Οι Παρτιζάνοι

Στις 24 Ιουνίου 1941, δύο μέρες μετά την κήρυξη του πολέμου της Γερμανίας κατά της Σοβιετικής Ένωσης, σε διευρυμένη σύνθεση¹ συνεδριάζει  στη Σόφια, το Πολιτικό Γραφείο (ΠΓ) της Κεντρικής Επιτροπής (ΚΕ) του Βουλγαρικού Εργατικού Κόμματος (ΒΕΚ) και αποφασίζει: «να προχωρήσει άμεσα στην προετοιμασία του Βουλγαρικού λαού για τον ένοπλο αγώνα ενάντια στους χιτλερικούς εισβολείς και τους Βούλγαρους μοναρχοφασίστες.»². Για τον λόγο αυτό αναφέρει η απόφαση θα πρέπει να δημιουργηθούν παρτιζάνικες ομάδες. Στην ΚΕ  μάλιστα δημιουργείται Κεντρική Στρατιωτική Επιτροπή – ΚΣΕ (Централна военна комисия – ЦВК). Πρώτος επικεφαλής της ΚΣΕ αναλαμβάνει το μέλος της ΚΕ του ΒΕΚ, Христо Михайлов. Στις νομαρχιακές επιτροπές του Κόμματος, στήνονται στρατιωτικές επιτροπές που βρίσκονται υπό την καθοδήγηση των αντίστοιχων νομαρχιακών επιτροπών, ενώ επιχειρησιακά δρουν υπό τις οδηγίες της ΚΣΕ. Στις 26 του Ιούλη 1941 συγκροτείται η πρώτη παρτιζάνικη ομάδα – τσέτα (чета) στην περιοχή του Разлог με επικεφαλής τον Никола Парапунов³. Παράλληλα στις πόλεις και τα χωριά θα δράσουν μικρές ομάδες μάχης δύο μέχρι πέντε  ατόμων, που με ελαφρύ οπλισμό θα κάνουν δολιοφθορές. Η επάνδρωση αυτών των ομάδων όπως ήταν φυσικό κατά το πλείστον θα γινόταν από τα μέλη του Κόμματος και της Νεολαίας (Εργατική Ένωση Νεολαίας – ΕΕΝ), τα οποία σύμφωνα με την έκθεση που στέλνει ο Трайчо Костов, στις 19 Ιανουάριο του 1941, στην Εκτελεστική Επιτροπή (ΕΕ) της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΚΔ), ανέρχονται σε 9 680 και σε 15 000 άτομα αντίστοιχα⁴. Στην ίδια απόφαση του ΠΓ τονίζεται ότι θα πρέπει για την προφύλαξη του στελεχιακού δυναμικού του Κόμματος και της οργάνωσης Νεολαίας, τα μέλη της ΚΕ, των νομαρχιακών και αχτιδικών επιτροπών, των γραφείων των κομματικών οργανώσεων βάσης, πρώην πολιτικοί κρατούμενοι, κ.ά., να περάσουν στην παρανομία, όσοι είναι εξόριστοι να επιχειρήσουν αποδράσεις, όσοι έχουν δικαστεί ερήμην να προσέχουν να μην συλληφθούν. Ένας δρόμος δράσης των παρανόμων οδηγεί στην επάνδρωση των παρτιζάνικων μονάδων στα βουνά και ένας άλλος στην επάνδρωση των ομάδων μάχης στις πόλεις⁵.

Τα δεδομένα σχετικά με τον αριθμό των παρτιζάνων και των σχηματισμών στους οποίους συμμετείχαν είναι αποσπασματικά, και ελλιπή, αλλά σε κάθε περίπτωση γεγονός είναι ότι τα πρώτα δύο χρόνια μέχρι και το καλοκαίρι του 1943,  το κίνημα της αντίστασης είναι αρκετά αδύναμο.   

Σύμφωνα με τον Иван Т. Иванов, μέχρι τα τέλη του 1941 οι παρτιζάνοι είναι ακριβώς 84, ενώ ο Николай Поппетров και ο Стойчо Грънчаров τους υπολογίζουν σε 70 με 100 άτομα⁶. Σύμφωνα με μία έκθεση της Aστυνομίας, στα τέλη του 1942 υπάρχουν 27 ομάδες με 381 κατσαπλιάδες (шумкари), όπως μειωτικά ονόμαζαν τους παρτιζάνους,  ενώ σύμφωνα με μία άλλη έκθεση της, πάλι στα τέλη του 1942, οι ομάδες είναι 25 με 183 κατσαπλιάδες. Υπάρχει και μια τρίτη έκθεση, στις 14 Ιανουαρίου 1943, του διευθυντή της Aστυνομίας А. Козаров, σύμφωνα με την οποία στα τέλη του 1942 ο συνολικός αριθμός των κατσαπλιάδων ανέρχεται σε 367 άτομα συγκροτημένα σε 23 ομάδες⁷. Λογικό και αναμενόμενο είναι, σύμφωνα με τον ιστορικό Александър Везенков, οι βουλγαρικές αρχές για λόγους προπαγανδιστικούς και καθησυχαστικούς να δίνουν υποτιμημένα μεγέθη⁸, αλλά υπάρχουν και παρτιζάνοι όπως ο Слави Чакъров που υπολογίζουν τον αριθμό των παρτιζάνων, στα τέλη του 1942, σε λίγο πάνω από τους 300⁹. Ο Дончо Даскалов, βασιζόμενος σε στοιχεία της Αστυνομικής Διεύθυνσης, αναφέρει το 1999, ότι μέχρι τις 31 Μαρτίου 1943 στη χώρα υπάρχουν 46 παρτιζάνικες ομάδες με 653 παρανόμους¹⁰, ενώ  ο Никифор Горненски ήδη από το 1958 αναφέρει ότι μέχρι τις 31 Μαρτίου 1943 στη χώρα υπάρχουν 47 ομάδες με 650 παρτιζάνους¹¹. Το Τμήμα Κατασκοπείας του Επιτελείου Στρατού, σε έκθεσή του υπολογίζει ότι στις 31 Ιουλίου 1943 ο αριθμός των  κατσαπλιάδων κυμαίνεται από 745 έως 855 άτομα. Η κυβέρνηση αποφάσισε ότι με τέτοιο αριθμό, ο εχθρός δεν αποτελούσε πραγματική απειλή για τις αρχές, ο αγώνας εναντίον τους έπρεπε να παραμείνει καθήκον του υπουργείου Εσωτερικών και ότι δεν υπήρχε ανάγκη να δημιουργηθεί ειδικό σώμα για την αντιμετώπισή του¹². Με βάση την Εγκύκλιο № 3928 της 10^ης Απριλίου 1943 του υπουργείου Εσωτερικών η μάχη ενάντια στους κατσαπλιάδες ανατίθεται στην Αστυνομία. Με Απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου (27 – 28 Απριλίου 1943) επιτρέπεται εάν κριθεί απαραίτητο και η χρήση στρατιωτικών μονάδων¹³.

Τα δύο πρώτα χρόνια στις γραμμές του Κόμματος επικρατούσε απαισιοδοξία για το μέλλον και απροθυμία των μελών να αναλάβουν ένοπλη αντίσταση. Τα μέλη του κόμματος έμειναν έκπληκτοι από τις απροσδόκητα γρήγορες επιτυχίες του γερμανικού στρατού στο Ανατολικό Μέτωπο. Πέντε μήνες μετά την έναρξη των εχθροπραξιών, η Βέρμαχτ βρέθηκε μπροστά στη Μόσχα. Τους εκπλήσσει επίσης δυσάρεστα η έλλειψη από τον Κόκκινο Στρατό καλά οργανωμένης και αποτελεσματικής αντίστασης στη γερμανική προέλαση. Παρόμοια συναισθήματα δεν υπήρχαν μόνο μεταξύ των τακτικών μελών του κόμματος, είναι επίσης χαρακτηριστικά της ίδιας της ηγεσίας, τουλάχιστον ορισμένων μελών της. Αυτό θα το παραδεχτεί σε εισήγησή του σε συνεδρίαση του ΠΓ το 1945 ο τότε πολιτικός γραμματέας του Κόμματος Трайчо Костов:

«Σύμφωνα με ορισμένους συντρόφους, αν καταφύγουμε στον ένοπλο αγώνα, το Κόμμα θα αντιμετώπιζε τον κίνδυνο να απομονωθεί από τις μάζες και θα αναγκαστεί να ηγηθεί του αγώνα μόνο του. Η συμβουλή τους ήταν να περιμένουμε μέχρι να υπάρξει αλλαγή στην πορεία του πολέμου… Επιπλέον, σύντομα έγινε σαφές ότι η οργάνωση ένοπλης αντίστασης δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση. Χρειαζόμασταν όπλα, αλλά και την ικανότητα να τα χρησιμοποιήσουμε. Μας έλειπε η ικανότητα εκείνη την εποχή. Και δεν ήμασταν προετοιμασμένοι για τέτοιου είδους δραστηριότητες.»¹⁴.

Παρόμοια ήταν και η τοποθέτηση του μέλους του ΠΓ Антон Югов: «…η πορεία της ένοπλης αντίστασης, ειδικά με τις προσωρινές επιτυχίες των στρατών του Χίτλερ στο Ανατολικό Μέτωπο, δημιούργησε ορισμένες αμφιβολίες στις τάξεις του Κόμματος, συμπεριλαμβανομένων των στελεχών του κόμματος στην ηγεσία. Κάποιοι από αυτούς, τρομαγμένοι από τις δυσκολίες της στιγμής, έγιναν δημιουργοί διαφόρων οπορτουνιστικών θεωριών. Εμφανώς ή κεκαλυμμένα, εξέφρασαν διαφωνία με την πολιτική γραμμή του Κόμματος…και στην πιο κρίσιμη στιγμή δεν υπάκουσαν στις οδηγίες της  Κεντρικής Στρατιωτικής Επιτροπής, η οποία είχε διατάξει όλα τα κομματικά στελέχη να περάσουν στην παρανομία και αντί για αυτό πήγαν και παραδόθηκαν στον εχθρό.»¹⁵.

Η νίκη του Κόκκινου Στρατού στο Στάλινγκραντ στις 2 Φεβρουαρίου 1943 και οι κατοπινές  νίκες του στο Ανατολικό Μέτωπο – με κυριότερη αυτή του Κουρσκ, (4 Ιούλη – 23 Αυγούστου) του 1943, που οριστικά έγειρε την πλάστιγγα της στρατιωτικής πρωτοβουλίας στο Σοβιετικό Στρατό, θα δώσει νέα ώθηση στα κινήματα αντίστασης.  

Για την καλύτερη οργάνωση του ένοπλου αγώνα στη Βουλγαρία, ήδη από τον Μάρτιο του 1943, με ομόφωνη απόφαση του ΠΓ μετά από πρόταση του γραμματέα της ΚΕ του ΒΕΚ, Антон Югов, η Κεντρική Στρατιωτική Επιτροπή μετατρέπεται σε  Κεντρικό Επιτελείο (Главен щаб) της νέας παρτιζάνικης δομής που ονομάζεται Λαϊκό-απελευθερωτικός Επαναστατικός Στρατός – ΛΑΕΣ  (Народоосвободителна въстаническа армия – НОВА). Σύμφωνα με το νέο στρατιωτικό επιχειρησιακό οργανόγραμμα η χώρα χωρίζεται σε 12 Επαναστατικές Επιχειρησιακές Ζώνες – ΕΕΖ (Въстанически оперативни зони – ВОЗ) οι οποίες αντιστοιχούν σε μία ή περισσότερες από τις κομματικές νομαρχιακές περιοχές.

Στην ιστοριογραφία πριν από το 1989, αναμφίβολα η νέα δομή αξιολογείται θετικά, αλλά μένει η εντύπωση ότι σε όλες τις επιχειρησιακές ζώνες αρχίζουν άμεσα να λειτουργούν τα επιτελεία τους και να δημιουργούνται μεγαλύτεροι σχηματισμοί. Η πραγματικότητα αποδεικνύεται εντελώς διαφορετική. Η Πρώτη ΕΕΖ με κέντρο την Σόφια, συγκροτείται τον Απρίλιο του 1943, η Δεύτερη ΕΕΖ με κέντρο το Πλόβντιφ και η Έκτη ΕΕΖ με κέντρο το Ιάμπολ (περιλαμβάνει τρεις νομαρχιακές περιοχές του Ιάμπολ, του Σλίβεν και του Μπουργκάς) – τον Μάιο, η Ενδεκάτη ΕΕΖ με κέντρο το Πλέβεν (περιλαμβάνει τις νομαρχιακές περιοχές του Πλέβεν και του Τσερβέν Μπριάγκ) – τον Ιούνιο. Το δεύτερο εξάμηνο του 1943 συγκροτούνται η Τρίτη ΕΕΖ με κέντρο το Πάζαρντζικ, η Τέταρτη ΕΕΖ με κέντρο την Γκόρνα Τζουμαγιά, η Όγδοη ΕΕΖ με κέντρα την Γκόρνα Οριάχοβιτσα και το Γκάμπροβο (περιλαμβάνει τις νομαρχιακές περιοχές της Γκόρνα Οριάχοβιτσα και του Γκάμπροβο), η Ένατη ΕΕΖ με κέντρο το Σούμεν, και η Δέκατη ΕΕΖ με κέντρο τη Βάρνα. Η Δωδέκατη ΕΕΖ με κέντρα τη Βράτσα και το Φέρντιναντ (περιλαμβάνει τις νομαρχιακές περιοχές της Βράτσα και του Βίντιν) – το Φεβρουάριο του 1944, η Πέμπτη ΕΕΖ με κέντρο την Στάρα Ζαγκόρα – το Μάρτιο του 1944 και η Έβδομη ΕΕΖ με κέντρο το Χάσκοβο – τον Απρίλιο του 1944¹⁶.  Αρχικά είχε σχεδιαστεί και 13^η ΕΕΖ που να καλύπτει την νομαρχιακή περιοχή του Ρούσε. Λόγω όμως απουσίας έμψυχου υλικού τελικά δεν συγκροτήθηκε¹⁷.

Боян Българанов Στη σύνθεση του πρώτου Κεντρικού Επιτελείου του ΛΑΕΣ συμμετέχουν οι: Емил Марков (επικεφαλής) και Петър Вранчев, Петър Илиев, Свилен Русев (μέλη)¹⁸. Στις 12 Ιουλίου 1943 σε συμπλοκή με την αστυνομία ο Емил Марков σκοτώνεται και έτσι την θέση του αναγκάζεται να αναλάβει  προσωρινά ο γραμματέας της ΚΕ του ΒΕΚ – Антон Югов, ενώ ο Христо Михайлов τοποθετείται επιτελάρχης του Κεντρικού επιτελείου¹⁹. Τον Αύγουστο του 1943 ο Добри Терпешев δραπετεύει από τις φυλακές, εντάσσεται στο ΠΓ και αναλαμβάνει πολιτικός κομισάριος του Κεντρικού Επιτελείου, ενώ ο Михайлов αναλαμβάνει στρατιωτικός διοικητής του και παράλληλα γίνεται και αυτός μέλος του ΠΓ²⁰. Στις 8 Φεβρουαρίου του 1944 ο Христо Михайлов τραυματίζεται σε ενέδρα της αστυνομίας και μετά την ανάκρισή του την ίδια μέρα από τον Н. Гешев, εκτελείται από τον αστυνόμο Стамен Стефанов²¹. Την θέση του στο ΠΓ  παίρνει η γραμματέας της ΚΕ της ΕΕΝ  Йорданка Чанкова (Катя), σύζυγος του Георги Чанков, ενώ για την θέση του, στην στρατιωτική ηγεσία του ΛΑΕΣ, επιλέγεται τον Μάιο, ο Владо Тричков. Μέλος του Κεντρικού επιτελείου γίνεται και ο Тодор Тошев. Στις 14 Μαΐου 1944 σκοτώνεται ο Свилен Русев, ενώ στις 4 Ιουνίου 1944 θα έρθει και η σειρά του Тричков να πέσει νεκρός από πυρά της χωροφυλακής. Στη θέση του Тричков τοποθετείται ο Терпешев, ενώ μέλος του Κεντρικού επιτελείου τον Αύγουστο, γίνεται και ο Благой Иванов. Τελικά τις παραμονές της 9^ης του Σεπτέμβρη 1944 η σύνθεση του Κεντρικού επιτελείου του ΛΑΕΣ είναι η εξής:  Добри Терпешев (επικεφαλής), Петър Илиев (επιτελάρχης) και Благой Иванов, Петър Вранчев, Боян Българанов, Тодор Тошев (μέλη)²². Βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πίσω και πάνω από το Κεντρικό επιτελείο υπήρχε το ΠΓ, όπως παραδέχεται και ο ινστρούχτορας – καθοδηγητής (инструктор) της ΚΕ Руси Христозов: «Ήταν χαρακτηριστικό του λαϊκού απελευθερωτικού αγώνα στη χώρα μας ότι από την αρχή της αντίστασης μέχρι τη νίκη της 9ης Σεπτεμβρίου, το Πολιτικό Γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής του ΒΕΚ καθοδήγησε άμεσα τον ένοπλο αντιφασιστικό αγώνα και σε μεγάλο βαθμό εκτελούσε τα καθήκοντα του Κεντρικού Επιτελείου.»²³.     

 Το Κεντρικό Επιτελείο του ΛΑΕΣ, τον Απρίλιο του 1943, εξέδωσε την Οδηγία «Χαρακτήρας, οργάνωση και καθήκοντα του λαϊκό – απελευθερωτικού επαναστατικού και παρτιζάνικου κινήματος». Η Οδηγία ήταν ουσιαστικά το καταστατικό του ΛΑΕΣ. Τονιζόταν ο εθνικός και διεθνιστικός χαρακτήρας των παρτιζάνικων μονάδων που είχαν ως βασικό στόχο την πραγματοποίηση του προγράμματος του ΠΜ. Οι παρτιζάνοι αναφέρεται στην Οδηγία «δεν θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν την μαζική λαϊκή εξέγερση», αλλά αποτελούν «βασικό παράγοντα και προωθητική δύναμη για την κινητοποίηση και προετοιμασία των λαϊκών μαζών» για την πραγματοποίηση της²⁴. Η Οδηγία ξεκαθάριζε ότι «η οργανωτική δομή, η σύνθεση, η εσωτερική ζωή, καθώς και η τακτική, οι μέθοδοι και τα μέσα δράσης των ομάδων, καθορίζονται από τους κανόνες του παρτιζάνικου πολέμου, από τους στόχους και τα καθήκοντα του Πατριωτικού Μετώπου και των συγκεκριμένων συνθηκών.»²⁵. Από την Οδηγία όμως δεν προκύπτει ένας ξεκάθαρος ποσοτικός προσδιορισμός της παρτιζάνικης δομής, όπως της αντίστοιχης του τακτικού στρατού²⁶. Ως βασική τακτική μονάδα ορίζει την ομάδα – τσέτα (чета) η οποία όμως μπορεί να αριθμεί από 3-6 άτομα, μέχρι 60 ή και περισσότερα άτομα. Συνήθως όμως αριθμεί περίπου 30 μαχητές για αυτό θα λέγαμε ότι αντιστοιχεί σε μια διμοιρία (взвод). Δύο ή παραπάνω τσέτες μαζί αποτελούν ένα οτριάντ (отряд), το οποίο αποτελεί την βασική μονάδα μάχης.  Υπάρχουν отряди των 100 ατόμων άρα θα μπορούσαμε να τους αντιστοιχίσουμε στους λόχους (роти). Αλλά υπάρχουν και  отряди των 300 μαχητών που αντιστοιχούν σε τάγματα (батальони). Για αυτό τον λόγο στο  κείμενο όπου γίνεται αναφορά σε отряд θα μεταφράζεται ως απόσπασμα.  Δύο ή παραπάνω αποσπάσματα μαζί αποτελούν μια μπριγκάντα (бригада) δηλαδή μια ταξιαρχία. Στην βουλγαρική παρτιζάνικη δομή δεν συναντάται το σύνταγμα (полк).

Κάθε παρτιζάνικη μονάδα διοικείται από επιτελείο στο οποίο συμμετέχουν ο διοικητής της μονάδας, ο πολιτικός κομισάριος (επίτροπος), και ο επιτελάρχης της μονάδας. Μπορεί να υπάρχουν και αναπληρωτές των παραπάνω θέσεων. Πέρα από την μονάδα μάχης υπάρχει και η βοηθητική μονάδα που περιλαμβάνει τα τμήματα Κατασκοπείας, Επιμελητείας, Υγειονομικό, Επικοινωνιών, και το Στρατοδικείο²⁷.

Στο επιτελείο της Πρώτης επαναστατικής επιχειρησιακής ζώνης

Στην επίσημη βιογραφία του Ζίβκοφ («Тодор Живков. Биографичен очерк»), διαβάζουμε: «Τον Απρίλιο του 1943 με απόφαση της Νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας, δημιουργείται η Πρώτη ΕΕΖ με κέντρο τη Σόφια. Για διοικητής ορίζεται ο Лев Главинчев, για πολιτικός κομισάριος – ο γραμματέας της Νομαρχιακής επιτροπής Георги Чанков, για επιτελάρχης – Здравко Георгиев και μέλη – Тодор Живков, Владо Тричков, Коста Чекаларов, Борис Новански. Η Ζώνη χωρίζεται σε τέσσερις περιοχές… Σε κάθε παρτιζάνικο απόσπασμα που επιχειρεί στη Ζώνη, στέλνεται πληρεξούσιος της Νομαρχιακής επιτροπής. Για το απόσπασμα που επιχειρεί στο Трън ορίζεται ο Георги Аврамов, για το απόσπασμα της Дупница – Раденко Видински, του Ихтиман – Никола Дончев και για το απόσπασμα Чавдар – Тодор Живков.»²⁸.

Καταρχάς χρησιμοποιώντας ενεστώτα χρόνο πονηρά οι βιογράφοι του Ζίβκοφ, δίνουν την εντύπωση στον αναγνώστη ότι όλα έγιναν τον Απρίλιο του 1943 και άρα από τότε ο Ζίβκοφ είναι μέλος της Πρώτης ΕΕΖ και πληρεξούσιος της νομαρχιακής επιτροπής του αποσπάσματος «Чавдар». Αλλά και στην αυτοβιογραφία του ο Ζίβκοφ αναφέρει: «Θα ξεκινήσω με την άνοδο και την ανάπτυξη του παρτιζάνικου κινήματος από τις αρχές του 1943…Δημιουργήθηκε Κεντρικό Επιτελείο του Λαϊκό-απελευθερωτικού Επαναστατικού Στρατού… Εγώ εκλέχτηκα μέλος του επιτελείου της Πρώτης επαναστατικής επιχειρησιακής ζώνης με κέντρο τη Σόφια… Εγώ ήμουν ο πληρεξούσιος της Νομαρχιακής επιτροπής στο απόσπασμα  „Чавдар“.»²⁹.

Ας δούμε τι λέει στα απομνημονεύματά του ο ίδιος ο γραμματέας της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας Георги Чанков: «Τον Απρίλιο – Μάιο 1943, υπό την καθοδήγηση του Антон Югов που έφερε την ευθύνη από το ΠΓ για τον ένοπλο αγώνα και του Емил Марков (σσ. που ήταν ο πολιτικός κομισάριος του Κεντρικού Επιτελείου) στελεχώθηκε το επιτελείο της Πρώτης Επαναστατικής επιχειρησιακής ζώνης. Το επιτελείο ήταν τετραμελές: διοικητής – Лев Главинчев, πολιτικός κομισάριος – Георги Чанков /ταυτόχρονα και γραμματέας της Νομαρχιακής επιτροπής του κόμματος/, επιτελάρχης- Здравко Георгиев και μέλος του επιτελείου – Борис Новански.»³⁰. Την ίδια αρχική σύνθεση δίνει και ο Здравко Георгиев στα δικά του απομνημονεύματα με τίτλο: «Когато умирахме. Записки на началник-щаба» που εκδόθηκαν το 1973³¹. Από τον Георгиев μαθαίνουμε και που έγινε η συνεδρίαση για την εκλογή του επιτελείου – στο διαμέρισμα της Цветана Велева, στη Горна баня, αλλά και που ήταν το αρχηγείο της ζώνης – στο σπίτι του Иван Кафалиев στην οδό «Малуша», στη Σόφια³².

Φώτο: Τα μέλη του αρχικού επιτελείου της Πρώτης ΕΕΖ. Επάνω αριστερά: Лев Главинчев, επάνω δεξιά: Георги Чанков, κάτω αριστερά: Здравко Георгиев, κάτω δεξιά: Борис Новански

Εάν ο Ζίβκοφ δεν ήταν στην αρχική σύνθεση του επιτελείου μήπως εντάχθηκε λίγο αργότερα;

Ο Георгиев αναφέρει ότι στις 18 Ιουλίου 1943, περίπου στης 19:00, μετά από καταδίωξη της αστυνομίας και ανταλλαγή πυρών, στην οδό Оборище, προκειμένου να μην πιαστεί ζωντανός, ο Новански αυτοκτόνησε³³, τηρώντας πιστά αυτό που ανέφερε η παραπάνω Οδηγία του Απρίλη του 1943: «Ο μαχητής δεν πρέπει να παραδίδεται ζωντανός στον εχθρό.»³⁴. Η τέταρτη θέση του επιτελείου παρέμεινε κενή και τα καθήκοντά του τα αναλαμβάνει ο ίδιος ο Георгиев³⁵.

Ο  Георги Чанков, στα δικά του απομνημονεύματα, αναφέρει ότι στα τέλη του 1943 χρειάστηκε να γίνουν κάποιες αλλαγές στη σύνθεση του επιτελείου. Πιο συγκεκριμένα ο Лев Главинчев μετακινήθηκε σε κάποια ειδική μυστική αποστολή της ΚΕ και στη θέση του ανέλαβε ο Владо Тричков, ενώ τη θέση του πολιτικού κομισάριου ανέλαβε ο Владо Георгиев. Ο Здравко Георгиев παρέμεινε στη θέση του επιτελάρχη, ενώ και σύμφωνα με τον Чанков, η θέση του τέταρτου μέλους παρέμεινε κενή³⁶. Ούτε σε αυτή την δεύτερη σύνθεση του επιτελείου της  Πρώτης ΕΕΖ, ο Ζίβκοφ ήταν μέλος της.    

Στις 11 Μαρτίου 1944, ο Владо Георгиев σκοτώνεται και έτσι αναγκάζεται να εκτελεί χρέη  πολιτικού κομισάριου πάλι ο Георги Чанков. Αλλά και πάλι θα υπάρξει αλλαγή της σύνθεσης του επιτελείου. Ο Христо Михайлов είχε τραυματιστεί θανάσιμα σε ενέδρα της αστυνομίας, στις 11 Φεβρουαρίου του 1944. Έτσι ο Тричков με απόφαση του ΠΓ, τον Απρίλιο του 1944 θα αναλάβει τη θέση του στρατιωτικού διοικητή του Κεντρικού Επιτελείου, ενώ τη θέση του διοικητή της Πρώτης ΕΕΖ θα αναλάβει ο Боян Българанов. Ο τελευταίος για να καλύψει ανάγκες του Κεντρικού Επιτελείου, τον Ιούλιο αποσπάται στη Σόφια και στα τέλη Αυγούστου μετατίθεται στο Πλόβντιφ ως διοικητής της  Δεύτερης ΕΕΖ. Ουσιαστικά τον Αύγουστο του 1944 το μοναδικό μέλος  του επιτελείου της  Πρώτης ΕΕΖ παραμένει ο επιτελάρχης του, Здравко Георгиев³⁷.

Στη δύσκολη περίοδο μετά τα χτυπήματα που είχαν υποστεί οι παρτιζάνικες ομάδες τον Μάιο-Ιούνιο του 1944, κάνει λόγο στα απομνημονεύματά του και ο Здравко Георгиев: «Για μια περίοδο ενός – δύο μηνών η Νομαρχιακή επιτροπή του κόμματος και ο επιτελάρχης της ζώνης (σσ. αναφέρεται στον εαυτό του)  έπρεπε μόνοι τους να αντιμετωπίζουν τα ζητήματα της καθοδήγησης του παρτιζάνικου κινήματος στη δική μας περιοχή.»³⁸.

Για το ΠΓ του κόμματος και  την Νομαρχιακή επιτροπή ήταν απολύτως αναγκαίο, όπως αναφέρει ο  Чанков, να επανδρωθεί το επιτελείο της Πρώτης ΕΕΖ: «…έτσι στα τέλη Ιουλίου, αρχές του Αυγούστου, η Νομαρχιακή επιτροπή αποφασίζει στο νέο επιτελείο να συμμετέχουν οι: Славчо Трънски – διοικητής , Тодор Живков – υποδιοικητής, Георги Аврамов – πολιτικός κομισάριος, Здравко Георгиев – επιτελάρχης… Η απόφαση πάρθηκε κατόπιν συμφωνίας μου με τον Антон Югов και Добри Терпешев. Εκείνο τον καιρό εγώ ήμουν ήδη μέλος του Πολιτμπιρό της ΚΕ του Κόμματος.»³⁹.

Ο δε Здравко Георгиев αναφέρει: «…η συμπλήρωση του επιτελείου ήταν απολύτως αναγκαία και το καλοκαίρι, και πιο συγκεκριμένα στα τέλη Αυγούστου 1944 σε αυτό εντάχθηκαν οι Тодор Живков, Георги Аврамов, Славчо Трънски, Здравко Георгиев.»⁴⁰. Λίγο παρακάτω στα απομνημονεύματά του ο Георгиев, αναφέρει και την θέση του Ζίβκοφ – υποδιοικητής της Πρώτης ΕΕΖ⁴¹.

Από τα λεγόμενα και του Чанков και του Георгиев, μαθαίνουμε ότι το νέο επιτελείο δεν πρόλαβε καν να συνεδριάσει, μιας και οι  Трънски, Аврамов και Георгиев βρισκόντουσαν στην περιοχή που δρούσε η Πρώτη Λαϊκό-απελευθερωτική ταξιαρχία της Σόφιας (Първа софийска народоосвободителна бригада) του Трън, ενώ ο Ζίβκοφ στην περιοχή του Ботевград⁴².

Ανακεφαλαιώνοντας μέχρι εδώ, μέσα από τα λεγόμενα του μέλους του ΠΓ, γραμματέα της Νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας και πολιτικού κομισάριου – Чанков και του μόνιμου επιτελάρχη της Πρώτης ΕΕΖ – Георгиев, ο Ζίβκοφ έγινε μέλος του επιτελείου μόλις τον Αύγουστο του 1944 (στις αρχές – σύμφωνα με τον πρώτο, στα τέλη – σύμφωνα με τον δεύτερο) και όχι από τον Απρίλιο του 1943,  όπως υποστηρίζουν οι βιογράφοι του, αλλά και ο ίδιος ο Ζίβκοφ. Μόνο εάν τον τοποθετούσαν χρονικά την περίοδο Απρίλιο 1943 – Αύγουστο 1944, «στην εμπροσθοφυλακή του ένοπλου αγώνα», όπως είναι και ο τίτλος της αντίστοιχης παραγράφου της επίσημης βιογραφίας του, θα μπορούσαν να υφάνουν τον μύθο του μελλοντικού ηγέτη του Κόμματος, ως ενός εκ των πρωταγωνιστών του παρτιζάνικου αγώνα.

Πληρεξούσιος της Νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας

Μετά την ανακρίβεια σχετικά με την χρονική στιγμή που ο Ζίβκοφ εντάχθηκε στο επιτελείο της Πρώτης ΕΕΖ, ακολουθεί και δεύτερη ανακρίβεια, ότι ήδη από τον Απρίλιο 1943: «Σε κάθε παρτιζάνικο απόσπασμα που επιχειρεί στη Ζώνη, στέλνεται πληρεξούσιος της Νομαρχιακής επιτροπής.» Και μάλιστα οι βιογράφοι αναφέρουν και τα ονόματα των πληρεξούσιων που στάλθηκαν στις τέσσερις περιοχές επιχειρήσεων. Καταρχάς μετά από ένα απλό έλεγχο των βιογραφικών τους στοιχείων ανακαλύπτουμε ότι ο Раденко Видински και ο Никола Дончев δεν θα μπορούσαν να είναι από τον Απρίλιο του 1943 πληρεξούσιοι μιας και μέχρι το φθινόπωρο του 1943 βρισκόντουσαν σε  στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Για την χρονική στιγμή αλλά και για την σύνθεση των πληρεξούσιων διαφωτιστικός είναι και πάλι ο  Георги Чанков  στα απομνημονεύματά του: «Περίπου στα μέσα του Γενάρη 1944, βγήκε η Εγκύκλιος № 2 της ΚΕ του ΒΕΚ. Σε αυτήν γινόταν η διαπίστωση ότι ο πόλεμος έμπαινε στην τελευταία του αποφασιστική φάση, ότι γινόταν όλο και πιο εμφανής η ολοκληρωτική ήττα της φασιστικής Γερμανίας. Η Εγκύκλιος απαιτούσε από τις κομματικές οργανώσεις να πραγματοποιήσουν άμεση και πλήρη κινητοποίηση των δυνάμεών τους, να αναθέσουν σε κάθε μέλος του κόμματος συγκεκριμένα καθήκοντα. Τα παρτιζάνικα αποσπάσματα και οι ομάδες μάχης να προβούν σε πιο τολμηρές ενέργειες, να εμπλέξουν τον πληθυσμό σε αυτές τις ενέργειες και να τον προετοιμάσουν για μια παλλαϊκή εξέγερση. Προκειμένου να διασφαλιστεί η εκπλήρωση των καθηκόντων που τέθηκαν στην Εγκύκλιο № 2, η Νομαρχιακή επιτροπή του κόμματος σε συμφωνία με το Πολιτικό Γραφείο, πήρε μια σειρά μέτρων. Ήδη από τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο του 1944 δημιουργήθηκαν οι επιτροπές Πόλης του κόμματος και της νεολαίας της Σόφιας. Σε συνεδρίαση της Νομαρχιακής επιτροπής στο διαμέρισμα του Христо Козарски που βρίσκεται στην οδό «Бъкстон» αποφασίστηκε: Ο Георги Цанков και η Дими Паламарова, ως γραμματείς των αντίστοιχων επιτροπών (σσ. των επιτροπών πόλης του κόμματος και της νεολαίας) να παραμείνουν στη Σόφια. Στη Σόφια έμεινε και ο Любен Герасимов. Αποφασίστηκε ο Тодор Живков να αναχωρήσει για την περιοχή του Ботевград, η Мария Петлякова για την Дупница και ο  Никола Дочев για την περιοχή του Ихтиман. Αυτοί οι σύντροφοι ήταν εξουσιοδοτημένοι να αντιπροσωπεύουν την Νομαρχιακή επιτροπή, να ενεργούν για λογαριασμό της, με σκοπό τη βελτίωση της συνολικής κομματικής δουλειάς στις περιοχές, τη μαζικοποίηση και την ενεργοποίηση της δραστηριότητας των παρτιζάνικων μονάδων. Αν και δεν ήταν μέλη της Νομαρχιακής επιτροπής, για την εκτέλεση των ίδιων καθηκόντων εστάλησαν στη ζώνη και άλλοι έμπειροι σύντροφοι. Ο Георги Аврамов αναχώρησε για το Трън, ενώ ο Раденко Видински για το   Кюстендил.»⁴³.

Άρα ο Ζίβκοφ εκτελούσε χρέη πληρεξούσιου της νομαρχιακής επιτροπής του Κόμματος από τον Γενάρη – Φλεβάρη του 1944 και όχι από τον Απρίλη του 1943.

Βέβαια όπως αναφέρει ο Георги Чанков, ως μέλος του κομματικού καθοδηγητικού οργάνου -της νομαρχιακής επιτροπής- από τον Αύγουστο του 1943, ο Ζίβκοφ είχε σταλεί άλλη μία φορά και πριν οριστεί πληρεξούσιος, για να «κατεβάσει την γραμμή του Κόμματος», στο παρτιζάνικο απόσπασμα «Чавдар». Στις 10 – 11 Οκτωβρίου 1943 με αυτή την κομματική ιδιότητα πήρε μέρος στη Δεύτερη συνδιάσκεψη των παρτιζάνων στους πρόποδες του βουνού Мургаш. Μαζί του ήταν και ο επιτελάρχης Здравко Георгиев  που εκπροσωπούσε την Πρώτη ΕΕΖ. Μάλιστα  στο ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους του Христо Ковачев: «Човек от народа – Тодор Живков», ο επιτελάρχης Георгиев αναφέρει ότι τότε, την 10^η του Οκτώβρη, πρωτοείδε τον Τόντορ Ζίβκοφ, τον αντιπρόσωπο της νομαρχιακής επιτροπής του Κόμματος, που παρουσιάστηκε με το όνομα Ιάνκο (Янко)⁴⁴. Σίγουρα στους συντελεστές του ντοκιμαντέρ, αλλά και στην επιτροπή λογοκρισίας, τους ξέφυγε και δεν «έκοψαν» την σκηνή που ο Георгиев αναφέρει ότι μόλις τότε γνωρίστηκε με τον Ιάνκο. Μα έτσι καταρρίπτεται το επίσημο αφήγημα, ότι δηλαδή ο Ζίβκοφ ήταν μέλος του επιτελείου της Πρώτης ΕΕΖ, του οποίου επιτελάρχης ήταν ο Георгиев από τον Απρίλιο του 1943! Επίσης να σημειώσουμε ότι η πρώτη συνδιάσκεψη των παρτιζάνων του αποσπάσματος Τσαβντάρ στο όρος Мургаш έγινε στις 10 του Ιούνη 1943 και σε αυτήν από την καθοδήγηση στάλθηκε μόνο ο Здравко Георгиев και όχι και ο Ζίβκοφ. Δεν θα μπορούσε άλλωστε γιατί τότε δεν ήταν ούτε μέλος της νομαρχιακής επιτροπής.      

Ο Ζίβκοφ με περηφάνια σημειώνει στην αυτοβιογραφία του: «Η πορεία μου, ας πούμε, είναι παράλληλη με την ακανθώδη μάχιμη διαδρομή του „Τσαβντάρ“ από την πρώτη μέρα της δημιουργίας του (2 Ιουνίου 1942) μέχρι εκείνη την αξέχαστη στιγμή στις 9 Σεπτεμβρίου 1944…»⁴⁵.

Εάν η πορεία του ήταν παράλληλη με εκείνη των παρτιζάνων του αποσπάσματος Τσαβντάρ, ήδη από τον Ιούνιο του 1942, και είχε περάσει στην παρανομία, τότε πως εμφανίζεται το καλοκαίρι του 1942 με την ταυτότητά του και με όλα τα δικαιολογητικά και παίρνει μέρος στις απολυτήριες εξετάσεις  γυμνασίου και τον Οκτώβριο του 1942 εγγράφεται στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Σόφιας;

Εάν η πορεία του ήταν παράλληλη με εκείνη των παρτιζάνων του αποσπάσματος Τσαβντάρ, ήδη από τον Ιούνιο του 1942, και είχε περάσει στην παρανομία, τότε πως έβγαζε την άνοιξη του 1943 κουστουμαρισμένος, φωτογραφίες με την οικογένειά του, παραβιάζοντας την απόφαση του Κόμματος, που απαγόρευε στους κομμουνιστές που βρίσκονται στην παρανομία να έρχονται σε επαφή με τις οικογένειές τους για να μην εκθέτουν σε κίνδυνο τους ανθρώπους τους, τους εαυτούς τους και το Κόμμα;

Η απάντηση είναι απλή: Ο Τόντορ Ζίβκοφ δεν είχε πορεία παράλληλη με εκείνη των παρτιζάνων του αποσπάσματος Τσαβντάρ, από τον Ιούνιο του 1942. Η πρώτη φορά που έρχεται σε επαφή με τους παρτιζάνους του αποσπάσματος είναι, όπως είδαμε, τον Οκτώβρη του ’43, ως μέλος της νομαρχιακής επιτροπής όταν πήρε μέρος στη Δεύτερη συνδιάσκεψη του αποσπάσματος Τσαβντάρ.

                                                                                                                   (Συνεχίζεται)

Σημειώσεις

1. Στη συνεδρίαση παρευρίσκονται τα μέλη του ΠΓ: Трайчо Костов (πολιτικός γραμματέας της ΚΕ), Цола Драгойчева και Раденко Видински, και τα μέλη της ΚΕ που βρίσκονται εκείνη την στιγμή στη Σόφια: Христо Михайлов, Начо Иванов, Йордан Катранджиев, Никола Дончев, Ангел Цанев. Το μέλος του ΠΓ Антон Югов βρισκόταν σε κομματική αποστολή στην επαρχία, ενώ για λόγους περιφρούρησης δεν συμμετέχει και το πέμπτο μέλος του ΠΓ, ο    Антон Иванов. Πηγή: Драгойчева Ц., 1980. Повеля на дълга. Книга 2: Щурмът, σσ. 342 – 350
2. Колектив, 1976, σ.171, Драгойчева Ц., 1980. Книга 2, σσ. 342 – 350 και Христов Ф., 2006, σ. 116
3. Николова В., Куманов М., 1983, σ. 334
4. Алтънков Н., 2018, σ. 318
5. Колектив, 1976, σ.171
6. Станев В., 2022, σσ. 525-526
7. Πάλι εκεί, σσ. 525-528
8. Везенков Ал., 2014, 75
9. Чакъров, С. В огъня. 1. изд. София, Профиздат, 1959, с. 131
10. Даскалов Д., 1999. Политически убийства в новата история на България София, Издателство Д-р Петър Берон, σσ. 169-170
11. Горненски, Н., 1958.  Въоръжената борба на българския народ за освобождаване от хитлеристка окупация и монархо-фашистката диктатура (1941 – 1944 г.). София, Издателство на БКП, σ. 137
12. Станев В., 2022, σ. 529
13. Алтънков Н., 2018, σ. 332
14. Πάλι εκεί, σ. 308
15. Πάλι εκεί
16. Колектив, 1976, Том 2, σ. 37, Алтънков Н., 2018, σ. 320, Станев В., 2022, σ. 141
17. Колектив, 1984, σ. 414
18. Христов Ф., 2006, σσ. 85, 120
19. Πάλι εκεί, σσ. 87, 120
20. Πάλι εκεί, σσ. 88, 120
21. Драгойчева Ц., 1980. Книга 3, σ. 444
22. Христов Ф., 2006, 86 – 99, 116 – 129, Везенков Ал., 2014, σσ. 67 – 70, Драгойчева Ц., 1980. Книга 3,  σσ. 246 – 251
23. Станев В., 2022, σ. 222
24. Колектив, 1976, Том 2, σ. 37
25. Πάλι εκεί
26. Στο ελληνικό αντάρτικο για παράδειγμα η ΚΕ του ΕΛΑΣ εξέδωσε στις 16 Ιούνη 1943 διαταγή  για την αναδιοργάνωση του ΕΛΑΣ η οποία καθόριζε την βάση αντιστοιχίας της μέχρι τότε διοικητικής διάρθρωσης των ανταρτικών δυνάμεων με εκείνη του τακτικού στρατού ως εξής: «Γενικό Αρχηγείο με Μεραρχία Πεζικού. Συγκρότημα Ευρείας Περιφέρειας με Σύνταγμα Πεζικού. Επαρχιακό Συγκρότημα με Τάγμα Πεζικού. Τοπικό Συγκρότημα με Λόχο Πεζικού. Αντάρτικη Ομάδα με Διμοιρία Πεζικού…» Βλ. https://www.rizospastis.gr/story.do?id=4736276
27. Станев В., 2022, σ. 148
28. Колектив, 1981, σσ. 65-66
29. Живков Т., 2006, σ. 103
30. Чанков Г., 2000, σσ. 51-52
31.  Георгиев З., 1973,  σ. 18
32.  Георгиев З., 1973,  σ. 15 και 59
33.  Георгиев З., 1973,  σ. 20
34. Станев В., 2022, σ. 149
35. Георгиев З., 1973,  σ. 49
36. Чанков Г., 2000, σσ. 51-52
37. Чанков Г., 2000, σ. 52 και σ. 111
38. Георгиев З., 1973,  σ. 287
39. Чанков Г., 2000, σ. 112
40. Георгиев З., 1973,  σσ. 287-288
41. Πάλι εκεί,  σ. 290
42. Чанков Г., 2000, σ. 113 και Георгиев З., 1973,  σ. 288
43. Чанков Г., 2000, σσ. 59-60
44. Човек от народа (1981). Στο: https://www.youtube.com/watch?v=kZ7qXq7EeSY
45. Живков Т., 2006, σ. 103

Βιβλιογραφία

Алтънков Н., 2018. История на БКП 1919-1989. София: Изд. „Факел“

Атанасов Г., 1986. По избрания път. София: Изд. „Партиздат“

Баева Ис., (съставител и научен редактор), 2015. 70 ГОДИНИ ОТ ПОВРАТА НА ДЕВЕТИ СЕПТЕМВРИ 1944 ГОДИНА – ИСТОРИЧЕСКИ ПРЕДПОСТАВКИ И ПОСЛЕДСТВИЯ. Сборник с научни изследвания. http://www.anamnesis.info/sites/default/files/SbornikDokladi.pdf

Бакалов И., 2008. Превратаджии – от първо лице. София: Изд. „Милениум“

Балкански Т., 1996. Тодор Живков. Един езиковед за просопографията на Диктатора. Велико Търново: Издател ИК „Знак’94“

Везенков Ал., 2008. Властовите структури на Българската комунистическа партия (1944 – 1989). София: Изд. „Сиела”

Везенков Ал., 2014.  „9 септември 1944 г.“ София: Изд. „Сиела“

Везенков Ал., 2013. Спасяването на българските евреи – уникално ли е наистина? Първа част Στο: Либерален преглед: http://wp1109248.server-he.de/librev250/index.php/2013-03-30-08-56-39/discussion/bulgaria/2200-2013-10-18-08-56-00

 Везенков Ал., 2014. Спасяването на българските евреи – уникално ли е наистина? Втора част Στο: Либерален преглед: http://wp1109248.server-he.de/librev250/index.php/2013-03-30-08-56-39/discussion/bulgaria/2443-2014-07-25-13-29-15

Георгиев Г., 1974. НОВА: Бойната дейност на народо-освободителната въстаническа армия 1943-1944. София: Държавно военно издателство

Георгиев З., 1973. Когато умирахме. Записки на началник-щаба на зоната. София: Изд. на ЦК на ДКМС

Григоров А., 1994. Тодор Живков – живот с въпросителни. София: Изд. „Супер 7“

Гунев, Г. Илчев И., 1989. Уинстън Чърчил и Балканите. София: Издателство на Отечествения фронт

Димитров Г., 2003. Дневник март 1933 – февруари 1949.  Избрано. София: Изд. „Изток – Запад“

Баева Ис., 2006. ТОДОР ЖИВКОВ. София: ИК „КАМА“

Данова Н. & Аврамов Р., (съставителство и обща редакция), 2013. ДЕПОРТИРАНЕТО НА ЕВРЕИТЕ ОТ ВАРДАРСКА МАКЕДОНИЯ, БЕЛОМОРСКА ТРАКИЯ И ПИРОТ. МАРТ 1943 г. Том I, Том II. София: Изд. „Обединени издатели“. Στο:  http://www.marginalia.bg/knigi/biblioteka-marginaliya-deportiraneto-na-evreite-ot-vardarska-makedoniya-belomorska-trakiya-i-pirot-mart-1943/

Даскалов Д., 1991. Жан съобщава. София: Изд. „Св. Климент Охридски“

Даскалов Р., 2010. От Стамболов до Живков: Големите спорове за новата българска история. София: Изд. „Гутенберг“

Драгойчева Ц., 1980. Повеля на дълга. Книга 1: Несломимите. София: Изд. „Партиздат“

Драгойчева Ц., 1980. Повеля на дълга. Книга 2: Щурмът. София: Изд. „Партиздат“

Драгойчева Ц., 1980. Повеля на дълга. Книга 3: ПОБЕДАТА. София: Изд. „Партиздат“

Живков Т., 1977. Избрани съчинения. Том 20. София: Изд. „Партиздат“

Живков Т., 1978. Избрани съчинения. Том 24. София: Изд. „Партиздат“

Живков Т., 1993. Срещу някои лъжи. ИК „Делфин прес“

Живков Т., 2006. Мемоари. София: Изд. „Труд и право“

Иванов Д., 2017. ПРОТИВОПОСТАВЯНЕТО. Заговорите срещу Тодор Живков 1956 – 1989 г. София: Изд. „Сиела”

Йорданов В., 2011. Дело № 4. Икономическата катастрофа на социализма. София: Изд. „Дамян Яков“

Исусов М., 1990. Последната година на Трайчо Костов. София: Изд. „Христо Ботев“

Исусов М., 2000. Политическият живот в България 1944-1948. София: Изд. „Св. Климент Охридски“

Калинова, Е., 2012. ВЪЗНИКВАНЕ НА ОТЕЧЕСТВЕНИЯ ФРОНТ В ГОДИНИТЕ НА ВТОРАТА СВЕТОВНА ВОЙНА. Στο: Баева Ис., (съставител и научен редактор) ИСТОРИЯ НА ОТЕЧЕСТВЕНИЯ ФРОНТ/СЪЮЗ В БЪЛГАРИЯ.  Том 1. София: Изд. „Св. Климент Охридски“

Калинова, Е. & Баева Ис., 2010. БЪЛГАРСКИТЕ ПРЕХОДИ 1939 – 2010. София: Изд. „Парадигма“

Кастелов Б. 2005. Тодор Живков: Мит и истина. София: Изд. „Труд“

Коен Д., Добриянов Т, Манафова Р., Танев Ст., 1978. Борбата на българския народ за защита и спасяване на евреите в България през Втората световна война (Документи и материали). София: Изд. на БАН

Колектив, 1976. История на антифашистката борба в България 1939/1944. Том 1-2. София: Изд. „Партиздат“

Колектив, 1979. Партизанската бригада “Чавдар”. София: Изд. „Партиздат“

Колектив, 1981. Тодор Живков. Биографичен очерк. София: Изд. „Партиздат“

Колектив, 1984. ИСТОРИЯ НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ. София: Изд. „Партиздат“

Марков Г., Баева Ис., 2012 История на Отечествения фронт/съюз в България. Том 1-2, София: Изд. „Св. Климент Охридски“

Марчева И., 2000. ТОДОР ЖИВКОВ – ПЪТЯТ КЪМ ВЛАСТТА. ПОЛИТИКА И ИКОНОМИКА В БЪЛГАРИЯ 1953-1964 Г. София: ИНСТИТУТ ПО ИСТОРИЯ – БАН

Марчева И., 2016. Политиката за стопанска модернизация в България по време на Студената война. София: Изд. „Летера“

Мигев, В., 2015. За някои дискусионни и спорни въпроси около датата 9 септември 1944 г. – Στο: 70 години от поврата на Девети септември 1944 година – исторически предпоставки и последствия. Сборник с научни изследвания. София: Изд. Манта принт.

Митев Сτ. και Ковачев Х., 1966. Партизанската война. София:  Военно издателство

Недев, Недю, 2007. Три държавни преврата или Кимон Георгиев и неговото време. София, Изд. „Сиела“

Недев Н., 2015. Людмила Живкова. София: Изд. „Труд“

Недев Н., 2016. Дворцовият преврат срещу Тодор Живков. София: Изд. „Труд“

Николова В., Куманов М., 1983. Кратък исторически справочник. Том 3: България. София: Изд. Народна просвета

Оливер, Хаим, 1967. Ние, спасените: или Как евреите в България бяха изтръгнати от лагерите на смъртта. Хроника от близкото минало. София: „Изд. за литература и чужди езици“

Павлова П., 1976. Явки и пароли. София: Изд. „Партиздат“

Радева, М., (επιμ.), 2005. Българските държавници 1944-1989. София: Изд. „Скорпио“

Руменин Р. 1990. ЛЕТЯЩИ КРЕПОСТИ НАД БЪЛГАРИЯ. София: Изд. „Христо Ботев“

Сборник, 1972. Партизанската бригада “Чавдар”. София: Изд. „Партиздат“

Сборник, 1978. Тя обичаше хоратаСпомени за д-р Мара Малеева-Живкова. София: Изд. „ Профиздат“

Семерджиев П., 1985. НИЩОЖЕСТВО В ДОСПЕХИТЕ НА ВЕЛИЧИЕ. Изд. „Дике“

Станев В., 2022. ШУМЪТ ОТ ДЕБРИ И БАЛКАНИ…ПАРТИЗАНИТЕ В БЪЛГАРИЯ (1941 – 1944). София: УНИВЕРСИТЕТСКО ИЗДАТЕЛСТВО „СВ. КЛИМЕНТ ОХРИДСКИ“

Тодоров В. & Поппетров Н., 2013 „VІІ състав на Народния съд“. София: Изд. „Изток-Запад“

Трънски Сл., 1969  Из тактиката на партизанската борба в България. София: Изд. „Военно издателство“

Христов Ф., 2006. Истината за Антон Югов. Революционер и държавник от Димитровската школа. София: Изд. „ААлександрова Дизайн“

Христов, Х., 2009. Тодор Живков. Биография. София: Изд. „Сиела“

Христозов Р., 2004. На границата между две епохи. Част 1: За победата на Социалистическата революция. София: Изд. „Славина“

Цветански Ст., Димитров Т. (Съставители), 2006. ПЪТЕВОДИТЕЛ ПО ФОНДОВЕТЕ НА БКП, СЪХРАНИЯВАНИ В ЦЕНТРАЛНИЯ ДЪРЖАВЕН АРХИВ. ВТОРО ДОПЪЛНИТЕЛНО ИЗДАНИЕ. София, Издател на поредицата „АРХИВНИ СПРАВОЧНИЦИ“: ГЛАВНО УПРАВЛЕНИЕ НА АРХИВИТЕ ПРИ МИНИСТЕРСКИЯ СЪВЕТ. https://www.archives.government.bg/guides/12_P_BKP1.pdf

Чакъров, К. 1990. Вторият етаж. София: ИК „К сие М-ООД“

Чанков Г., 2000. Равносметка. Спомени и размисли за революционната борба и строителството на социализма. София: Изд. „Христо Ботев“

Шопкин, М., (επιμ.), 1982. Младост, наречена борба: Спомени за младежките години на др. Тодор Живков. Сборник. София: Изд. „Народна младеж“

Яхиел Н., 1997. ТОДОР ЖИВКОВ И ЛИЧНАТА ВЛАСТ. Спомени Документи Анализи. София: Изд. „Omda“

ДЪРЖАВНА АГЕНЦИЯ „АРХИВИ“, 2014. ПЪТЕВОДИТЕЛ ПО ФОНДОВЕТЕ НАСТРОИТЕЛНИ ВОЙСКИ В ДЪРЖАВЕН ВОЕННОИСТОРИЧЕСКИ АРХИВ – ВЕЛИКО ТЪРНОВО 1920–2000 г. http://archives.government.bg/guides/9_P_SV.pdf

 Ντιμίτροφ Γ., 1975. Ο φασισμός. Αθήνα: Εκδόσεις Πορεία

Μπακάλοφ Γ., Ματάνοφ, Χ., Μίτεφ Π., Ίλτσεφ Ι., Μαρίνοβα – Χριστίδη Ρ., 2015. Ιστορία της Βουλγαρίας. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο

Αυτή η εργασία χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές .