ολόκληρο τον κόσμο ως μια πολυαναμενόμενη αποκατάσταση της δικαιοσύνης.»⁶.

Ο αντιναύαρχος ε.α. Κ.Ι. Ντερεβιάνκο, στις 3 Μαΐου 1965, επίσης στέλνει επιστολή προς τους: Λ.Ι. Μπρέζνιεφ (Πρώτο Γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ), Α.Ι. Μικογιάν (πρόεδρο του Πρεζίντιουμ του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ) και Α.Ν. Κοσίγκιν (πρόεδρο του Υπουργικού Συμβούλιου της ΕΣΣΔ), στην οποία μεταξύ άλλων αναφέρει:

«Την παραμονή της σημαντικής ημερομηνίας της 9ης Μαΐου, κάθε βετεράνος πολέμου θυμάται την ατμόσφαιρα της Παρέλασης της Νίκης το 1945 και άθελά του έχει την επιθυμία ο στρατάρχης Ζούκοφ να φιλοξενήσει ξανά την Παρέλαση στην επέτειο. Αυτό θα είναι συμβολικό και θα υπενθυμίσει στους Δυτικογερμανούς ρεβανσιστές τι έχουν αρχίσει να ξεχνούν και ο σοβιετικός λαός θα το χαιρετίσει με ικανοποίηση. Οι σύντροφοι Ζούκοφ και Κουζνετσόφ, μαζί με άλλους στρατιωτικούς ηγέτες, προσωποποιούν πλήρως τα σοβιετικά στρατιωτικά στελέχη μας στο Στρατό και το Ναυτικό, ανεξάρτητα από το πόσο κρατούνται στη σκιά. […]Στο τελικό στάδιο του πολέμου, ο Ζούκοφ ηγήθηκε της κύριας δύναμης κρούσης εναντίον του Βερολίνου και αποδέχθηκε την παράδοση της Βέρμαχτ. Πώς μπορεί αυτό να ξεχαστεί και να διαγραφεί από τη βιογραφία του; […] Στα μάτια των στρατιωτικών ηγετών των συμμαχικών δυνάμεων, των βετεράνων πολέμου και όλων των λαών του κόσμου που παρακολούθησαν τη Μεγάλη Μάχη του σοβιετικού λαού, φαινόμαστε γελοίοι, γιατί οι κύριοι ηγέτες των Σοβιετικών Ενόπλων Δυνάμεων, υπό την άμεση ηγεσία των οποίων, η νίκη σφυρηλατήθηκε, την εποχή της επετείου, άδοξα και επαίσχυντα, για ανεπαρκώς τεκμηριωμένους λόγους απομακρύνθηκαν από τις θέσεις τους και εκδιώχθηκαν από τις Ένοπλες Δυνάμεις λόγω της τυραννίας ενός ατόμου – του Χρουστσόφ, ο οποίος στη συνέχεια άρχισε να αντιγράφει τον Στάλιν και να γράφει ξεδιάντροπα το όνομα του στην ιστορία του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου παντού και ήθελε να πάρει τη θέση του Στάλιν. Πότε θα σταματήσει μια τέτοια ξεδιάντροπη διαστρέβλωση της αλήθειας και της ιστορίας; […]Ο σοβιετικός λαός, ο νικηφόρος λαός στον Μεγάλο Πόλεμο, θα εκτιμήσει τις αποφάσεις και την ευγενή χειρονομία των ηγετών μας αν δει τους εξαιρετικούς στρατιωτικούς ηγέτες της χώρας του σοσιαλισμού, τον στρατάρχη Ζούκοφ και τον ναύαρχο του Στόλου της Σοβιετικής Ένωσης Κουζνετσόφ, στις 9 Μαΐου,  στο βήμα του Μαυσωλείου δίπλα στους ηγέτες του Κόμματος και του Κράτους.»⁷.

Ο ίδιος ο στρατάρχης Ζούκοφ θα απευθυνθεί με επιστολή του προς το Πρεζίντιουμ της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ, στις 16 Μαρτίου 1965, ζητώντας την πολιτική του αποκατάσταση:

«Έχουν περάσει περισσότερα από επτά χρόνια από την ολομέλεια του Οκτωβρίου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ το 1957, κατά την οποία αποβλήθηκα από το Πρεζίντιουμ της Κεντρικής Επιτροπής και από μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ. Για ποιο πράγμα; Ήταν σαφές τότε, και ακόμη περισσότερο τώρα, ότι αποδείχτηκα ανεπιθύμητο πρόσωπο για τον Χρουστσόφ, ο οποίος ήδη πορευόταν προς μια προσωπική δικτατορία στην ηγεσία του κόμματος και του κράτους, για την οποία δεν μπορούσε να υπολογίζει στην υποστήριξή μου. […] Διανύω το 47ο έτος της παρουσίας μου στο κόμμα, στις τάξεις του οποίου αγωνιζόμουν πάντα αταλάντευτα για τη γενική γραμμή του κόμματος. Όταν έδινα όλες μου τις δυνάμεις στην οικοδόμηση των Ενόπλων Δυνάμεων και στον αγώνα ενάντια στους εχθρούς της Πατρίδας μας, δεν με καθοδηγούσαν άλλα συναισθήματα εκτός από την απεριόριστη αγάπη για την πατρίδα, για το κόμμα και τον σοβιετικό λαό. Φυσικά, στην πρακτική δουλειά κάθε ατόμου μπορεί να υπάρχουν ορισμένα λάθη. Τα είχα και εγώ. Αλλά διορθώνονται χρησιμοποιώντας τέτοιες μεθόδους; Όχι μόνο αποβλήθηκα από την Κεντρική Επιτροπή και το Πρεζίντιουμ της Κεντρικής Επιτροπής, αντίθετα με την απόφαση της Ολομέλειας να συνεχίσω να εργάζομαι, με έβγαλαν στη σύνταξη, αν και ήμουν ακόμα γεμάτος δύναμη και μπορούσα να ωφελήσω την Πατρίδα. Υποβλήθηκα σε γενικό εξοστρακισμό. Για περισσότερο από ένα χρόνο δεν μου έδιναν τη δυνατότητα να παρακολουθήσω κομματικές συνεδριάσεις της κομματικής οργάνωσης όπου ήμουν εγγεγραμμένος. Επί επτά χρόνια δεν με κάλεσαν σε ούτε μια κομματική δραστηριότητα, σε μια πανηγυρική συγκέντρωση αφιερωμένη στις Ένοπλες Δυνάμεις, σε μια παρέλαση ή εκδήλωση. Η πρόσβαση ήταν κλειστή παντού. Στην ερώτηση γιατί, η απάντηση ήταν πάντα: «Δεν βρίσκεται στη λίστα». Με μετέτρεψαν δηλαδή σε πολιτικό πτώμα. Μετά την Ολομέλεια του Οκτώβρη του 1957, άρχισε στον Τύπο ένα ευρύ μέτωπο καταγγελιών των στρατιωτικών μου δραστηριοτήτων, για το οποίο μεμονωμένοι στρατιωτικοί ήταν ιδιαίτερα ένθερμοι. Μου απέδιδαν κάθε είδους αμαρτίες, γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι στερούμουν της ευκαιρίας να αντεπιτεθώ. […] Πιστεύω ότι για 46 χρόνια δουλειάς στο κόμμα και ενεργή συμμετοχή σε τέσσερις πολέμους για την υπεράσπιση της Πατρίδας, δεν άξιζα μια τέτοια αντιμετώπιση.

Σας ζητώ να διορθώσετε την αδικία που μου έγινε και να μου δώσετε την ευκαιρία να συμμετέχω ενεργά στη δημόσια και κομματική ζωή της χώρας.

Μέλος του ΚΚΣΕ από την 1η Μαρτίου 1919 Γ.Κ. ΖΟΥΚΟΦ»⁸.

Τελικά στις 8 Μαΐου 1965, ο Γκεόργκι Κωνσταντίνοβιτς, μετά από ένα επταετή αποκλεισμό,  προσκλήθηκε στο Παλάτι των Συνεδρίων του Κρεμλίνου για μια εορταστική συνάντηση αφιερωμένη στην 20ή επέτειο της Νίκης. Οι παρευρισκόμενοι στην αίθουσα χαιρέτησαν όρθιοι την εμφάνισή του με παρατεταμένο χειροκρότημα και θυελλώδεις επευφημίες. Ακούστηκαν περισσότερα χειροκροτήματα όταν ο Μπρέζνιεφ ανέφερε το όνομα του Ζούκοφ (και του Στάλιν) στην ομιλία του. Την επόμενη μέρα ο Ζούκοφ ήταν πάλι ανάμεσα στους στρατάρχες που στέκονταν για άλλη μια φορά στην εξέδρα πάνω από το μαυσωλείο του Λένιν στην Παρέλαση της Νίκης. Στη δεξίωση μετά την παρέλαση στο Κρεμλίνο, το πλήθος χειροκρότησε τον Ζούκοφ καθώς έπαιρνε τη θέση του στο τραπέζι του. Αργότερα, ο Ζούκοφ πήγε στη Λέσχη Συγγραφέων της Μόσχας, όπου έκανε μια «εκτός σεναρίου» ομιλία που εντυπωσίασε τον Κονσταντίν Σιμόνοφ για την αυτοσυγκράτηση του και ήταν σαφές ότι τα χρόνια επιθέσεων των Χρουστσοφικών δεν είχαν επηρεάσει τη δημοτικότητα του Ζούκοφ. Ήταν – και θα παραμείνει – ο μεγάλος στρατηγός που είχε σώσει τη Σοβιετική Ένωση από την καταστροφική ήττα από τον Χίτλερ και στη συνέχεια οδήγησε τη χώρα σε μια μεγάλη νίκη. Τον Μάιο του 1965 είχε αρχίσει η ελεγχόμενη, σταδιακή, αποκατάστασή του.

Τον επόμενο μήνα, τον Ιούνιο του 1965, ο αρχισυντάκτης του μηνιαίου περιοδικού Военно-исторический журнал (ВИЖ), στρατιωτικός ιστορικός και αντιστράτηγος – Ν. Γκ. Παβλένκο, καλεί τον Ζούκοφ να γράψει ένα άρθρο, στο αφιέρωμα που έκανε το περιοδικό στο βιβλίο του στρατάρχη Τσουικόφ με τα απομνημονεύματά του. Ο συγγραφέας υποστήριξε ότι ο πόλεμος θα μπορούσε να είχε τελειώσει στις αρχές του 1945 και το Βερολίνο θα μπορούσε να είχε καταληφθεί νωρίτερα, το Φεβρουάριο, με αποτέλεσμα να υπήρχαν λιγότερα θύματα. Στο άρθρο του με τίτλο «Πορεία προς το Βερολίνο», ο Ζούκοφ έκανε μια εμπεριστατωμένη ανάλυση της κατάστασης και απέδειξε πολύ πειστικά την ασυνέπεια των κρίσεων του Βασίλι Ιβάνοβιτς Τσουικόφ.

Ο στρατάρχης Τσουικόφ εξέφρασε την διαφωνία του και έστειλε μια επιστολή – καταγγελία στην Κύρια Πολιτική Διεύθυνση Σοβιετικού Στρατού και Ναυτικού (Главпур). Πραγματοποιήθηκε σύσκεψη υπό την προεδρία του Επίσεφ με τη συμμετοχή των στραταρχών της Σοβιετικής Ένωσης Μπαγκραμιάν, Ζαχάρωφ, Κόνεφ, Μοσκαλένκο, Ροκοσόφσκι, Σοκόλοφσκι και άλλων στρατιωτικών ηγετών. Αυτή η συνάντηση αποδείχθηκε ότι ήταν ένα μίνι στρατιωτικό συμβούλιο των ανώτατων στρατιωτικών αρχών! Μετά από μια λεπτομερή συζήτηση του άρθρου του Ζούκοφ, η καταγγελία του Τσούικοφ και η γνώμη του, που εκφράστηκε προηγουμένως στο άρθρο, αναγνωρίστηκαν ως αβάσιμες και απορρίφθηκαν ομόφωνα⁹.

Και φτάνουμε λοιπόν στην πρόταση του Πρακτορείου Τύπου «Νόβοστι» να του προτείνει την έκδοση των απομνημονευμάτων του. Η Μίρκινα στις 5 Ιουλίου 1965, θα απευθυνθεί στην δεύτερη κόρη του Ζούκοφ, την Έλλα Γκεοργκίεβνα Ζούκοβα, από τον πρώτο του γάμο, με την Αλεξάνδρα Ντιέβνα Ζούκοβα, μιας και έτυχε να είναι συνάδελφος δημοσιογράφος στο ραδιόφωνο, για να την παρακαλέσει να μιλήσει στον πατέρα της και να κανονίσει μια συνάντηση μαζί του. Η Έλλα θα της πει ότι ήδη: «ο πατέρας εργάζεται πάνω στις αναμνήσεις του από τον πόλεμο εδώ και αρκετά χρόνια. Είναι αλήθεια ότι δεν ελπίζει ότι θα δημοσιευτούν τώρα, γράφει, όπως λέει, “για την ιστορία”»¹⁰. Αργότερα ο ίδιος ο Ζούκοφ θα εκμυστηρευτεί στη Μίρκινα, ότι ξεκίνησε να γράφει τα απομνημονεύματά του από το 1958¹¹.

Την επόμενη μέρα, η συντάκτρια του  ΠΤΝ θα περάσει την είσοδο της ντάτσας του Ζούκοφ στο Κούντσεβο, στη δυτική πλευρά της Μόσχας. Η ντάτσα, δεν ήταν μια μικρή εξοχική κατοικία, αλλά ένα αρκετά μεγάλο διώροφο σπίτι. Ο Ζούκοφ  θα εκμυστηρευτεί στη Μίρκινα ότι ο Στάλιν το 1942, μετά την Μάχη της Μόσχας,  του είχε παραχωρήσει αυτή τη ντάτσα για δια βίου χρήση. Μόλις όμως θα πέθαινε θα την έπαιρναν   πίσω. Δεν έκανε λάθος. Η κηδεία δεν είχε ακόμη τελειώσει και η οικογένεια του στρατάρχη – η 16χρονη κόρη του Μαρία από τη δεύτερη σύζυγό του Γκαλίνα Σεμένοβα και η πεθερά του Κλάβντια  Εβγκένιεβνα ειδοποιήθηκαν να εγκαταλείψουν αμέσως τη ντάτσα¹².

Ο Ζούκοφ, ντυμένος ανεπίσημα με τα ρούχα του σπιτιού του, οδήγησε τη Μίρκινα στο γραφείο του, ένα άνετο και καλά φωτισμένο δωμάτιο. Όπως αναφέρει η Μίρκινα: «ο Ζούκοφ στη συνομιλία τους, που κράτησε περισσότερες από τρεις ώρες, ήταν εκπληκτικά ειλικρινής. Με έναν ξένο, και μάλιστα σε αυτή τη δύσκολη κατάσταση στην οποία βρισκόταν.»¹³. Ο στρατάρχης αμέσως της ξεκαθάρισε ότι: «υπάρχουν πολλές στρεβλώσεις στην παρουσίαση του πολέμου τόσο από πρώην στρατηγούς των ναζί όσο και από τους συμμάχους μας. Υπάρχουν πολλές ανακρίβειες και στα απομνημονεύματα δικών μας. Εγώ μόνο την αλήθεια μπορώ να γράψω. Θέλω να μιλήσω για πρόσωπα και γεγονότα όπως τα είδα και να τα αξιολογήσω. Υπάρχουν δυσκολίες: τότε υπήρχε μια ιστορία επί Στάλιν, άλλη υπό τον Χρουστσόφ, τώρα – τρίτη.»¹⁴.

Λίγο πριν ολοκληρωθεί αυτή η πρώτη συνάντηση η Μίρκινα θα προτείνει στον στρατάρχη η κόρη του η Έλλα και ο σύζυγός της ο Βίκτορ Αλεξάντροβιτς να τον βοηθήσουν:

«είναι και οι δύο δημοσιογράφοι, κοντινοί σας άνθρωποι, ίσως να ηχογραφούσαν σε ένα μαγνητόφωνο αυτά που θέλετε να πείτε. Αυτό θα κάνει την εργασία ευκολότερη και πιο γρήγορη. Σε ποιο βαθμό δεν ήξερα τον Ζούκοφ τότε!

– Όχι, θα το γράψω μόνος μου και μετά θα δούμε. Ο Κωνσταντίν Σιμόνοφ και ο Σεργκέι Σμιρνόφ του πρόσφεραν τη βοήθειά τους στη δουλειά του βιβλίου, αλλά ο Ζούκοφ αρνήθηκε. Γνώριζε καλά και αγαπούσε τον Σιμόνοφ ως συγγραφέα και ως άνθρωπο το ίδιο και τον Σμιρνόφ. Κατάλαβε ότι από λογοτεχνική άποψη θα ωφελούσε ένα βιβλίο με τη συμμετοχή του Σιμόνοφ ή του Σμιρνόφ. Δεν θα ήταν όμως το δικό του έργο.

– Θα σκεφτώ την πρότασή σου -, είπε ο Ζούκοφ, σφίγγοντας τα χέρια.

– Λοιπόν, Αννιούσκα, τηλεφώνησέ μου -, είπε με στοργή στον χωρισμό.

– Επιτρέψτε μου να σας φωνάξω έτσι: είμαστε από το ίδιο χωριό. Θα εξετάσω την πρόταση του ΠΤΝ. Θα σας ενημερώσω για την απόφασή μου.»¹⁵.

Στις 18 Αυγούστου 1965 η Άννα Μίρκινα θα επιστρέψει στη ντάτσα του Ζούκοφ με το τελικό σχέδιο της συμφωνίας:

«Ο Γκεόργκι Κωνσταντίνοβιτς φόρεσε γυαλιά με λεπτό χρυσό πλαίσιο και άρχισε να μελετά προσεκτικά, πολύ σοβαρά τη συμφωνία.

– Λοιπόν, όλα είναι σωστά, αλλά υπάρχει μόνο μια απαραίτητη προϋπόθεση: το βιβλίο πρέπει να εκδοθεί πρώτα από όλα στην ΕΣΣΔ και μετά στο εξωτερικό.»¹⁶. Ο όρος του Ζούκοφ μπήκε στο κείμενο και η συμφωνία υπεγράφη.   

Ο Ζούκοφ δούλευε όλη μέρα στο γραφείο του στο σπίτι ή στα αρχεία του υπουργείου Άμυνας. Πέντε με έξι ώρες σχεδόν κάθε μέρα στα αρχεία με έγγραφα και πέντε με έξι ώρες στο γραφείο του στη ντάτσα. Το τραπέζι και τα ράφια ήταν γεμάτα με στοίβες βιβλίων για τη στρατιωτική ιστορία, απομνημονεύματα, φιλοσοφικά έργα, μελέτες για την οικονομία και τις διεθνείς σχέσεις. Διαβάστηκαν όλα, έγιναν τα απαραίτητα αποσπάσματα.  Ένα από τα συγγραφικά πρότυπα του Ζούκοφ ήταν ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, ο οποίος είχε δημοσιεύσει μια πολύτομη ιστορία – απομνημονεύματα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και στις αρχές της δεκαετίας του 1950, τα οποία ο Ζούκοφ διάβασε σε ρωσική μετάφραση περιορισμένης κυκλοφορίας. Ως πρώην πρωθυπουργός, ο Τσόρτσιλ είχε προνομιακή πρόσβαση στα βρετανικά αρχεία. Αυτός και η ομάδα ερευνητών του χρησιμοποίησαν αυτή την πρόσβαση με μεγάλη αποτελεσματικότητα, δημοσιεύοντας πολλά μεγάλα αποσπάσματα από τα αρχεία στα απομνημονεύματα, προσθέτοντας πολύ στην αυθεντικότητά τους, καθώς και ως απαραίτητη πηγή για τους ιστορικούς ελλείψει άμεσης αρχειακής πρόσβασης. Σε αντίθεση με τον Τσόρτσιλ, ο Ζούκοφ δούλευε κυρίως μόνος του, αλλά του δόθηκε ειδική πρόσβαση στα αρχεία του σοβιετικού στρατού. Εξ ου και η επιρροή που είχαν τα απομνημονεύματά του στη διαμόρφωση δυτικών καθώς και σοβιετικών αφηγήσεων του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου¹⁷.

Η άλλη εξαιρετικά αποτελεσματική τεχνική του Ζούκοφ ήταν να χρησιμοποιεί εκτενώς τα εισαγωγικά για να αναφέρει κατά λέξη συνομιλίες που υποτίθεται ότι είχε με διάφορους ανθρώπους, συμπεριλαμβανομένου του Στάλιν. Αυτή η τεχνική στα απομνημονεύματα και την αυτοβιογραφία είναι σύνηθες αν και οι αναγνώστες του Ζούκοφ γνώριζαν ότι δεν θα μπορούσε να θυμάται με τόση λεπτομέρεια όσα είχαν ειπωθεί δεκαετίες πριν. Χρησιμοποίησε επίσης αυτή την τεχνική ως δραματικό εργαλείο για να ζωντανέψει τα απομνημονεύματά του και να εμπλουτίσει τους χαρακτήρες που έπαιρναν μέρος. Η πολυπλοκότητα της δημιουργικής εργασίας, όσο δύσκολη και ενίοτε επώδυνη κι αν είναι, ταυτόχρονα φέρνει μια χαρούμενη αίσθηση δημιουργίας όταν σταδιακά προστίθενται σελίδες στο χειρόγραφο. Για να μην αναφέρουμε την ολοκλήρωση του βιβλίου. Δεν είναι τυχαίο που οι συγγραφείς αποκαλούν το έργο τους «γλυκιά σκληρή δουλειά».

Αφού ολοκλήρωσε το ευχάριστο δημιουργικό μαρτύριο, όπως αναφέρει η Μίρκινα: «Τον Μάρτιο του 1966, ακριβώς στην ώρα που προέβλεπε η σύμβαση, ο στρατάρχης Ζούκοφ υπέβαλε στον εκδοτικό οίκο ένα χειρόγραφο 1 430 δακτυλόγραφων σελίδων. Ξεκίνησε η συνεργασία του συγγραφέα με τον εκδοτικό οίκο.»¹⁸. Για να πάρει το πράσινο φως και να φτάσει στους αναγνώστες το υλικό με βάση την πάγια διαδικασία θα έπρεπε πρώτα να περάσει από διάφορες επιτροπές που ήταν ουσιαστικά επιτροπές λογοκρισίας. Η πρώτη που θα περνούσε από κόσκινο κάθε φράση και άποψη του συγγραφέα ήταν η συντακτική ομάδα που όρισε η Γραμματεία της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ, στην οποία συμμετείχαν ο επικεφαλής του Τμήματος Ιστορίας του ΚΚΣΕ, Γ.Α. Ντεμπόριν, ο επικεφαλής του Ινστιτούτου Στρατιωτικής Ιστορίας του Υπουργείου Άμυνας της ΕΣΣΔ, αντιστράτηγος Π.A. Σίλιν, και το μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού «Κομμουνίστ», Β.P. Στεπάνοφ. Αυτοί θα έπρεπε να μελετήσουν προσεκτικά το χειρόγραφο του Ζούκοφ και να κάνουν όχι μόνο σχόλια για τις επιθυμητές διορθώσεις, αλλά και να «βοηθήσουν» τον στρατάρχη να τεκμηριώσει με πολλά στατιστικά στοιχεία το κείμενο. Ο επιβλέπων ήταν το μέλος του Πολιτικού Γραφείου, Μ.Α. Σούσλοφ.  

Ο όγκος των πρώτων σχολίων, θυμάται η Μίρκινα: «ανήλθε σε 50 δακτυλογραφημένες σελίδες! Ο Ζούκοφ γνώριζε ότι ο Μ.Α. Σούσλοφ, μέλος του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ, υπεύθυνος ιδεολογίας εκείνα τα χρόνια, ήταν ένθερμος αντίπαλος της δημοσίευσης απομνημονευμάτων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, που ενόχλησαν και αναστάτωσαν τον Ζούκοφ, ο οποίος τότε είχε ήδη υποστεί δύο καρδιακές προσβολές, η προετοιμασία της πρώτης έκδοσης ήταν σε εξέλιξη. […]Προσπαθώντας να προστατέψουμε τον Γκεόργκι Κωνσταντίνοβιτς, συχνά του κρύβαμε πολλές από τις επιθέσεις στο μελλοντικό βιβλίο. Ο Γκεόργκι Κωνσταντίνοβιτς, φυσικά, καταλάβαινε ότι μας «πίεζαν από ψηλά», αλλά, όπως ήταν φυσικό, έστρεφε τον θυμό και τον εκνευρισμό του στον εκδοτικό οίκο, ο οποίος, όπως πίστευε, δεν δούλευε αρκετά εντατικά στην προετοιμασία του βιβλίου.»¹⁹.

Η λογοκρισία θα παρέμβει όχι μόνο στον γραπτό λόγο του Ζούκοφ, αλλά και στον προφορικό. Το 1966, εκτός από τις «διορθώσεις» και «συμπληρώσεις» πάνω στα απομνημονεύματά του, ο Ζούκοφ δίνει μια μεγάλη συνέντευξη στον διάσημο συγγραφέα Κ. Σιμόνοφ, στις 5 Αυγούστου 1966,  σχετικά με το θέμα των μαχών του 1941 και την υπεράσπιση της Μόσχας με σκοπό να μπει στην ταινία – αφιέρωμα για τα 25 χρόνια από τη Μάχη της Μόσχας, που ετοίμαζε ο Β. Ορντίνσκι. Σύμφωνα με τον Βλαντιμίρ Βλαντιμίροβιτς Πόζνερ, η πλήρης έκδοση της συνέντευξης φέρεται να διατάχθηκε να καταστραφεί λόγω ορισμένων αιχμηρών δηλώσεων του Ζούκοφ (ιδιαίτερα σχετικά με το γεγονός ότι η σοβιετική διοίκηση δεν είχε απόλυτη εμπιστοσύνη στην ικανότητα υπεράσπισης της Μόσχας το φθινόπωρο του 1941). Ωστόσο, ο Βλαντιμίρ Αλεξάντροβιτς Πόζνερ (ο πατέρας του Βλαντιμίρ Πόζνερ) πήρε την ταινία, «την επεξεργάστηκε σε άλλο κινηματογραφικό στούντιο και την έβαλε στο αρχείο». Η πλήρης έκδοση της συνέντευξης προβλήθηκε στις 4 Μαΐου 2010 στο Channel One και στη συνέχεια στις 9 Μαΐου 2012 στο κανάλι Culture²⁰.  

Την ίδια χρονιά, ο Ζούκοφ συμφωνεί να είναι σύμβουλος σε μία άλλη ταινία, σε σκηνοθεσία του Β. Μαγκατάεφ βασισμένη στο σενάριο του Β. Έρσοφ με τίτλο: «Σελίδες της μάχης του Στάλινγκραντ». Πρόκειται για  ένα ντοκιμαντέρ 7 επεισοδίων που δημιουργήθηκε με βάση έγγραφα και χρονικά από τα κινηματογραφικά αρχεία της ΕΣΣΔ και της ΛΔΓ. Η πρώτη συνάντηση του στρατάρχη Ζούκοφ με τον σεναριογράφο και τον σκηνοθέτη έγινε σε τεταμένο κλίμα. Ήταν ένα είδος εξέτασης. Ο στρατάρχης απαίτησε να του δοθούν τα σενάρια και για τα 7 επεισόδια και αφού πείστηκε για τη σωστή δουλειά που είχε γίνει συμφώνησε να συμμετέχει, μάλιστα σε δύο από τα επεισόδια πηρέ μέρος, στο πρώτο («Στα όρια της στέπας») και στο τέταρτο («Επιχείρηση Ουρανός»). Στην ταινία θα πάρουν μέρος και οι στρατάρχες: Βασιλέφσκι, Γιερόμενκο, Ροκοσόφσκι, Τσούικοφ, Καζάκοφ, ο στρατηγός στρατιάς Μπατόφ και ο στρατηγός Σουμίλοφ.

Ο καιρός περνούσε και ο εκνευρισμός του Ζούκοφ για την καθυστέρηση της έγκρισης έκδοσης του βιβλίου του ήταν έκδηλος, σύμφωνα με την Μίρκινα που εκτελούσε και τα χρέη ταχυδρόμου ανάμεσα στη συντακτική ομάδα και τον συγγραφέα. Τελικά ο Ζούκοφ στις 11 Δεκεμβρίου 1967 θα απευθυνθεί με επιστολή του, στον ίδιο τον Γενικό Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΣΕ Μπρέζνιεφ:

«Αγαπητέ Λεονίντ Ιλίτς!

Απευθύνομαι σε εσάς με ένα αίτημα. Το 1965 ολοκλήρωσα την συγγραφή των απομνημονεύσεών μου, πάνω στα οποία δούλευα αρκετά χρόνια. Το φθινόπωρο του 1965 υπέβαλα το χειρόγραφο στον εκδοτικό οίκο ΠΤΝ. Σύμφωνα με τις διαθέσιμες πληροφορίες, το χειρόγραφο παραδόθηκε στο τμήμα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ, στο σύντροφο Ντ.Π. Σεβλιάγκιν. Έχει περάσει πολύς καιρός και η τύχη του χειρογράφου μου είναι άγνωστη. Σας παρακαλώ, Λεονίντ Ιλίτς, να δώσετε οδηγίες σχετικά με την έκδοση του χειρογράφου μου. Θα ήθελα πολύ να δημοσιεύσω ένα βιβλίο για την 50ή επέτειο του Σοβιετικού Στρατού.

Στρατάρχης της Σοβιετικής Ένωσης ΖΟΥΚΟΦ»²¹.

Εδώ να σημειώσουμε ότι μπορεί μέρη του  χειρογράφου να δόθηκαν στο ΠΤΝ, από το φθινόπωρο του 1965, αλλά το τελικό ολοκληρωμένο χειρόγραφο 1 430 δακτυλόγραφων σελίδων δόθηκε, όπως μας πληροφορεί η Μίρκινα, τον Μάρτιο του 1966, όπως προέβλεπε η σύμβαση.

Ο στρατάρχης Ζούκοφ δεν έλαβε καμία απάντηση από τον  Γενικό Γραμματέα Μπρέζνιεφ και ενώ βρισκόταν σε διακοπές στο κέντρο ευεξίας Αρχάγγελος, στα τέλη του 1967, υπέστη εγκεφαλικό. Στις 24 Δεκεμβρίου 1967 πέθανε από εγκεφαλικό, μετά από μακρά ασθένεια, η πρώτη του σύζυγος Αλεξάνδρα Ντιέβνα Ζούκοβα. Και σα να μην έφτανε αυτό τον ίδιο μήνα, η τωρινή του σύζυγος, η Γκαλίνα Αλεξάντροβνα, έκανε μια εγχείρηση που αποκάλυψε ότι είχε καρκίνο του μαστού σε προχωρημένο στάδιο και η πρόγνωση ήταν ότι είχε περίπου πέντε χρόνια ζωής²². Ο Ζούκοφ ήταν σε κρίσιμη κατάσταση. Σύμφωνα με τον ακαδημαϊκό Τσαζόφ ο οποίος εκείνη την περίοδο ήταν επικεφαλής της 4ης Κεντρικής Διεύθυνσης του Υπουργείου Υγείας: «ένα συμβούλιο κορυφαίων ειδικών καθηγητών κατέληξε στο συμπέρασμα ότι είναι δύσκολο να γίνει κάτι με την κατάσταση του ασθενούς. Ο Ζούκοφ είχε θρόμβωση των εγκεφαλικών αγγείων. Τότε ήταν που εμφανίστηκαν τα πρώτα θρομβολυτικά φάρμακα. Μόνο αυτά θα μπορούσαν να σώσουν τη ζωή του Γκεόργκι Κωνσταντίνοβιτς. Η εύρεση αυτών των φαρμάκων δεν ήταν πρόβλημα για εμάς – τα είχαμε. Αλλά η χρήση τους είναι πολύ επικίνδυνη γιατί είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς τη θρόμβωση από την εγκεφαλική αιμορραγία. Εάν στην πρώτη περίπτωση αυτά τα φάρμακα σώζουν ζωές, τότε στη δεύτερη είναι το αντίθετο. Η κατάσταση ήταν κρίσιμη. Όταν ρώτησα την Γκαλίνα Αλεξάντροβνα, (σ.σ. σύζυγος του Ζούκοφ)  η οποία ήταν επίσης γιατρός, τι να αποφασίσουμε; Είπε: “Ας πάρουμε το ρίσκο”. Ως αποτέλεσμα της χρήσης θρομβολυτικών φαρμάκων, πετύχαμε ένα θετικό αποτέλεσμα»²³. Αφού διέφυγε τον κίνδυνο μεταφέρθηκε από την κρατική κλινική στην οδό Γκρανόφσκι στο κέντρο ευεξίας Μπαρβίχα, όπως γράφτηκε στην παραπομπή για «αποκατάσταση». Η ειρωνεία της ζωής ήταν ότι πλέον δεν του αρκούσε η πολιτική αποκατάσταση. Εκεί θα τον αναλάβει η έμπειρη φυσιοθεραπεύτρια Βαλεντίνα Αντρέεβνα Σόμπκο, η οποία είχε σηκώσει πάλι στα πόδια τους όχι ένα και δύο διάσημους ασθενείς. Ο κατάλογος των επιτυχιών της περιλαμβάνει τους στρατάρχες Κόνεφ, Τσούικοφ, Μπουτιόνι, τον ακαδημαϊκό Κουρτσάτοφ, τον  μεγάλο μηχανικό σχεδιασμού των διαστημικών επιτευγμάτων της Σοβιετικής Ένωσης Κορολιόβ, τον πρωθυπουργό Κοσίγκιν, τον Χιλιανό Αλιέντε και άλλων πολλών²⁴.

Η Σόμπκο θυμάται: «Ήταν πολύ άσχημα. Μετά το εγκεφαλικό δεν μπορούσε να σταθεί στα πόδια του… Είχε καταθλιπτική διάθεση. […] Μετά από ενάμιση μήνα όμως περπατούσαμε αγκαλιά. Είχε ένα μπαστούνι και εγώ ήμουν το στήριγμά του από την άλλη πλευρά. Αρχίσαμε να βγαίνουμε στο πάρκο για βόλτες. Η Γκαλίνα Αλεξάντροβνα είναι μια αγία γυναίκα! – μας βοήθησε. Η Μάσενκα (σ.σ. χαϊδευτικό της Μαρίας – της κόρης του) έτρεχε τριγύρω.»²⁵.

Η Σόμπκο θα μας περιγράψει και την τελευταία συνάντηση ανάμεσα στον  Ζούκοφ και τον Ροκοσόφσκι: «Ο Ροκοσόφσκι φαινόταν πολύ άσχημα, το χρώμα του ήταν πλέον πράσινο και ο καρκίνος τον έτρωγε. Οι στρατάρχες φάνηκαν να μιλούν χαλαρά και χαμογελούσαν. Ευχηθήκαν ο ένας στον άλλο τα καλύτερα. Ο Ροκοσόφσκι φίλησε τον Ζούκοφ. Τον κοίταξε προσεκτικά και είπε ήσυχα: “Αντίο, Γεώργιε”. Και έφυγε, λίγες εβδομάδες αργότερα πέθανε.»²⁶. Ο στρατάρχης Κωνσταντίν Ροκοσόφσκι απεβίωσε στις 3 Αυγούστου 1968.

Σύμφωνα με τον θεράποντα ιατρό του, τον Αλεξέεφ, τον στρατάρχη Ζούκοφ τον επισκέφτηκαν  περισσότερες από μία φορές ο Κοσίγκιν, ο Μπαγκραμιάν και ο Αντιπένκο. Βάσιμα μπορούμε να υποθέσουμε ότι στις επισκέψεις του πρωθυπουργού Κοσίγκιν, ο Ζούκοφ θα του ζήτησε να βοηθήσει στην έγκριση της έκδοσης του βιβλίου του. Απόδειξη αποτελεί η δεύτερη επιστολή, με ημερομηνία 23 Φεβρουαρίου 1968, που στέλνει για τον λόγο αυτό, στον Μπρέζνιεφ, η οποία έχει ως δεύτερο παραλήπτη τον πρόεδρο του Υπουργικού Συμβουλίου της ΕΣΣΔ, Α.Ν. Κοσίγκιν:

 «Αγαπητέ Λεονίντ Ιλίτς!

 Αλεξέι Νικολάεβιτς!

Έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που το ΠΤΝ ετοίμασε το βιβλίο «Αναμνήσεις και Στοχασμοί». Όλα τα σχόλια και οι επιθυμίες των κριτικών ελήφθησαν υπόψη. Γνωρίζω ότι το τμήμα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ (σύντροφος Στεπάνοφ) έδωσε μια πολύ θετική έκθεση για το χειρόγραφό μου. Με στενοχωρεί εξαιρετικά η ανεξήγητη καθυστέρηση στην έκδοση του βιβλίου. Άλλωστε αυτό είναι το έργο της μακρόχρονης ζωής μου.

Παρακαλώ πραγματικά την παρέμβασή σας.

Με εκτίμηση, στρατάρχης της Σοβιετικής Ένωσης Γ. Ζούκοφ»²⁷.

 Πάλι δεν έλαβε απάντηση και η εντύπωση που είχε ότι «όλα τα σχόλια και οι επιθυμίες των κριτικών ελήφθησαν υπόψη», απλά ήταν λανθασμένη. 

Αποκαλυπτική είναι η γνωμοδότηση των στελεχών του υπουργείου Άμυνας της ΕΣΣΔ. Πρόκειται για τον στρατάρχη Α.Α. Γκρετσκό (υπουργός Άμυνας της ΕΣΣΔ), τον στρατάρχη Ι.Ι. Γιακουμπόφσκι (πρώτος αναπληρωτής υπουργός Άμυνας της ΕΣΣΔ), τον στρατάρχη Μ.Β. Ζάχαροφ (αρχηγός του Γενικού Επιτελείου) και τον στρατηγό Α.Α. Επίσεφ (επικεφαλής της Κύριας Πολιτικής Διεύθυνσης του Σοβιετικού Στρατού και του Ναυτικού). Τα παραπάνω στελέχη, στις 30 Απριλίου 1968, στη γνωμοδότηση τους προς την Κ.Ε. του ΚΚΣΕ σχετικά με τα απομνημονεύματα του Ζούκοφ αναφέρουν:

«… πιστεύουμε ότι τα απομνημονεύματα του Γ.Κ. Ζούκοφ απαιτούν την κατάλληλη διόρθωση και εξάλειψη των υφιστάμενων αδυναμιών τους.

Πρώτα από όλα, τα απομνημονεύματα αναδεικνύουν την προετοιμασία της χώρας και των σοβιετικών ενόπλων δυνάμεων για την απόκρουση της φασιστικής επιθετικότητας, κυρίως με αρνητικό τρόπο.

Ο συγγραφέας επιδιώκει να δείξει ότι η πολιτική ηγεσία της χώρας έδειξε μυωπία, έκανε λάθη στην ενίσχυση της άμυνας της ΕΣΣΔ, στην αύξηση της μαχητικής ισχύος του Κόκκινου Στρατού, ότι η σοσιαλιστική οικονομία και η αμυντική βιομηχανία δεν ήταν σε θέση να προμηθεύσουν τις Ένοπλες Δυνάμεις στην προπολεμική περίοδο με επαρκή ποσότητα στρατιωτικού εξοπλισμού, όπλων και εφεδρειών. Το κόμμα προέβη σε αναδιάρθρωση της βιομηχανίας και των μεταφορών, λαμβάνοντας υπόψη τον αυξημένο στρατιωτικό κίνδυνο. Ωστόσο, αυτό δεν αναφέρεται στο χειρόγραφο. Ο συγγραφέας δεν γράφει σχεδόν τίποτα για τις δραστηριότητες του κόμματος που πραγματοποιήθηκαν τη δεκαετία του ’30, όταν η στρατιωτική εκπαίδευση και ο τεχνικός εξοπλισμός του Κόκκινου Στρατού βελτιώθηκαν σημαντικά, ο στρατός και ο λαός προετοιμάζονταν ενεργά για να υπερασπιστούν την Πατρίδα. Χωρίς την κάλυψη αυτών των γεγονότων, δεν μπορεί να παρουσιαστεί μια πλήρης εικόνα της ενίσχυσης της αμυντικής ικανότητας της ΕΣΣΔ στην προπολεμική περίοδο.   […]Μας φαίνεται ότι ο συγγραφέας υπερτονίζει τις ελλείψεις στη μάχιμη ετοιμότητα των Δυτικών στρατιωτικών περιφερειών, στην εκπαίδευση του ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ και στην εκπαίδευση του διοικητικού προσωπικού. Δίνει μεγάλη σημασία στις καταστολές της περιόδου 1937-1938,  για την οποία έχουν ήδη γραφτεί περισσότερα από αρκετά.

Πολλές από τις ελλείψεις που αναφέρονται στο χειρόγραφο παρουσιάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε το φταίξιμο να πέφτει μόνο στη πολιτική ηγεσία που δεν έλαβε μέτρα για την εξάλειψή τους. Ο συγγραφέας προσπαθεί να αποδείξει ότι οι στρατιωτικοί ηγέτες είδαν ελλείψεις στην ενίσχυση των Ενόπλων Δυνάμεων και ζήτησαν την εξάλειψή τους, ενώ η πολιτική ηγεσία της χώρας αμέλησε τις προτάσεις τους. Έτσι, η στρατιωτική ηγεσία αντιπαρατίθεται  αδικαιολόγητα στην πολιτική και παρουσιάζεται σαν να θέλει να απαλλαγεί των ευθύνη της για τις υπάρχουσες ελλείψεις στη μάχιμη ετοιμότητα των στρατευμάτων.

Ορισμένες εκτιμήσεις της προπολεμικής περιόδου που δίνονται στα απομνημονεύματα έρχονται σε σοβαρή αντίθεση με την ιστορική πραγματικότητα, υποτιμούν το τεράστιο έργο του κόμματος και της κυβέρνησης για την αύξηση της στρατιωτικής ισχύος της ΕΣΣΔ και περιγράφουν τους λόγους των αποτυχιών μας στην πρώτη περίοδο του Μεγάλου Πατριωτικού Πόλεμος με λάθος τρόπο. Ο συγγραφέας διαπιστώνει ότι αυτοί οι λόγοι έγκεινται κυρίως στα λάθη και τα σχέδια της πολιτικής ηγεσίας, η οποία υποτίθεται ότι δεν έλαβε τα απαραίτητα μέτρα για να προετοιμάσει τις Ένοπλες Δυνάμεις μας να αποκρούσουν την επιθετικότητα του Χίτλερ. Οι αντικειμενικές συνθήκες που καθόρισαν τα προσωρινά πλεονεκτήματα των ναζιστικών στρατευμάτων αναφέρονται πολύ περιληπτικά στο χειρόγραφο.

Τέτοιες δηλώσεις έρχονται σε αντίθεση με τις αντίστοιχες διατάξεις των Θέσεων της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ “50 χρόνια Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης”, οι οποίες αξιολογούν ξεκάθαρα τις δραστηριότητες του κόμματος και της κυβέρνησης στην προετοιμασία της χώρας για άμυνα ενάντια στη φασιστική επιθετικότητα και υποδεικνύουν τους λόγους για τις αποτυχίες μας στην αρχική περίοδο του πολέμου.

Υπάρχουν επίσης σημαντικές ελλείψεις στα κεφάλαια που είναι αφιερωμένα στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο. Μας φαίνεται ότι στα απομνημονεύματα που ισχυρίζονται ότι έχουν ευρεία κάλυψη των γεγονότων του παρελθόντος πολέμου, θα ήταν απαραίτητο να αναφερθούν λεπτομερέστερα για τον ηγετικό ρόλο του Κομμουνιστικού Κόμματος, τις δραστηριότητές του ως οργανωτή και εμπνευστή των νικών μας, για να δείξουν πώς το κόμμα και η Κεντρική του Επιτροπή κινητοποίησαν τον σοβιετικό λαό για να νικήσουν τον εχθρό, πώς κατεύθυναν τις προσπάθειες των μετόπισθεν και των μετώπων για την επίτευξη ενός κοινού στόχου.

Αξιοσημείωτο είναι ότι στο χειρόγραφο η ηγεσία του ένοπλου αγώνα εκπροσωπείται κυρίως από τον I.B. Στάλιν. Υπήρχε όμως η Κρατική Επιτροπή Άμυνας, το Αρχηγείο, το Γενικό Επιτελείο, η διοίκηση περιφερειών και μετώπων, αλλά μας φαίνεται ότι τα απομνημονεύματα μιλούν γι’ αυτά λιγότερο πειστικά. Θα μπορούσαμε να πούμε πιο σεμνά για τον ρόλο του συγγραφέα.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο Στάλιν απεικονίζεται στα απομνημονεύματα ως μη καλά ενημερωμένος σε στρατιωτικά θέματα, μη εξοικειωμένος με τους βασικούς νόμους της επιχειρησιακής-στρατηγικής τέχνης, φέρεται ότι βιαζόταν να μπει στη μάχη και δεν έπαιρνε πάντα τις σωστές αποφάσεις. Αυτό δίνει αφορμή να σκεφτεί κανείς ότι ο συγγραφέας καταλάβαινε τα πάντα με προνοητικότητα και έπαιρνε τις μόνες σωστές αποφάσεις.

Αναμφίβολα ο σύντροφος Ζούκοφ Γ.Κ. έχει σημαντικές υπηρεσίες στην Πατρίδα και τις Ένοπλες Δυνάμεις της. Λόγω των συνθηκών που αναπτύχθηκαν κατά τα χρόνια του πολέμου και λόγω της υψηλής υπηρεσιακής θέσης του, στάλθηκε πολλές φορές από την Ανώτατη Διοίκηση σε σημαντικά, κρίσιμα μέρη του σοβιετογερμανικού μετώπου. Αυτό συνέβη στις μάχες κοντά στη Μόσχα, στο Στάλινγκραντ, στο Κουρσκ και στην επιχείρηση του Βερολίνου. Αλλά είναι γνωστό ότι η νίκη στις επιχειρήσεις επιτεύχθηκε όχι μόνο από την τέχνη των στρατιωτικών ηγετών, αλλά εξασφαλίστηκε από μια σοβαρή υλικοτεχνική βάση, μεγάλες εφεδρείες και την επιδέξια ηγεσία της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος, του Αρχηγείου και του επιχειρησιακού του οργάνου, του Γενικού Επιτελείου. Αυτό συνέβαινε σε εκείνους τους τομείς του μετώπου που πήγαινε ο Γ.Κ. Ζούκοφ.

Έτσι, η καθοδήγηση του ένοπλου αγώνα κατά των ναζί εισβολέων στα απομνημονεύματα φαίνεται, κατά τη γνώμη μας, όχι αρκετά αντικειμενική και απαιτεί τροποποιήσεις.

Μια αξιολόγηση ορισμένων γεγονότων της προπολεμικής περιόδου και του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου που διαφέρει από τη γενικά αποδεκτή μπορεί να έχει ακόμη πιο ανεπιθύμητες συνέπειες, καθώς ο συγγραφέας της, όπως είναι γνωστό, είναι εξέχων στρατιωτικός ηγέτης, ήταν σε υψηλές στρατιωτικές θέσεις κατά τη διάρκεια του πολέμου, και οι αναγνώστες θα αντιμετωπίσουν τον λόγο του με μεγάλη εμπιστοσύνη. Αυτά που λέει θα μπορούσαν να ληφθούν προς την αντίθετη κατεύθυνση και να βλάψουν τη σωστή κάλυψη της ιστορίας της προπολεμικής περιόδου και του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου και την ηρωική-πατριωτική διαπαιδαγώγηση του σοβιετικού λαού.

Πιστεύουμε ότι οι αναμνήσεις του Γ.Κ. Ζούκοφ αξίζουν την προσοχή και μπορεί να δημοσιευθούν μετά από διορθώσεις και συμπληρώσεις»²⁸.

Θα ακολουθήσει στις 19 Ιουλίου 1968, η κοινή γνωμοδότηση των επικεφαλής των τμημάτων: Προπαγάνδας (Β. Στεπακόφ), Διοικητικών οργάνων (Ν. Σαβίνκιν), Επιστημών και Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων (Σ. Τραπέζνικοφ), και Πολιτισμού (Β. Σάουρο) της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ. Εκεί διαβάζουμε:

«… Το ζήτημα της δημοσίευσης των απομνημονευμάτων του Γ.Κ. Ζούκοφ συζητήθηκε στη Γραμματεία της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ. Η Γραμματεία ανέθεσε σε συντακτική ομάδα αποτελούμενη από: τον επικεφαλής του Τμήματος Ιστορίας του ΚΚΣΕ, Γ.Α. Ντεμπόριν, τον επικεφαλής του Ινστιτούτου Στρατιωτικής Ιστορίας του Υπουργείου Άμυνας της ΕΣΣΔ, αντιστράτηγο Π.A. Σίλιν, το μέλους της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού “Κομμουνίστ”, Β.P. Στεπάνοφ, μαζί με τον συγγραφέα, να κάνουν τις απαραίτητες διορθώσεις και προσθήκες στο χειρόγραφο. Μερικές προτάσεις για το χειρόγραφο των απομνημονευμάτων του Γ.Κ Ζούκοφ έκαναν και από το υπουργείο Άμυνας της ΕΣΣΔ (οι σύντροφοι Γκρετσκό, Γιακουμπόφσκι, Ζάχαροφ, Επίσεφ). Σύμφωνα με τις οδηγίες, η συντακτική ομάδα, μαζί με τον συγγραφέα και τον εκδοτικό οίκο ΠΤΝ, πραγματοποίησαν τις απαραίτητες εργασίες για την προετοιμασία του χειρογράφου για δημοσίευση. […]Κατά την οριστικοποίηση του χειρογράφου, η κύρια προσοχή δόθηκε στην εξάλειψη των υποκειμενικών εκτιμήσεων ορισμένων γεγονότων και ενεργειών μεμονωμένων στρατιωτικών ηγετών και στην ενίσχυση τμημάτων που αντικατοπτρίζουν αντικειμενικά την πορεία του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου. Τα μέτρα του κόμματος και της κυβέρνησης για τη διασφάλιση της νίκης επί της ναζιστικής Γερμανίας και οι δραστηριότητες της Κρατικής Επιτροπής Άμυνας αποκαλύπτονται πληρέστερα. Το αρχηγείο της Ανώτατης Διοίκησης και το Γενικό Επιτελείο οργάνωσε όλες τις δυνάμεις του λαού και του στρατού για να νικήσει τον εχθρό. Ενισχύεται η κριτική των αστικών αντιλήψεων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αναδεικνύεται ο ρόλος του κομματικού κινήματος και παραλείπονται λιγότερο σχετικά και ασήμαντα γεγονότα, περιγραφές και λεπτομέρειες. […]Τα τμήματα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ πιστεύουν ότι, λαμβάνοντας υπόψη τη δουλειά που έγινε, θα μπορούσαν να δημοσιευτούν τα στρατιωτικά απομνημονεύματα του Γ.Κ. Ζούκοφ. Θα θεωρούσαμε σκόπιμο να αναθέσουμε την έκδοση των απομνημονευμάτων του Γ.Κ. Ζούκοφ στον εκδοτικό οίκο ΠΤΝ. Σε σχέση με πληροφορίες από την Πρεσβεία της ΕΣΣΔ στη Μεγάλη Βρετανία ότι αντίγραφο των απομνημονευμάτων του στρατάρχη Γ.Κ. Ζούκοφ φέρεται να μεταφέρθηκε στο εξωτερικό, θα θεωρούσαμε απαραίτητο να δώσουμε εντολή στον εκδοτικό οίκο ΠΤΝ να λάβει μέτρα για την ταχεία δημοσίευση του πρωτότυπου κειμένου των απομνημονευμάτων του Γ.Κ. Ζούκοφ σε ξένες γλώσσες»²⁹.

Σχετικά με τις πληροφορίες για διαρροή του κειμένου στο εξωτερικό παρενέβη, όπως ήταν αναμενόμενο, η Επιτροπή Κρατικής Ασφάλειας (ρωσικά: Комитет государственной безопасности – К.Г.Б. έτσι όπως την λέμε και  ελληνιστί – Κα Γκε Μπε). Στις  27 Σεπτεμβρίου 1968, σε απόρρητη έκθεσή του ο επικεφαλής της Κα Γκε Μπε – Γιούρι Αντρόποφ αναφέρει:

«Σε σχέση με τους ισχυρισμούς του λονδρέζικου Τύπου ότι ο αγγλικός εκδοτικός οίκος “Flegon” έχει τα απομνημονεύματα του στρατάρχη της Σοβιετικής Ένωσης Γ.Κ. Ζούκοφ και σκοπεύει να τα δημοσιεύσει, η Επιτροπή Κρατικής Ασφάλειας έλεγξε τη διαδικασία επεξεργασίας του αναφερόμενου χειρογράφου στον εκδοτικό οίκο Πρακτορείο Τύπου “Νόβοστι” – ΠΤΝ και ερεύνησε την πιθανότητα διαρροής του στο εξωτερικό.

Κατά τον έλεγχο, διαπιστώθηκε ότι κατά την επεξεργασία του κειμένου του χειρογράφου των στρατιωτικών απομνημονευμάτων του ΖΟΥΚΟΦ Γ.Κ., για εκτύπωση στον εκδοτικό οίκο ΠΤΝ, αγνοήθηκαν οι στοιχειώδεις απαιτήσεις για τη διασφάλιση του απορρήτου και αποθήκευσης τέτοιων εγγράφων. Περισσότερα από 40 άτομα ασχολήθηκαν με την επιμέλεια, την επαναδακτυλογράφηση  και τη μετάφραση του κειμένου του χειρογράφου σε ξένες γλώσσες. Σε αυτή την περίπτωση, η δουλειά με το χειρόγραφο ήταν η ίδια όπως για τα συνηθισμένα συγγράμματα, δηλ. επιμελητές, μεταφραστές και δακτυλογράφοι παρέλαβαν το κείμενο του χειρογράφου για να το δουλέψουν στο σπίτι, όπου δεν ελήφθησαν μέτρα για την αποτροπή αναπαραγωγής του χειρογράφου, καθώς και ανάγνωση του κειμένου από μη εξουσιοδοτημένα άτομα. Επιπλέον, άτομα που δεν ανήκουν στο οργανικό προσωπικό του ΠΤΝ, συμπεριλαμβανομένων ατόμων που διατηρούν  αλληλογραφία με το εξωτερικό, συμμετείχαν στη μετάφραση, στην επιμέλεια και τύπωση του χειρογράφου στα αγγλικά και γερμανικά. Το χειρόγραφο των απομνημονευμάτων του ΖΟΥΚΟΦ Γ.Κ. εκτυπώθηκε σε πολύγραφο σε ποσότητα 100 αντιτύπων και αρκετά αντίτυπα τυπώθηκαν επίσης σε γραφομηχανή. Δεν χρειαζόταν να αναπαραχθεί το χειρόγραφο σε τόσο μεγάλο αριθμό αντιτύπων.

Λόγω της έλλειψης σωστής καταχώρησης και ελέγχου, μεγάλος αριθμός διαφόρων κεφαλαίων από ορισμένα αντίγραφα του χειρογράφου έχουν χαθεί. Έτσι, είναι πιθανό ότι αντίγραφα του χειρογράφου του ΖΟΥΚΟΦ Γ.Κ. μπορεί να έχουν καταλήξει στο εξωτερικό.

Κατά τον έλεγχο έχουν διαπιστωθεί στοιχεία παραβίασης της οικονομικής πειθαρχίας. Για παράδειγμα, οι πληρωμές για την επανέκδοση μεμονωμένων κεφαλαίων του χειρογράφου και τη διόρθωση έγιναν με εικονικά τιμολόγια.

Σε σχέση με τα παραπάνω, θεωρούμε σκόπιμο να διεξαγάγουμε ενδελεχή έλεγχο στο Πρακτορείο Τύπου “Νόβοστι” για την τηρούμενη διαδικασία κυκλοφορίας εγγράφων που προορίζονται για υπηρεσιακή χρήση  και τη δαπάνη κεφαλαίων.»³⁰.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία της μόνιμης επιμελήτριας των πρώτων δώδεκα εκδόσεων του βιβλίου, Άννα Νταβίντοβνα Μίρκινα, και του διευθυντή του εκδοτικού οίκου ΠΤΝ, Αλεξέι Βαλέριεβιτς Πουσκόφ, συνολικά 100 σελίδες δακτυλόγραφου κειμένου, ολόκληροι παράγραφοι, φράσεις και λέξεις θα διαγραφούν από το αρχικό χειρόγραφο με ένα μπλε μολύβι. Ο Πουσκόφ ερωτηθείς για το εάν γνώριζε ποιανού ήταν το μπλε μολύβι που έσβηνε, διόρθωνε, συμπλήρωνε αναφέρει ότι υπήρχαν πολλοί «ενδιαφερόμενοι» αναγνώστες. Το χειρόγραφο διαβάστηκε, εκτός από τους παραπάνω και από τα μέλη του Πολιτικού Γραφείου και βεβαίως από τον «γκρίζο καρδινάλιο» – Μ.Α. Σούσλοφ³¹.

Ο στόχος των λογοκριτών ήταν διπλός: πρώτον, να βεβαιωθούν ότι τα απομνημονεύματα δεν περιείχαν πάρα πολύ υλικό που ήταν ενοχλητικό για το σοβιετικό καθεστώς και, δεύτερον, να διασφαλίσουν ότι τα απομνημονεύματα του Ζούκοφ ήταν σύμφωνα με τους κανόνες που ισχύουν για όλα τα Σοβιετικά πολεμικά απομνημονεύματα. Αυτό σήμαινε μια έμφαση στα συλλογικά παρά στα προσωπικά κατορθώματα, επαινώντας το ρόλο του κομμουνιστικού κόμματος και του σοβιετικού κράτους, κανένα σημάδι καθαρής πολιτικής διαφωνίας και μια αφηγηματική εστίαση στη δημόσια και όχι στην ιδιωτική ζωή του απομνημονευματολόγου³². Η λογοκρισία σχετίζονταν, με θέματα όπως οι καταστολές κατά του στρατιωτικού προσωπικού την περίοδο 1937-1939, οι θετικές εκτιμήσεις του Ζούκοφ για ορισμένους στρατιωτικούς ηγέτες, όπως τον στρατάρχη Μιχαήλ Νικολάγιεβιτς Τουχατσέφσκι, οι παρατηρήσεις του σχετικά με το πόσο απερίσκεπτα εμπιστευόταν ο Στάλιν τις πληροφορίες που προέρχονταν από τη ναζιστική κυβέρνηση και αψηφούσε τις προειδοποιήσεις τόσο των δικών του στρατιωτικών, όσο και των αξιωματούχων της Βρετανίας και των ΗΠΑ για επικείμενη επίθεση των Γερμανών³³. Οι λογοκριτές «μείωσαν» επίσης τον αριθμό των επικρίσεων του Ζούκοφ στους συναδέλφους του σοβιετικούς στρατηγούς. Στα απομνημονεύματα ο Ζούκοφ επικρίνει ρητά ή έμμεσα εκείνους τους σοβιετικούς στρατηγούς που του είχαν επιτεθεί κατά την εποχή του Χρουστσόφ. Ο πιο συχνός στόχος της κριτικής του Ζούκοφ ήταν ο Ιβάν Στεπάνοβιτς Κόνιεφ. Κατά τη διάρκεια του πολέμου αναπτύχθηκε ένας ανταγωνισμός μεταξύ τους που χειραγωγήθηκε από τον Στάλιν, με πιο γνωστή περίπτωση εκείνη της 1^ης Απριλίου 1945 όταν προέτρεψε και τους δύο άντρες να είναι οι πρώτοι που θα οδηγήσουν τον στρατό τους στο Βερολίνο. Όταν ο Στάλιν υποβάθμισε τον Ζούκοφ το 1946, ο Κόνιεφ έδωσε στον συνάδελφό του στρατάρχη κάποια χλιαρή υποστήριξη, αλλά ήταν στην εμπροσθοφυλακή της χρουστσοφικής επίθεσης στον Ζούκοφ το 1957. Η στάση του Ζούκοφ προς τον στρατάρχη Κλίμεντ Γιεφρέμοβιτς Βοροσίλοφ, τον κομισάριο Άμυνας τη δεκαετία του 1930, έφτασε στα όρια της περιφρόνησης σε ένα απόσπασμα που διέγραψαν οι λογοκριτές: «Είναι γνωστό ότι στις στρατιωτικές υποθέσεις ήταν αδύναμος. Εκτός από τη συμμετοχή στον εμφύλιο πόλεμο, δεν είχε κανένα πρακτικό ή θεωρητικό υπόβαθρο στη σφαίρα της στρατιωτικής επιστήμης και της στρατιωτικής τέχνης και εξαρτιόταν από τους στενότερους βοηθούς του για να ηγηθούν της άμυνας και να χτίσουν τις ένοπλες δυνάμεις.»⁴³. Ο Ζούκοφ σεβόταν πολύ τον στρατάρχη Μπόρις Σάποσνικοφ, τον προπολεμικό αρχηγό του Γενικού Επιτελείου, ο οποίος ανέλαβε ξανά τη θέση, όταν ο Ζούκοφ απομακρύνθηκε, τον Ιούλιο του 1941. Όμως ο Ζούκοφ ήταν επικριτικός για την τάση του Σάποσνικοφ να παραμένει σιωπηλός κατά τη διάρκεια των διαφωνιών του με τον Στάλιν. Είχε το ίδιο παράπονο και για άλλους σοβιετικούς στρατηγούς, για παράδειγμα τον Ροκοσόφσκι. Σε μια περίπτωση – που διαγράφηκε από τους λογοκριτές – ο Ζούκοφ υποστήριξε διαφωνώντας με  τον Στάλιν ότι έπρεπε να παραμείνουν σε στρατηγική άμυνας την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1942, ξεκινώντας μόνο μία ή δύο μεγάλες επιθετικές επιχειρήσεις. Ο Σάποσνικοφ συμφώνησε με τον Ζούκοφ, αλλά δεν τον στήριξε μπροστά στον Στάλιν. Ο Ζούκοφ είχε μια ιδιαίτερη αντιπάθεια για τον στρατάρχη Α.Ι. Γιερεμενκο (А. И. Ерёменко), ο οποίος μαζί με τον Χρουστσόφ διεκδίκησαν τα εύσημα για τη θεαματική αντεπίθεση του Στάλινγκραντ του Νοεμβρίου 1942. Οι άνθρωποι δεν τον συμπαθούσαν, σημείωσε ο Ζούκοφ σε μια λογοκριμένη πρόταση, επειδή ήταν αλαζονικός και ειδωλολάτρης. Ο Ζούκοφ ήθελε επίσης να καταγράψει ότι ο Γιερεμενκο έκανε λάθος όταν υποστήριξε στα απομνημονεύματά του ότι ο Στάλιν είχε συμμετάσχει στη διάσκεψη της ανώτατης διοίκησης τον Δεκέμβριο του 1940. Αλλά οι λογοκριτές έκοψαν και αυτό το απόσπασμα³⁵.

Η λογοκρισία έκοψε και τα ονόματα των σοβιετικών πολιτικών προσωπικοτήτων που βρίσκονταν ακόμη σε δυσμενή θέση  τη δεκαετία του 1960 – για παράδειγμα, ο Γκεόργκι Μαλενκόφ και ο Λάζαρ Καγκανόβιτς, ηγέτες της λεγόμενης «αντικομματικής ομάδας» που είχε προσπαθήσει να ανατρέψει τον Χρουστσόφ το 1957 και που παρέμειναν χωρίς αποκατάσταση ακόμη και μετά την πτώση του Χρουστσόφ. Ο Μόλοτοφ ήταν ο τρίτος και κύριος ηγέτης της ομάδας, αλλά, ως το δεξί χέρι του Στάλιν, ήταν πολύ κεντρικό πρόσωπο στα απομνημονεύματα του Ζούκοφ για να παραλείπεται πολύ συχνά από το κείμενο.

Η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετώπιζαν οι λογοκριτές ήταν τι να κάνουν για την αντιμετώπιση του Στάλιν από τον Ζούκοφ, ειδικά εν όψει του σχολίου της ομάδας Γκρετσκό ότι ο βοζντ είχε λάβει υπερβολική κάλυψη. Μετά την πτώση του Χρουστσόφ το 1964, ο Στάλιν αποκαταστάθηκε εν μέρει από τη νέα ηγεσία με επικεφαλής τον Λεονίντ Μπρέζνιεφ. Παρέμεινε καταδικασμένος για τα εγκλήματά του κατά του κόμματος και του σοβιετικού λαού, αλλά ο ρόλος του στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού αναγνωρίστηκε, όπως και η σημαντική συνεισφορά του στην πολεμική προσπάθεια. Αλλά η γραμμή ήταν να λέμε όσο το δυνατόν λιγότερα για τον Στάλιν, αποφεύγοντας έτσι είτε την υπερβολική καταδίκη είτε τους υπερβολικούς επαίνους. Αν το όνομα του Στάλιν μπορούσε να αποφευχθεί με αναφορά στον «Γενικό Γραμματέα» ή στον «Ανώτατο Διοικητή», τότε τόσο το καλύτερο. Αλλά ήταν αναπόφευκτο ότι ο Στάλιν ως προσωπικότητα αλλά και ως αρχηγός του Κόμματος,  θα καταλάμβανε  μεγάλο μέρος στα απομνημονεύματα του Ζούκοφ. Πράγματι, η εκτίμηση του Ζούκοφ για τον Στάλιν ως ανώτατο διοικητή ήταν καθοριστική για την αποκατάσταση της φήμης του Στάλιν ως μεγάλου ηγέτη του πολέμου. Οι λογοκριτές απάντησαν περικόπτοντας τις εκτενείς περιγραφές του Ζούκοφ για τις σχέσεις του με τον Στάλιν.

Ήταν η πρώτη συνθηκολόγηση του ανίκητου στρατάρχη, έτσι εκτίμησε ο διευθυντή του εκδοτικού οίκου ΠΤΝ  Πουσκόφ, την κατάσταση που προέκυψε με την έκδοση του βιβλίου «Αναμνήσεις και Στοχασμοί». «Ο Γκεόργκι Κωνσταντίνοβιτς, – θα πει ο Πουσκόφ -, προφανώς κατάλαβε ότι δεν μπορούσε να σπάσει αυτή την πυκνή άμυνα  και ενήργησε σαν αληθινός διοικητής – θυσίασε ελάχιστα για να σώσει το κύριο πράγμα, πιστεύοντας ότι η απώλεια μεμονωμένων κομματιών δεν σημαίνει απώλεια ολόκληρου του βιβλίου.»³⁶.

Πριν δοθεί το πράσινο φως για την έκδοση των απομνημονευμάτων του Ζούκοφ, η Μίρκινα, αναφέρει ότι υπήρχε άλλο ένα θέμα που έπρεπε να συμπεριληφθεί στο βιβλίο. Η αναφορά του Ζούκοφ στον Λεονίντ Ιλίτς Μπρέζνιεφ³⁷. Το θέμα ήταν ότι ο Ζούκοφ στα απομνημονεύματά του ήθελε να γράψει μόνο για κείνους τους ανθρώπους που γνώρισε προσωπικά και τον Μπρέζνιεφ εκείνη την εποχή δεν τον είχε ακόμη συναντήσει. Στον Ζούκοφ «προτάθηκε» να εισαγάγει μία πρόταση που θα αναφέρει το όνομα του τωρινού Γενικού Γραμματέα, όταν επισκέφτηκε στις 18 Απριλίου 1943, το μέτωπο του Βόρειου Καύκασου. Την παρακάτω προσθήκη στο κείμενο θα την παρουσιάσουμε υπογραμμισμένη:

«Φτάσαμε στη 18η Στρατιά του στρατηγού Κ.Ν. Λεσελίντζε μαζί με τον λαϊκό κομισάριο του Πολεμικού Ναυτικού Ν.Γ. Κουζνετσόφ, τον διοικητή της Πολεμικής Αεροπορίας A. A. Νοβίκοφ και τον στρατηγό Σ.Μ. Στεμένκο του Γενικού Επιτελείου.  Έχοντας ενημερωθεί για την κατάσταση, τις δυνάμεις και τα μέσα του στρατού και του στόλου της Μαύρης Θάλασσας, όλοι καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι ήταν αδύνατο εκείνη την εποχή να γίνουν οι οποιεσδήποτε κινήσεις για την επέκταση του προγεφυρώματος του Νοβοροσίσκ, το οποίο τότε τα στρατεύματά μας του είχαν δώσει το όνομα “Μικρή γη”. Πράγματι, ήταν ένα προγεφύρωμα συνολικής έκτασης μόλις 30 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Ένα ζήτημα μας ανησυχούσε: αν οι Σοβιετικοί στρατιώτες θα αντέξουν τις δοκιμασίες στον άνισο αγώνα με τον εχθρό, ο οποίος μέρα και νύχτα εξαπέλυε αεροπορικές επιδρομές και πυρά πυροβολικού στους υπερασπιστές αυτού του προγεφυρώματος.  Για αυτό θέλαμε να συμβουλευτούμε τον επικεφαλής του πολιτικού τμήματος της 18ης στρατιάς, Λ.Ι. Μπρέζνιεφ, αλλά τότε ακριβώς αυτός βρισκόταν στη “Μικρή γη, όπου διεξάγονταν οι πιο σκληρές μάχες.  Από ό,τι μας είπε ο Διοικητής του Στρατού Κ.Ν. Λεσελίντζε, ήταν ξεκάθαρο: οι στρατιώτες μας είναι αποφασισμένοι να πολεμήσουν τον εχθρό μέχρι να ηττηθεί ολοκληρωτικά και δεν θα επιτρέψουν να τους πετάξουν στη θάλασσα.»³⁸.

Η Μίρκινα λέει χαρακτηριστικά ότι όταν του παρουσιάσανε την προσθήκη: «ο Γκεόργκι Κωνσταντίνοβιτς ήταν σκυθρωπός. Έμεινε σιωπηλός για πολλή ώρα και μετά είπε: “Λοιπόν, εντάξει, ο έξυπνος θα καταλάβει” και πρόσθεσε την παραπάνω πρόταση.». Η κόρη του Μαρία επίσης θυμάται το περιστατικό και λέει ότι ο πατέρας της εννοούσε ότι όποιος είναι έξυπνος θα καταλάβει ότι οι στρατάρχες δεν ζητούσαν τη συμβουλή των συνταγματαρχών. Σύμφωνα με τη Μαρία, η μητέρα της ήταν αυτή που έπεισε τον Ζούκοφ ότι «κανείς δεν θα πίστευε ότι είχε γράψει αυτές τις γραμμές και ότι αν δεν έκανε συμβιβασμό, το βιβλίο δεν θα έβγαινε». Η Μίρκινα θα προσθέσει: «Αυτή η γελοία φράση πέρασε σε όλες τις εκδόσεις από την πρώτη έως την έκτη συμπεριλαμβανομένης, όπως και στις ξένες εκδόσεις. Μόνο στην έβδομη έκδοση παραλείφθηκε.»³⁹. Να θυμίσουμε ότι η 7 έκδοση θα βγει το 1986. Τον Φεβρουάριο εκείνης της χρονιάς στο 27ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ θα τεθεί για πρώτη φορά το θέμα της γκλάσνοστ.   

Η Μίρκινα θυμάται πως «ένα βράδυ της τηλεφώνησε ο διευθυντής του εκδοτικού οίκου:

– Πήγαινε αμέσως στον στρατάρχη και φέρε αντίγραφο υπογεγραμμένο με όλες τις τελευταίες τροποποιήσεις –.

Αύριο το πρωί ο Μπρέζνιεφ θα κοιτάξει ο ίδιος το χειρόγραφο… Στις 9 το πρωί παραδόθηκε το χειρόγραφο. Στις 12 η ώρα λήφθηκε η άδεια για τη δημοσίευσή του.»⁴⁰. Το προεκτυπωτικό στάδιο είχε ολοκληρωθεί στις 24 Δεκεμβρίου 1968.Τα πρώτα 100 000 αντίτυπα θα εκτυπώνονταν στο τυπογραφείο της εφημερίδας Πράβντα, ενώ οι χάρτες και το φωτογραφικό υλικό στο εργοστάσιο του Καλίνιν. Η Μίρκινα ως επιμελήτρια της έκδοσης θυμάται: «πριν ξεκινήσουμε τη δουλειά στο τυπογραφείο, είπαμε στους εργάτες ότι ο στρατάρχης Ζούκοφ ήταν άρρωστος, ήταν πολύ σημαντικό να το έχουμε έτοιμο το συντομότερο δυνατόν.

– Ναι, θα δουλεύουμε όλο το εικοσιτετράωρο! – αναφώνησε ένας από τους τυπογράφους.

– Ο Ζούκοφ κι εγώ πολεμήσαμε εναντίον των ναζί, είμαστε έτοιμοι να δουλέψουμε τρεις βάρδιες, ακόμα και δωρεάν!

Ήταν μια κρύα μέρα του Μαρτίου, όταν από τη γραμμή παραγωγής εμφανίστηκαν τα πρώτα αντίτυπα. Άρπαξα το πρώτο βιβλίο και, μετά βίας έκρυψα τον ενθουσιασμό μου – είχα ένα κόμπο στο λαιμό – όρμησα προς την έξοδο. Όλοι συνεχάρησαν  ο ένας τον άλλον, έσφιξαν τα χέρια και σκούπισαν κρυφά τα δάκρυα. Από εδώ κατευθείαν στη Σοσνόφκα. Ο Γκεόργκι Κωνσταντίνοβιτς πήρε το βιβλίο, το έβαλε στο τραπέζι, το κοίταξε για πολλή ώρα σιωπηλά…»⁴¹.

Ο στρατάρχης εργάστηκε για τη δημιουργία του σχεδόν δέκα χρόνια. Για τρία χρόνια το τελειωμένο χειρόγραφο βρισκόταν στις «αρχές». Έτσι γεννήθηκε το βιβλίο. Μερικές φορές η γέννηση ενός βιβλίου συγκρίνεται με τη γέννηση ενός παιδιού. Γεννιέται με πόνο και φέρνει μεγάλη χαρά, ικανοποίηση και ανακούφιση⁴².

Στις 16 Απριλίου 1969 το βιβλίο των 752 σελίδων με τίτλο: «Αναμνήσεις και Στοχασμοί» του στρατάρχη Γ.Κ. Ζούκοφ, έκανε πρεμιέρα. Η πρώτη έκδοση των 100 χιλιάδων αντιτύπων, εξαντλήθηκε αμέσως. Μέσα στη χρονιά θα τυπωθούν άλλα 400 χιλιάδες αντίτυπα, τα οποία πουλήθηκαν μέσα σε λίγες μέρες. Το 1970 τυπώνονται επιπλέον 600 χιλιάδες αντίτυπα, το 1971 επιπλέον 200 χιλιάδες, το 1972 άλλα 200 χιλιάδες.

Μέχρι το 1972 το βιβλίο «Αναμνήσεις και Στοχασμοί» εκτός από τα ρωσικά θα μεταφραστεί και σε άλλες γλώσσες και θα κυκλοφορήσει σε άλλες 26 χώρες. Στη Βουλγαρία θα μεταφραστεί στα βουλγαρικά και θα κυκλοφορήσει ήδη από τον Νοέμβριο του 1969. Αντίτυπο αυτής της έκδοσης κοσμεί και τη δικιά μου βιβλιοθήκη. Στα ελληνικά τα απομνημονεύματα του Ζούκοφ εκδόθηκαν πρώτη φορά το 1971 από τις εκδόσεις Φέξη.

Τον Απρίλιο του 1969 στις προθήκες των βιβλιοπωλείων στις ΗΠΑ εμφανίστηκε ένα βιβλίο με τον τίτλο: «Οι μεγαλύτερες μάχες του στρατάρχη Ζούκοφ» και συγγραφέα τον Γ. Ζούκοφ. Το βιβλίο προλογίζει ο διάσημος Αμερικάνος δημοσιογράφος Harrison E. Salisbury, που την ίδια χρονιά θα δημοσιεύσει το δικό του βιβλίο: «Η Πολιορκία του Λένινγκραντ». Πολλοί υπέθεσαν ότι ήταν μέρος από τα απομνημονεύματα του στρατάρχη. Αλλά πως ήταν δυνατόν χωρίς την άδεια του εκδοτικού και του συγγραφέα; Μήπως ήταν το αποτέλεσμα της υποτιθέμενης διαρροής του χειρογράφου την οποία διερευνούσε η Κα Γκε Μπε;

 Ο εκδοτικός οίκος «Harper & Row» πριν τον πίνακα περιεχομένων, στη «Σημείωση του εκδότη» αναφέρει ότι:  «Τα τμήματα των άρθρων του στρατάρχη Ζούκοφ εδώ μεταφρασμένα στα αγγλικά βασίζονται στο ρωσικό κείμενο που εμφανίζεται στο “Στρατιωτικό – Ιστορικό Περιοδικό”, που δημοσιεύτηκε στη Μόσχα τον Ιούνιο του 1965, τον Αύγουστο, τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1966 και τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο του 1967 και στο “Εποποιία του Στάλινγκραντ”, που εκδόθηκε από τον Στρατιωτικό Εκδοτικό Οίκο στη Μόσχα το 1968. Τα πρωτότυπα άρθρα είναι δημόσια.»⁴³.

Ο Ζούκοφ όντως την εποχή που δούλευε πάνω στα απομνημονεύματά του ταυτόχρονα άρχισε να δημοσιεύει σε περιοδικά τις αφηγήσεις του για τις μεγάλες μάχες του πολέμου. Πρώτη τέτοια δημοσίευση ήταν αυτή που είδαμε για την μάχη του Βερολίνου τον Ιούνιο του 1965, στο Военно-исторический журнал. Ένα χρόνο αργότερα ο Ζούκοφ δημοσίευσε στο ίδιο περιοδικό στα τεύχη Αυγούστου, Σεπτεμβρίου και Οκτωβρίου, μια λεπτομερή περιγραφή της Μάχης της Μόσχας. Το 1967 δημοσίευσε, πάλι στο ВИЖ, στα τεύχη Αυγούστου και Σεπτεμβρίου, την εκδοχή του για τη Μάχη του Κουρσκ. Τέλος, το 1968 δημοσίευσε μια εκτενή έκθεση του ρόλου του στη Μάχη του Στάλινγκραντ σε έναν βιβλίο για την «Εποποιία του Στάλινγκραντ» που επιμελήθηκε ο Σοβιετικός στρατιωτικός ιστορικός A. M. Σαμσόνοφ και εκδόθηκε από τον Στρατιωτικό Εκδοτικό Οίκο στη Μόσχα. Φυσικά όλα τα άρθρα για να δημοσιευθούν είχαν περάσει την διαδικασία της λογοκρισίας.  Τα άρθρα αυτά του στρατάρχη Ζούκοφ για τις τέσσερις τελευταίες μάχες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στις οποίες έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο, θα μεταφραστούν στα αγγλικά και θα εκδοθούν στις ΗΠΑ. Γνωρίζοντας ότι ο Ζούκοφ δεν θα τους έδινε ποτέ την άδεια να τα δημοσιεύσουν, δεν του τη ζήτησαν. Και για να μην υπάρξει πειρατική διανομή και αντιγραφή χωρίς άδεια, αν και αυτοί ποτέ δεν πήραν μιας και «τα πρωτότυπα άρθρα είναι δημόσια»,  βάζουν την προειδοποίηση των πνευματικών δικαιωμάτων: «Πνευματικά δικαιώματα © 1969 από την Harper & Row, Publishers, Incorporated. Εισαγωγή και σχόλια σύνταξης πνευματικά δικαιώματα © 1969 από τον Harrison E. Salisbury. Τυπώθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Όλα τα δικαιώματα διατηρούνται. Κανένα μέρος αυτού του βιβλίου δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθεί ή να αναπαραχθεί με οποιονδήποτε τρόπο χωρίς άδεια, εκτός από την περίπτωση σύντομων αποσπασμάτων που ενσωματώνονται σε κριτικά άρθρα και παρουσιάσεις»⁴⁴.

 Ο Ζούκοφ ενοχλήθηκε από αυτή την έκδοση που δεν είχε την άδειά του. Σε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στο κύριο κομματικό περιοδικό «Κομμουνίστ» επιτέθηκε στον συντάκτη – Χάρισον  Σάλσμπερι – για τη διάδοση όπως είπε, δύο μύθων. Ο πρώτος ήταν ο μύθος μιας συγκεκριμένης «στρατηγικής Ζούκοφ» ή ενός «στυλ Ζούκοφ» ηγεσίας κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, σε αντίθεση με τις συλλογικές προσπάθειες και στρατηγικές της Σοβιετικής Ανώτατης Διοίκησης. Ο δεύτερος μύθος ήταν ότι οι σοβιετικές νίκες είχαν κερδηθεί με το κόστος πολύ περισσότερων απωλειών από ό,τι ήταν απολύτως απαραίτητο. Ο Ζούκοφ επέμεινε ότι είχαν διατεθεί μόνο εκείνες οι δυνάμεις που απαιτούνται για οποιαδήποτε συγκεκριμένη επιχείρηση και σχολίασε σαρκαστικά ότι «το σωστό πράγμα που είχε γίνει κατά τη διάρκεια του πολέμου θα ήταν να ανατεθεί στον κ. Σάλσμπερι η ανώτατη διοίκηση και αναμφίβολα θα είχε δείξει πώς τα στρατεύματα του Χίτλερ μπορούσαν να συντριβούν με “μικρές δυνάμεις” και, όπως λέει, “εξευγενισμένες” τακτικές.»⁴⁵. Τα απομνημονεύματά του Ζούκοφ θα εκδοθούν επίσημα στις ΗΠΑ, το 1971.

Μέχρι το 1972 η πρώτη έκδοση είχε ανατυπωθεί πέντε φορές και είχαν πουληθεί 1,5 εκατομμύρια αντίτυπα μόνο στη Σοβιετική Ένωση.

Η επιτυχία του βιβλίου τόνωσε τον στρατάρχη ηθικά. Τεράστια αλληλογραφία με ευχαριστίες, συμβουλές, κριτικές και ευχές ώθησαν τον στρατάρχη να ετοιμάσει αμέσως μια δεύτερη έκδοση. Η μικρότερη κόρη του Ζούκοφ, η Μαρία Γκεοργκίεβνα Ζούκοβα, θυμάται ότι ο πατέρας της : «… άρχισε να προετοιμάζει τη δεύτερη έκδοση το καλοκαίρι του 1969. Έχοντας λάβει περίπου δέκα χιλιάδες γράμματα από αναγνώστες, αποφάσισε να συμπληρώσει και να ολοκληρώσει το βιβλίο. Θυμάμαι πώς αυτά τα γράμματα μεταφέρθηκαν στη ντάτσα του σε τσάντες και όλη η οικογένεια η μητέρα μου και η γιαγιά μου – τα ξεχώρισαν, τα διάβασαν, τα ταξινόμησαν, τόνισαν τα βασικά σημεία για τον πατέρα μου. Οι διορθώσεις αφορούσαν κυρίως την φακτολογία. Ιδού ένα παράδειγμα: “Κάνετε λάθος, αγαπητέ Γκεόργκι Κωνσταντίνοβιτς”, έγραψε ο απόστρατος αντισυνταγματάρχης Γ.Ι. Βασίλιεφ, “ο αντιστράτηγος Κ.Π. Πόντλας διοικούσε την 57η στρατιά εκείνη την εποχή, και όχι την 6η, όπως λέτε στη σελίδα 398”, “πρέπει να το διορθώσω”, σημειώνει ο πατέρας.»⁴⁶.

Ο όγκος της δουλειάς που έπρεπε να γίνει στη δεύτερη έκδοση ήταν τεράστιος. Δεδομένης της κακής υγείας του, ήταν ήδη δύσκολο για τον στρατάρχη να οριστικοποιήσει τα πάντα μόνος του. Οι γιατροί του επέτρεψαν να εργάζεται όχι περισσότερο από μία ώρα την ημέρα. Για να βοηθήσουν τον στρατάρχη, από το ΠΤΝ αποφάσισαν να βρουν έναν ειδικό συντάκτη. Αρκετοί υποψήφιοι δεν ήταν κατάλληλοι. Τελικά με την βοήθεια της Μίρκινα, και με την έγκριση της συντακτικής ομάδας επιλέχτηκε ο στρατιωτικός ιστορικός Ε. Τσβετάεφ, ο οποίος είχε εργαστεί με τον στρατηγό Σεργκέι Στεμένκο στα απομνημονεύματά του, ο πρώτος τόμος των οποίων είχε εκδοθεί το 1968. Ο Ζούκοφ συμφώνησε να χρησιμοποιήσει τη βοήθειά του. Ο Τσβετάεφ δεν έγραψε ούτε πρότεινε νέα κείμενα, ανέλυσε τις επιθυμίες του συγγραφέα και έθεσε ερωτήσεις με τις οποίες παρακίνησε τον Ζούκοφ να προσθέσει ή να επεξεργαστεί όσα είχαν γραφτεί. Ο στρατάρχης έλαβε υπόψη πολλές από τις προτάσεις του Τσβετάεφ κατά τη δημιουργία νέων κεφαλαίων, αλλά και πάλι αυτό ήταν ένα κείμενο που γράφτηκε από τον ίδιο προσωπικά. Όταν έγραφε το νέο κεφάλαιο για το «Γενικό Στρατηγείο της Ανώτατης Διοίκησης» (Στάφκα), ο Τσβετάεφ τον συμβούλεψε να γράψει κάτι ανάλογο με αυτό που έγραψε ο Στεμένκο. Ο τελευταίος ως επικεφαλής της Διεύθυνσης Επιχειρήσεων του Γενικού Επιτελείου (1943-1946) σε αυτή τη θέση, ήταν ένας από τους κύριους οργανωτές στον σχεδιασμό των επιχειρήσεων για την εφαρμογή των σχεδίων του Γενικού Στρατηγείου Ανώτατης Διοίκησης (Στάφκα). Ο Ζούκοφ όμως επέμεινε ότι έγραφε απομνημονεύματα, όχι επιστημονικό εγχειρίδιο. Παρόλα αυτά δέχτηκε να εμπλουτίσει ακόμη περισσότερο το κεφάλαιο αυτό. Ο συμβιβασμός που προέκυψε ήταν ένα κεφάλαιο που συνδύαζε στοιχεία απομνημονευμάτων με μια γενική περιγραφή των διαδικασιών της Στάφκα⁴⁷. Ο Ζούκοφ αμφισβήτησε τα απομνημονεύματα του Στεμένκο σε πολλά σημεία, αλλά σχετικά ήπια, καθώς αυτός και ο Στεμένκο ήταν σύμμαχοι στον αγώνα για την ιστορική μνήμη του πολέμου εναντίον των υποστηρικτών του Χρουστσόφ. Ακόμα κι έτσι, τα περισσότερα σημεία που έκανε κριτική στον Στεμένκο διαγράφηκαν από τους λογοκριτές. Για παράδειγμα, ο Ζούκοφ δήλωσε ότι ο Στεμένκο έκανε λάθος που ισχυρίστηκε ότι ο Στάλιν συμβουλευόταν τους διοικητές του Μετώπου για στρατηγικά ζητήματα. Σύμφωνα με τον Ζούκοφ, αυτά ήταν θέματα συζήτησης  μόνο μεταξύ του ίδιου, του Στάλιν και του Γενικού Επιτελείου. Οι διοικητές του μετώπου όπως ο Κόνιεφ, ο Γιερεμενκο ρωτήθηκαν μόνο για την εφαρμογή⁴⁸. Ακόμα κι έτσι, ήταν ένα κεφάλαιο που έμελλε να γίνει ένα βασικό κείμενο για τους ιστορικούς που προσπαθούσαν να κατανοήσουν πώς λειτουργούσε η Σοβιετική Ανώτατη Διοίκηση κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Η ολοκλήρωση της δουλείας για τη δεύτερη έκδοση ήρθε στην πιο δύσκολη περίοδο της ζωής του Ζούκοφ. Η ανίατη ασθένεια της Γκαλίνα και η ανικανότητα του Ζούκοφ ανάγκασαν το ζευγάρι να περνούν μεγάλα χρονικά διαστήματα χωριστά ενώ η Γκαλίνα νοσηλευόταν σε διαφορετικές κλινικές. «Μέρα νύχτα, σκέφτομαι μόνο εσένα», της έγραψε τον Ιούλιο του 1973. Τον Νοέμβριο του 1973 η κατάσταση της Γκαλίνα χειροτέρεψε και πέθανε στις 13 Νοέμβρη σε ηλικία σαράντα επτά ετών. Ο Ζούκοφ δεν κατάφερε να τη δει στο νοσοκομείο πριν από το θάνατό της. Ούτε στην κηδεία της δεν μπόρεσε να παραστεί. Ήρθε στην αίθουσα τελετών του νεκροτομείου του νοσοκομείου Κούντσεβο για να την αποχαιρετήσει για λίγα λεπτά. Ο στρατάρχης Μπαγκραμιάν και ο στρατηγός Φεντιουνίνσκι τον βοήθησαν να βγει από το αυτοκίνητο και να πλησιάσει το φέρετρο της συζύγου του. Το πρόσωπο του στρατάρχη σκλήρυνε, δεν έκλαψε. «Δεν θα επιζήσω από τέτοιο χτύπημα», είπε. Όντως το τέλος του πλησίαζε. Η Γκαλίνα Αλεξάντροβνα Ζούκοβα θάφτηκε στο νεκροταφείο Νοβοντέβιτσι, ένα διάσημο κοιμητήριο της Μόσχας για πολλές από τις εξέχουσες προσωπικότητες της σοβιετικής εποχής, συμπεριλαμβανομένου του Χρουστσόφ, ο οποίος είχε πεθάνει το 1971⁴⁹.

Στις 30 Νοεμβρίου 1973, ο πρόεδρος του ΔΣ του ΠΤΝ, Ι. Ουνταλτσόφ, στέλνει επιστολή προς την Κ.Ε. του ΚΚΣΕ, ζητώντας άδεια για την δεύτερη έκδοση των απομνημονευμάτων του Ζούκοφ. Στην επιστολή μεταξύ άλλων αναφέρεται:

«…Στο διάστημα που μεσολάβησε από την έκδοση του βιβλίου, στον σοβιετικό και ξένο τύπο έχουν δημοσιευτεί νέα υλικά σχετικά με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στις ΗΠΑ, τη Γερμανία, την Αγγλία και μια σειρά από άλλων καπιταλιστικών χωρών, εμφανίστηκαν δημοσιεύματα που πολεμούσαν ευθέως τον Γ.Κ. Ζούκοφ. Το βιβλίο «Αναμνήσεις και Στοχασμοί» προκάλεσε μεγάλη ροή επιστολών από τους αναγνώστες, στις οποίες εκφράστηκαν διάφορες επιθυμίες, σχόλια και διευκρινίσεις στο κείμενο. Από αυτή την άποψη, ο Εκδοτικός Οίκος ΠΤΝ, μαζί με τον συγγραφέα και τη Στρατιωτική Επιστημονική Διεύθυνση του Γενικού Επιτελείου των Ενόπλων Δυνάμεων της ΕΣΣΔ, εργάστηκαν για την προετοιμασία της δεύτερης έκδοσης του βιβλίου “Αναμνήσεις και Στοχασμοί”, η οποία συμπληρώθηκε, διορθώθηκε και επεκτάθηκε, σε σύγκριση με την πρώτη. Επιπλέον, η δεύτερη έκδοση περιλαμβάνει μια σειρά από νέα κεφάλαια που δεν αλλάζουν τη γενική εστίαση και τις βασικές εκτιμήσεις που περιέχονται στο βιβλίο.

Το κεφάλαιο «Γενικό Στρατηγείο της Ανώτατης Διοίκησης» είναι αφιερωμένο στην οργάνωση και διεύθυνση δραστηριοτήτων αυτού του ανώτατου οργάνου για την κατεύθυνση των πολεμικών επιχειρήσεων των στρατευμάτων στα μέτωπα και του παρτιζάνικου κινήματος στα νώτα των γραμμών του εχθρού. Αποκαλύπτει τον ηγετικό ρόλο του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του Πανενωσιακού Κομμουνιστικού Κόμματος των Μπολσεβίκων, καθώς και της Επιτροπής Κρατικής Άμυνας και του Συμβουλίου των Λαϊκών Κομισάριων της ΕΣΣΔ στη στρατιωτικοπολιτική και οικονομική υποστήριξη της νίκης του σοβιετικού λαού εναντίον του  φασισμού.

Τα κεφάλαια “Εξόντωση του εχθρού στην προεξοχή Γιέλνια” και “Μάχη για το Λένινγκραντ” διαχωρίστηκαν στο εντέκατο κεφάλαιο  της πρώτης έκδοσης, “Από τη Γιέλνια στο Λένινγκραντ”. Τα νέα έγγραφα και γεγονότα που χρησιμοποιούνται εδώ επιτρέπουν στον αναγνώστη να δημιουργήσει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της μάχης στην προεξοχή της Γιέλνια το φθινόπωρο του 1941 και ιδιαίτερα του έπους του Λένινγκραντ. Αδιαμφισβήτητο ενδιαφέρον έχει η απάντηση του στρατάρχη Γ.Κ. Ζούκοφ στον Αμερικανό δημοσιογράφο Χ.Ε. Σάλσμπερι σε σχέση με την παραποίηση της ιστορίας και τη διαστρέβλωση των γεγονότων που περιέχονται στο βιβλίο του “900 ημέρες της πολιορκίας”.

Το κεφάλαιο “Συμπέρασμα” συνοψίζει τις αναμνήσεις και συνδέει τα γεγονότα του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου με τις μέρες μας….»⁵⁰.

Στις 17 Ιανουαρίου 1974 ο επικεφαλής του τμήματος Διοικητικών οργάνων της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ Ι. Σαβίνκιν και ο αναπληρωτής επικεφαλής του τμήματος Προπαγάνδας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ Γ. Σμιρνόφ δίνουν την δική τους γνωμοδότηση σχετικά με την πρόταση του ΠΤΝ για την δεύτερη έκδοση των απομνημονευμάτων του Ζούκοφ:

«… Σύμφωνα με τις οδηγίες, τα Τμήματα Προπαγάνδας και Διοίκησης της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ μελέτησαν το χειρόγραφο των νέων κεφαλαίων του βιβλίου….Κατά τη γνώμη των Τμημάτων θα πρέπει να γίνουν κάποιες διευκρινίσεις στα νέα κεφάλαια. Στο κεφάλαιο που είναι αφιερωμένο στις δραστηριότητες του Αρχηγείου της Ανώτατης Διοίκησης, ο Γ.Κ. Ζούκοφ θέτει το ερώτημα: υπήρχαν λάθη στο έργο του Αρχηγείου στην καθοδήγηση του ένοπλου αγώνα; Απαντώντας, ο συγγραφέας γράφει ότι τέτοια λάθη συνέβησαν κυρίως στην περίοδο από την αρχή του πολέμου μέχρι τη μάχη του Στάλινγκραντ. Προκειμένου να αποφευχθεί η μονομέρεια στην κάλυψη της αρχικής περιόδου του πολέμου σε αυτό το κεφάλαιο, καλό είναι, χωρίς να αρνούμαστε τα λάθη που έγιναν, να αναφέρουμε εδώ τις μεγάλες επιθετικές επιχειρήσεις του 1941-1942, να τονίσουμε για άλλη μια φορά ότι σε αυτό το πιο δύσκολο στάδιο του πολέμου, ο στρατός μας ωρίμασε, τα στελέχη του μεγάλωσαν, η ηγεσία των στρατευμάτων βελτιώθηκε…. Είναι επίσης σκόπιμο να εισαχθεί μια γενικότερη αξιολόγηση του Ράιχ του Χίτλερ, αποδεκτή στην ιστορική κομματική βιβλιογραφία μας, στην ενότητα του χειρογράφου όπου ο συγγραφέας αναλύει την ανώτατη διοίκηση του Χίτλερ και το στρατιωτικό του δόγμα…. Το πρακτορείο, μαζί με τον συγγραφέα, είναι έτοιμο να προβεί σε κατάλληλες διευκρινίσεις και στυλιστικές διορθώσεις στα νέα κεφάλαια του βιβλίου.

Τα τμήματα της ΚΕ του ΚΚΣΕ, λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, θα θεωρούσαν δυνατό να υποστηρίξουν την πρόταση του ΠΤΝ να κυκλοφορήσει μια δεύτερη ενημερωμένη έκδοση του βιβλίου του Γ.Κ. Ζούκοφ “Αναμνήσεις και Στοχασμοί”.»⁵¹.

Επιτέλους, στις 29 Ιανουαρίου 1974 με Απόφαση της (Р111/2) η Γραμματεία της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ αποδέχτηκε την πρόταση του ΠΤΝ και των τμημάτων διοικητικών οργάνων και προπαγάνδας της ΚΕ του ΚΚΣΕ για την τη δεύτερη έκδοση του βιβλίου του Γ.Κ. Ζούκοφ «Αναμνήσεις και Στοχασμοί»⁵². Στις 23 Απριλίου 1974 ο στρατάρχης Ζούκοφ υπέγραψε την τελική εκδοχή της δεύτερης δίτομης έκδοσης των απομνημονευμάτων του, με μια υπέροχη επιγραφή, σαν να ήταν σκαλισμένη σε μια αναμνηστική πλάκα: «Αφιερωμένο στον Σοβιετικό στρατιώτη. Γ. Κ. Ζούκοφ». Και στο πίσω μέρος της σελίδας του τίτλου είναι τυπωμένο με πολύ μικρά γράμματα μία αφιέρωση στην πεθερά του, που δακτυλογραφούσε όλα αυτά τα χρόνια τα χειρόγραφα, την επικοινωνία με τις Αρχές, τα άρθρα στα περιοδικά και τις εφημερίδες κλπ.: «Για τα πολλά χρόνια συστηματικής βοήθειας που μου παρασχέθηκε στην προετοιμασία του χειρογράφου αυτού του βιβλίου, εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου στην Κλάβντια Εβγκένιεβνα Σεμένοβα. Γ. Ζούκοφ»⁵³. Εκείνη την ημέρα κρατούσε στα χέρια του για τελευταία φορά το έργο της ζωής του⁵⁴. Τους τελευταίους έξι μήνες μετά τον θάνατο της συζύγους του τους πέρασε κυρίως στο νοσοκομείο. Τίποτα δεν τον κρατούσε πια στη ζωή, εκτός από την αγαπημένη του Μάσενκα (Μαρία). Οι άλλες δύο κόρες, η Έλλα και η Έρα, απομακρύνθηκαν όταν χώρισε με τη μητέρα τους. Τον επισκέπτονταν σπάνια κυρίως στις γιορτές. Ο Ζούκοφ γνώριζε ελάχιστα την άλλη του κόρη, τη Μαργαρίτα, που μεγάλωσε χωρίς αυτόν, στο πλάι, αν και την αναγνώρισε ως δική του κόρη. Σύντομα έπαθε καρδιακή προσβολή. Τον Μάιο του 1974, ο Ζούκοφ έπεσε σε κώμα. Η καρδιά του συνέχισε να χτυπά άλλες είκοσι μέρες, ώσπου σταμάτησε στις 18  Ιουνίου 1974, στις 14:35, στο νοσοκομείο του Κρεμλίνου, την παραμονή των 17ων γενεθλίων της Μάσενκα⁵⁵.

Στις 19 Ιουνίου με απόφαση του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ εγκρίθηκαν τα κείμενα της  ανακοίνωσης θανάτου του και το νεκρολόγιο, τα οποία θα δημοσιευθούν στην Πράβντα στις 20 Ιουνίου, καθώς και η διαδικασία που θα ακολουθηθεί  για την κηδεία του.

Στην ανακοίνωση θανάτου αναφέρετε :

«Η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, το Πρεζίντιουμ του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ και το Συμβούλιο Υπουργών της ΕΣΣΔ ανακοινώνουν με βαθιά λύπη ότι στις 18 Ιουνίου 1974, μετά από μια σοβαρή μακρά ασθένεια πέθανε σε ηλικία 78 ετών ένας εξαιρετικός Σοβιετικός διοικητής, ένας από τους ενεργούς δημιουργούς των Ενόπλων Δυνάμεων της ΕΣΣΔ, διάσημος ήρωας του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, μέλος του ΚΚΣΕ από το 1919, τέσσερις φορές ήρωας της Σοβιετικής Ένωσης, στρατάρχης της Σοβιετικής Ένωσης Γκεόργκι Κωνσταντίνοβιτς Ζούκοφ.»⁵⁶. Στο νεκρολόγιο αφού επαναλαμβάνεται η εισαγωγική παράγραφος της ανακοίνωσης θανάτου του, γίνεται μια σύντομη βιογραφική παρουσίαση του εκλιπόντα και καταλήγει με τα ονόματα όλων αυτών που τον φθονούσαν, τον μισούσαν και λίγων που τον θαύμαζαν και τον αγαπούσαν:

«Л.И. Брежнев, Ю.В. Андропов, А.А. Гречко, В.В. Гришин, А.А. Громыко, А.П. Кириленко, А.Н. Косыгин, Ф.Д. Кулаков, Д.А. Кунаев, К.Т. Мазуров, А.Я. Пельше, Н.В. Подгорный, Д.С. Полянский, М.А. Суслов, А.Н. Шелепин, В.В. Щербицкий, П.Н. Демичев, П.М. Машеров, Б.Н. Пономарев, Ш.Р. Рашидов, Г.В. Романов, М.С. Соломенцев, Д.Ф. Устинов, В.И. Долгих, И.В. Капитонов, К.Ф. Катушев, Г.Ф. Сизов, Л.В Смирнов, И.И. Якубовский, В.Г. Куликов, А.А. Епишев, С.Л. Соколов, В.Ф. Толубко, И.Г.  Павловский, П.Ф. Батицкий, П.С. Кутахов, С.Г. Горшков, К.С. Москаленко, С.К. Куркоткин, Н.Н. Алексеев, Н.В. Огарков, А.Т. Алтунин, А.В. Геловани, И.Х. Баграмян, A.M. Василевский, П.К. Кошевой, В.И. Чуйков, Ф.И. Голиков, Б.П. Бугаев, Н.И. Савинкин, Л.И. Греков, В.П. Аманшин, С.И. Руденко, П.И. Батов, С.М. Штеменко, К.Ф. Телегин.»⁵⁷.

Στη συνεδρίαση του ΠΓ στις 19 Ιουνίου, πάρθηκε η απόφαση για την οργάνωση της κηδείας να συσταθεί μια επιτροπή αποτελούμενη από τους:  А.А. Гречко (πρόεδρος) και И.В. Капитонов, Л.В Смирнов, К.С. Москаленко, А.А. Епишев, Л.И. Греков, С.И. Руденко, В.П. Аманшина⁵⁸. Το φέρετρο με τη σωρό του στρατάρχη να τεθεί στην Αίθουσα των Κόκκινων Λάβαρων, στον Κεντρικό Οίκο του Σοβιετικού Στρατού για λαϊκό προσκύνημα την Πέμπτη 20 Ιουνίου από τις 10:00 έως τις 18:00. Σε αντίθεση με την τελευταία διαθήκη του Ζούκοφ για παραδοσιακή ταφή και παρά τα αιτήματα της οικογένειας προς την ανώτατη ηγεσία της χώρας, στη συνεδρίαση του ΠΓ, πάρθηκε η απόφαση το σώμα του να αποτεφρωθεί το βράδυ της 21^ης ​​Ιουνίου, και η τεφροδόχος με τις στάχτες να θαφτεί στο τοίχος του Κρεμλίνου στην Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας⁵⁹. Η κηδεία του Ζούκοφ ήταν η μεγαλύτερη σε όγκο κηδεία στη Σοβιετική Ένωση από τον θάνατο του Στάλιν. Μεταξύ των παρευρισκομένων ήταν για πρώτη φορά μαζί οι τέσσερις κόρες του.

Η αναθεωρημένη δεύτερη έκδοση των  απομνημονευμάτων του θα κυκλοφορήσει μόλις λίγες εβδομάδες αργότερα σε 300 χιλιάδες αντίτυπα. Το 1979 θα ακολουθήσει η 3^η  και η 4^η  έκδοση, το 1983 η 5^η (πλέον σε τρεις τόμους), το 1984-85 η 6^η έκδοση, το 1986 η 7^η έκδοση, το 1987 και 1988 η 8^η και 9^η έκδοση αντίστοιχα. Συνολικά μέχρι την 9^η ρωσική έκδοση (ουσιαστικά επανεκτυπώσεις της 2^ης έκδοσης) θα πωληθούν 6 918 χιλιάδες αντίτυπα.

Το 1990 δημοσιεύθηκε μια 10η, διευρυμένη ρωσική έκδοση των απομνημονευμάτων που ενσωμάτωσε σημαντικό όγκο νέου υλικού από το πρωτότυπο, χωρίς λογοκρισία, έργο του Ζούκοφ. Αυτό το υλικό παρείχε η μικρότερη κόρη του Ζούκοφ, Μαρία, η οποία είχε καταφέρει να κρύψει από τις αρχές μέρος του προσωπικού του αρχείου, ανάμεσά τους και τα πρωτότυπα χειρόγραφα των απομνημονεύσεών του. Το 1992 μια 11η έκδοση των απομνημονευμάτων περιλάμβανε ακόμη περισσότερο υλικό από τη Μαρία. Η 10η έκδοση είχε προσθέσει 125 σελίδες σε προηγούμενες εκδόσεις, ενώ η 11η περιείχε άλλες 35 σελίδες. Αυτά τα μη λογοκριμένα απομνημονεύματα έχουν ανατυπωθεί αρκετές φορές έκτοτε, αλλά οι αναδημοσιεύσεις δεν περιέχουν κανένα νέο υλικό.

Η Μαρία Ζούκοβα είχε στην κατοχή της κι άλλο ένα χειρόγραφο του πατέρα της, δακτυλογραφημένο από τη γιαγιά της, με τίτλο: «Σύντομα για τον Στάλιν», το οποίο το έστειλε προς δημοσίευση στην Πράβντα, το 1989. 

Σε αυτό το κείμενο ο Ζούκοφ αν και επικριτικός προς τον Στάλιν, αναγνώρισε τις ικανότητες του ως στρατιωτικού ηγέτη και κατηγόρησε άλλους ότι παρέσυραν τον βοζντ. Ανάμεσα σε αυτούς την περίοδο του Μεγάλου Πατριωτικού πολέμου ο Ζούκοφ θα μιλήσει με συγκεκριμένα παραδείγματα για τον Κόνιεφ, ενώ για την περίοδο μετά τον πόλεμο για τον Μπουλγκάνιν. Κλείνοντας το κείμενο ο Ζούκοφ εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του στον βοζντ που τον έσωσε από τα θανατηφόρα νύχια του σοβιετικού μηχανισμού ασφαλείας του Αμπακούμοφ και Μπέρια⁶⁰.

Τα υπόλοιπα αρχεία κατασχέθηκαν από τις σοβιετικές αρχές και κατέληξαν στο γενικό τμήμα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ. Ανάμεσά σε αυτά υπήρχαν ομιλίες, άρθρα, αλληλογραφία, προσωπικά αναμνηστικά και φωτογραφίες του, χειρόγραφες και δακτυλογραφημένες παραλλαγές τμημάτων των δημοσιευμένων απομνημονευμάτων, αλλά και ένα δακτυλογραφημένο κείμενο 26 σελίδων, προϊόν απομαγνητοφώνησης συνομιλιών του στρατάρχη με κάποιον από το περιβάλλον του, που πρέπει να έγιναν την περίοδο 1963-1964. Αυτό το υλικό με τίτλο: «Μετά τον θάνατο του Στάλιν», ο Ζούκοφ το «έβαλε στο συρτάρι» για κάποια μελλοντική χρήση. Τα δημοσιευμένα απομνημονεύματά του ξεκινούν από την πρώιμη ζωή του και ολοκληρώνονται το 1946, την παραμονή του υποβιβασμού και της εξορίας του από τον Στάλιν. Είναι απομνημονεύματα πολέμου, όχι μια πλήρης ιστορία ζωής. Έτσι το παραπάνω κείμενο  που καλύπτει την περίοδο από τον θάνατο του Στάλιν τον Μάρτιο του 1953 μέχρι την αποπομπή  του Ζούκοφ από τον Χρουστσόφ, τον Οκτώβριο του 1957, αποτελεί κατά κάποιον τρόπο  συνέχεια των απομνημονευμάτων του. Εδώ ο Ζούκοφ μιλά για τον αγώνα διαδοχής μετά τον Στάλιν μεταξύ των Σοβιετικών ηγετών και παρέχει μια συναρπαστική από πρώτο χέρι περιγραφή ορισμένων από τα σημαντικά γεγονότα αυτής της περιόδου: η σύλληψη του Μπέρια, η απόπειρα ανατροπής του Χρουστσόφ τον Ιούνιο του 1957 και η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής που τερμάτισε την καριέρα του Ζούκοφ. Όμως η κάλυψή του είναι άκρως επιλεκτική. Υπάρχουν πολύ λίγα για το 20ο συνέδριο του κόμματος, τίποτα για τη συντριβή της ουγγρικής εξέγερσης τον Νοέμβριο του 1956 (μια στρατιωτική επιχείρηση υπό την επίβλεψη του Ζούκοφ και την εκτέλεση του Κόνιεφ) ή για τη συνάντηση του Ζούκοφ με τον Αϊζενχάουερ στη σύνοδο κορυφής της Γενεύης. Στο απόγειο της απομόνωσης του από το κόμμα ο Ζούκοφ μιλά απαξιωτικά για τον Χρουστσόφ και τους άλλους σοβιετικούς ηγέτες. Το 1995, αυτό το αρχείο όπως και τα υπόλοιπα μεταφέρθηκαν στο Ρωσικό Κρατικό Στρατιωτικό Αρχείο (ρωσικό ακρωνύμιο РГВА). Το 2001 το σύνολο των αρχείων ανέβηκαν στην ιστοσελίδα του Διεθνούς Ιδρύματος «Δημοκρατία» του Αλεξάντερ Ν. Γιάκοβλεφ⁶¹.

Στον επίλογο των απομνημονευμάτων του ο Ζούκοφ αναφέρει:

«Σκέφτηκα για πολύ καιρό πώς να τελειώσει καλύτερα το βιβλίο, ποια λέξη πρέπει να είναι η τελευταία…

 Ομολογώ ότι η εργασία σε ένα γραφείο δεν ήταν εύκολη για μένα, έναν στρατιωτικό. Το τέλος του “Αναμνήσεις και Στοχασμοί” είναι μια ανακεφαλαίωση ολόκληρης της ζωής μου. Σε αυτή, όπως κάθε άνθρωπος, είχα τις δικές μου χαρές, λύπες και απώλειες. Κοιτάζοντας πίσω, ένα άτομο στην ηλικία μου αναπόφευκτα βάζει τα πάντα στα ράφια: τι ήταν σημαντικό και τι δεν αξίζει να προσέξουμε. Για μένα το κυριότερο ήταν να υπηρετήσω την Πατρίδα, τον λαό μου. Και με ήσυχη τη συνείδησή μου μπορώ να πω: Έκανα τα πάντα για να εκπληρώσω αυτό το καθήκον. Αυτό το βιβλίο είναι ίσως το τελευταίο πράγμα που νιώθω υποχρεωμένος να κάνω.

Οι μέρες των μεγαλύτερων χαρών μου συνέπεσαν με τις χαρές της Πατρίδας. Η αγωνία της Πατρίδας, οι απώλειες και οι θλίψεις της πάντα με ανησυχούσαν περισσότερο από τις προσωπικές. Έζησα τη ζωή μου με τη συνείδηση ότι ωφελούσα τους ανθρώπους και αυτό είναι το κύριο πράγμα για κάθε ζωή.»⁶².

Σημειώσεις

1. Με ψήφισμα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ της 5ης Ιανουαρίου 1961, το Σοβιετικό Γραφείο Πληροφοριών (Совинформбюро) εκκαθαρίστηκε και στη θέση του, στις 3 Απριλίου 1961, δημιουργήθηκε το Πρακτορείο Τύπου «Νόβοστι» – ΠΤΝ, (Агентство печати “Новости” – АПН). Σύμφωνα με το καταστατικό του ΠΤΝ, στόχος του ήταν «να διαδώσει στο εξωτερικό αληθινές πληροφορίες για την ΕΣΣΔ και να εξοικειώσει το σοβιετικό κοινό με τη ζωή των λαών των ξένων χωρών». Τα γραφεία αντιπροσωπείας της ΠΤΝ βρίσκονταν σε περισσότερες από 120 χώρες σε όλο τον κόσμο. Το πρακτορείο εξέδωσε 60 εφημερίδες και περιοδικά σε 45 γλώσσες με εφάπαξ κυκλοφορία 4,3 εκατομμυρίων αντιτύπων. Ο εκδοτικός οίκος ΠΤΝ εξέδιδε περισσότερα από 200 βιβλία και μπροσούρες με συνολική κυκλοφορία περίπου 20 εκατομμυρίων αντιτύπων ετησίως. βλ. λήμμα: Агентство печати «Новости» στη Wikipedia
2. Миркина А.Д. «НЕ СКЛОНИВ ГОЛОВЫ» στο: Миркина А.Д. & Яровиков В.С. (сост.), 1988, Τόμος 2, σ. 47
3. Бележка от Б.С. Бурков до ЦК на КПСС относно публикуването на статия от Г.К. Жуков „Безусловна капитулация”. ГЕОРГИЙ ЖУКОВ. РАЗДЕЛ VI. ПРАВДА О ВОЙНЕ И МЕМУАРЫ МАРШАЛА. Документ №5. РГАНИ. Ф. 5. Оп. 55 Д. 144 Л. 182. Подлинник, лл. 183-215
4. Την περίοδο του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου υπηρέτησε διαδοχικά από τον Σεπτέμβριο του 1941 – αρχηγός επιμελητείας της 49ης στρατιάς, από τον Ιούλιο του 1942 αρχηγός επιμελητείας – αναπληρωτής διοικητής του Μετώπου Μπριάνσκ, από τον Φεβρουάριο του 1943 στην ίδια θέση στο Κεντρικό Μέτωπο και από τον Απρίλιο του 1944 – στο 1ο Λευκορωσικό Μέτωπο
5. Письмо Н.А. Антипенко в Президиум ЦК КПСС. ГЕОРГИЙ ЖУКОВ. РАЗДЕЛ VI. ПРАВДА О ВОЙНЕ И МЕМУАРЫ МАРШАЛА. Документ №3. РГАНИ. Ф. 100 (письма и обращения граждан), № 030261. Л. 7. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004792
6. Письмо Н.А. Антипенко в Президиум ЦК КПСС. ГЕОРГИЙ ЖУКОВ. РАЗДЕЛ VI. ПРАВДА О ВОЙНЕ И МЕМУАРЫ МАРШАЛА. Документ №4. РГАНИ. Ф. 100 (письма и обращения граждан), № 030261. Л. 6. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004793
7. Письмо К.И. Деревянко Л.И. Брежневу, А.И. Микояну и А.Н. Косыгину. ГЕОРГИЙ ЖУКОВ. РАЗДЕЛ VI. ПРАВДА О ВОЙНЕ И МЕМУАРЫ МАРШАЛА. Документ №8. РГВА. Ф. 41107. Оп. 2. Д. 4. Лл. 23—26. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004819
8. Письмо Г.К. Жукова в Президиум ЦК КПСС. 16 марта 1965 г. ГЕОРГИЙ ЖУКОВ. РАЗДЕЛ VI. ПРАВДА О ВОЙНЕ И МЕМУАРЫ МАРШАЛА. Документ №8. РГВА. Ф. 41107. Оп. 2. Д 13. Лл. 29-32. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004816
9. Карпов В., 1994, σσ. 352 – 353
10. Миркина А.Д. «НЕ СКЛОНИВ ГОЛОВЫ» στο: Миркина А.Д. & Яровиков В.С. (сост.), 1988, Τόμος 2, σ. 48
11. Πάλι εκεί, σ. 59
12. Πάλι εκεί, σ. 49
13. Πάλι εκεί, σ. 52
14. Πάλι εκεί, σ. 52
15. Πάλι εκεί, σσ. 56 – 57
16. Πάλι εκεί, σ. 57
17. Roberts G. INTRODUCTION: THE MEMOIRS OF GEORGY ZHUKOV, σ. 18
18. Миркина А.Д. «НЕ СКЛОНИВ ГОЛОВЫ» στο: Миркина А.Д. & Яровиков В.С. (сост.), 1988, Τόμος 2, σ. 63
19. Миркина А.Д. «НЕ СКЛОНИВ ГОЛОВЫ» στο: Миркина А.Д. & Яровиков В.С. (сост.), 1988, Τόμος 2, σ. 67
20. Запрещенное интервью маршала Жукова: «Полной уверенности у нас, конечно, не было». Στο: https://urokiistorii.ru/articles/zapreshhennoe-intervju-marshala-zhukova
21. Письмо Г.К. Жукова Л.И. Брежневу. Опубликовано: Маршал Советского Союза Г. К. Жуков Хроника жизни М, 1999. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004822
22. Roberts G., 2012, σ. 369
23. Карпов В., 1994, σσ. 422-423
24. Карпов В., 1994, σ. 424
25. Πάλι εκεί, σ. 425
26. Πάλι εκεί, σ. 426
27. Письмо Г.К. Жукова Л.И. Брежневу и А.Н. Косыгину. Опубликовано: Маршал Советского Союза Г.К. Жуков. Хроника жизни. М. , 1999. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004823
28.  Бележка от А.А. Гречко , И.И. Якубовски , М.В. Захарова , А.А. Епишев до ЦК на КПСС относно мемоарите на Г.К. Жукова „Спомени и размисли”, РГАНИ. F. 4. Op. 20. D. 387. pp. 3-9. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004824
29. Бележка от отделите на ЦК на КПСС до ЦК на КПСС „Относно публикуването на военни мемоари на Г.К. Жукова” РГАНИ. Ф 4 Оп 20. Д. 395. Лл 9-10. Подлинник. Машинопись. Στο https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004841
30. Записка Ю.В. Андропова в ЦК КПСС о проверке порядка работы над рукописью воспоминаний Г.К. Жукова в издательстве АПН. РГАНИ. Ф. 5. Оп. 60. Д. 31. Лл. 153-154 Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004862
31. АЛИМОВ Г. МАРШАЛ ЖУКОВ. НЕИЗВЕСТНЫЕ СТРАНИЦЫ ВОСПОМИНАНИЙ. Известия, 23 ноября 1989 г. Στο: https://www.liveinternet.ru/users/5749325/post390200692/?aid_refresh=yes
32. Roberts G., 2013, σ. 24
33. АЛИМОВ Г. МАРШАЛ ЖУКОВ. НЕИЗВЕСТНЫЕ СТРАНИЦЫ ВОСПОМИНАНИЙ. Известия, 23 ноября 1989 г. Στο: https://www.liveinternet.ru/users/5749325/post390200692/?aid_refresh=yes
34. Roberts G., 2013, σσ. 25-26
35. Πάλι εκεί, σ. 26
36. АЛИМОВ Г. МАРШАЛ ЖУКОВ. НЕИЗВЕСТНЫЕ СТРАНИЦЫ ВОСПОМИНАНИЙ. Известия, 23 ноября 1989 г. Στο: https://www.liveinternet.ru/users/5749325/post390200692/?aid_refresh=yes
37. Аргументы и Факты 05/04/1995. О СУДЬБЕ МЕМУАРОВ ОПАЛЬНОГО ПОЛКОВОДЦА. Как Жуков советовался с Брежневым. Στο: https://archive.aif.ru/archive/1643912
38. Βλέπε στο «Αναμνήσεις και Στοχασμοί», σ. 464 στη ρωσική έκδοση του 1969 και σ. 442 στη βουλγαρική έκδοση του 1969
39. Миркина А.Д. «НЕ СКЛОНИВ ГОЛОВЫ» στο: Миркина А.Д. & Яровиков В.С. (сост.), 1988, Τόμος 2, σ. 72
40. Πάλι εκεί σσ. 72-73
41. Πάλι εκεί σ. 73
42. Карпов В., 1994, 428
43. MARSHAL ZHUKOV’S GREATEST BATTLES. New York: Harper & Row, Publishers
44. Πάλι εκεί
45. Roberts G., 2013, σσ. 17-18
46. Жуков Г.К., 2002, σ. 9
47. Roberts G., 2012, σ. 370
48. Roberts G., 2013, σ. 27
49. Карпов В., 1994 σ. 431, και Миркина А.Д., 1988, Τόμος 2, σ. 77
50. Записка И.И. Удальцова в ЦК КПСС о выпуске второго издания мемуаров Г.К. Жукова «Воспоминания и размышления». РГАНИ. Ф. 4. Оп.22. Д. 1229. Л. 7-9. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004881
51. Записка отделов ЦК КПСС «О выпуске Агенством печати Новости второго дополненного издания книги маршала Советского Союза Г.К. Жукова “Воспоминания и размышления”». РГАНИ. Ф. 4 Оп. 22. Д. 1229. Л 5-6. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004882
52. Постановление секретариата ЦК КПСС о выпуске второго издания мемуаров Г.К. Жукова. РГАНИ Ф. 4 Оп. 22 Д. 1229 Л. 4. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004883
53. Карпов В., 1994 σ. 432
54. Миркина А.Д., 1988, Τόμος 2, σ. 75
55. Карпов В., 1994 σσ. 433-434
56. Сообщение ЦК КПСС, Президиума Верховного Совета СССР и Совета Министров СССР о смерти Г.К. Жукова.  ГЕОРГИЙ ЖУКОВ. РАЗДЕЛ VII. ЧАСТИЧНОЕ ПРИЗНАНИЕ ЗАСЛУГ. Документ №1. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004884
57. Некролог Г.К. Жукова. ГЕОРГИЙ ЖУКОВ. РАЗДЕЛ VII. ЧАСТИЧНОЕ ПРИЗНАНИЕ ЗАСЛУГ. Документ №2. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004911
58. Сообщение ЦК КПСС и Совета Министров СССР об организации похорон Г.К. Жукова. ГЕОРГИЙ ЖУКОВ. РАЗДЕЛ VII. ЧАСТИЧНОЕ ПРИЗНАНИЕ ЗАСЛУГ. Документ №3. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004912
59. Некролог Г.К. Жукова. ГЕОРГИЙ ЖУКОВ. РАЗДЕЛ VII. ЧАСТИЧНОЕ ПРИЗНАНИЕ ЗАСЛУГ. Документ №2, υποσημείωση 1. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004911
60. Salisbury H.E., 1969, σσ. 21-22 και σσ. 773-782
61. После смерти Сталина1 Запись воспоминаний Г.К. Жукова. ГЕОРГИЙ ЖУКОВ. ПРИЛОЖЕНИЯ. Документ №11. РГВА Ф. 41107. Оп. 2. Д. 1. Л. 1–26. Опубликовано: Исторический архив. 1999. № 3. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1004992
62. Жуков Г.К., 2003, σ. 993

Βιβλιογραφία

Жуков Г. К., 1969. Воспоминания и размышления. Москва: Издат. АПН

Жуков Г.К., 1969. СПОМЕНИ И РАЗМИСЛИ. София: Държавно военно издателство

Жуков Г.К., 2003. Воспоминания и размышления. 13 издание (В двух томах). Москва: Издат. Олма-пресс

Жуков Г.К., 1956. «Чего Стоят Полководческие Качества Сталина». Непроизнесенная речь маршала Г. К. Жукова. АПРФ. Ф. 2. On. 1. Д. 188. Л. 4—30. Подлинник. ИСТОЧНИК Документы русской истории 1995/2 (15) Приложение к российскому историко-публицистическому журналу «РОДИНА»

Карпов В., 1994.  Маршал Жуков: Опала Mосква: Veche

Κουράσоβ Β.Β. (υπευθ. συντ.), 1965. Παγκόσμια Ιστορία σε δέκα τόμους (Τόμος X): Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ. Αθήνα: Εκδοτικός οίκος «Μέλισσα»

Миркина А.Д. & Яровиков В.С. (сост.), 1988. Маршал ЖУКОВ: полководец и человек. Сборник. В 2-х томах.  Москва: Издательство Агентства печати Новости

Ντεμπόριν Γ.Α., 1959. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Υπουργείον Αμύνης ΕΣΣΔ. Αθήνα: Εκδόσεις «20ος ΑΙΩΝΑΣ»

Roberts G., 2012. STALIN’S GENERAL. THE LIFE Of GEORGY ZHUKOV. Electronic edition published in the UK in 2012  by Icon Books Ltd

Roberts G., 2013. INTRODUCTION: THE MEMOIRS OF GEORGY ZHUKOV. Στο: Marshal of Victory: The Autobiography of General Georgy Zhukov. South Yorkshire: PEN & SWORD MILITARY, 2013

Salisbury H.E., 1969. Introduction and Explanatory Comments. Στο: MARSHAL ZHUKOV’S GREATEST BATTLES. New York: Harper & Row, Publishers.

Salisbury H.E., 1969. The 900 Days: The Siege of Leningrad. Da Capo Press

Чуйков В. И., 2021. Битката за Берлин. Спомени на генералите. София: Издателство „Паритет“

ЧУЙКОВ В. И., 1985. От СТАЛИНГРАДА до БЕРЛИНА. Москва: Издательство „СОВЕТСКАЯ РОССИЯ“

Фонд Александра Н. Яковлева. ГЕОРГИЙ ЖУКОВ РАЗДЕЛ VI. ПРАВДА О ВОЙНЕ И МЕМУАРЫ МАРШАЛА. Всего документов:  31 Страниц:  2. Στο: https://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues/parts/62029/62043

Αυτή η εργασία χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές .