Η επανεμφάνιση του Τόντορ Ζίβκοφ στα καθοδηγητικά όργανα του Κόμματος
Το κεντρικό βάρος της αντίστασης από το καλοκαίρι του 1943 έπεφτε πλέον στους ώμους των παρτιζάνικων ομάδων στις γραμμές των οποίων εντάχτηκαν πολλά από τα μέλη των ομάδων μάχης. Ο ίδιος ο επικεφαλής των ομάδων μάχης και γραμματέας της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας του Βουλγαρικού Εργατικού Κόμματος – ΒΕΚ, Методи Шаратов, τον Μάρτιο του 1943, θα μετακινηθεί στο Πάζαρντζικ για να οργανώσει την Τρίτη Επαναστατική Επιχειρησιακή Ζώνη (ΕΕΖ). Στην θέση του στη Σόφια θα τοποθετηθεί το παλαιό στέλεχος της νεολαίας του Κόμματος, ο Георги Чанков. Ο σύζυγος της γραμματέας της οργάνωσης νεολαίας, Йорданка Чанкова, μόλις είχε αποδράσει από στρατόπεδο συγκέντρωσης. Τα υπόλοιπα μέλη της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας, τον Μάρτιο του 1943, σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Чанков, ήταν η Вълка Горанова, ο Стоян Нешев, ο Коста Чекеларов, ο Любен Герасимов και η Лиляна Димитрова, η οποία ήταν και γραμματέας της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας της νεολαίας – РМС1.
Εν τω μεταξύ η Κρατική Ασφάλεια μετά και τις εκτελέσεις του Луков και των άλλων μοναρχοφασιστών, εξαπέλυσε ανθρωποκυνηγητό για την εξάρθρωση των ομάδων μάχης. Ανάμεσα στους περίπου 400 συλληφθέντες ήταν και ο Стоян Нешев. Η Вълка Горанова με δύο θανατικές καταδίκες έπρεπε να εγκαταλείψει την Σόφια, ενώ ο Чекеларов ενίσχυσε τις γραμμές του παρτιζάνικου τάγματος του Ихтиман. Έτσι στα τέλη του πρώτου εξαμήνου του 1943 η νομαρχιακή επιτροπή Σόφιας είχε μόνο τρία μέλη. Είναι η περίοδος που το Κόμμα αγωνίζεται για την μαζικοποίηση του κινήματος της ένοπλης αντίστασης, αλλά ταυτόχρονα λόγω των συλλήψεων παρουσιάζει, όλο και πιο έντονα, έλλειμμα στελεχικού δυναμικού. Αναγκάζεται λοιπόν να ψάξει βαθιά στις εφεδρείες του και να επιστρατεύσει όποιον είχε διαθέσιμο. Ανάμεσα στις εφεδρείες ήταν και ο Τόντορ Ζίβκοφ.
Για την ένταξη του Ζίβκοφ στην νομαρχιακή επιτροπή μιλά ο άνθρωπος που τον τοποθέτησε εκεί – ο Георги Чанков. Το 1990, ο Чанков αναφέρει σε συνέντευξη του, ότι: «το καλοκαίρι του 1943, ακριβώς πιο μήνα δεν θυμάμαι, μετά από πρόταση της Лиляна Димитрова γραμματέως της РМС και αφού το συζήτησα με την Вълка Горанова, ο Τόντορ Ζίβκοφ εντάχθηκε στο δυναμικό της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας.»2 Αργότερα, το 2000, στα απομνημονεύματά του ο Чанков σημειώνει ότι τελικά: «η νομαρχιακή επιτροπή Σόφιας από το δεύτερο εξάμηνο του 1943 και στις αρχές του 1944 είχε την ακόλουθη σύνθεση: Георги Чанков – γραμματέας, μέλη – Любен Герасимов, Тодор Живков, Георги Цанков, Мара Петлякова, Добри Алексиев, Никола Дончев, Лилияна Димитрова (μέχρι την αναχώρησή της για το Πλόβντιφ), και Славчо Трънски.»3
Πριν ενταχθεί στην νομαρχιακή επιτροπή ο Ζίβκοφ ήταν γραμματέας της τρίτης αχτιδικής επιτροπής Σόφιας. Στην επίσημη ιστοριογραφία του «Ινστιτούτου Ιστορίας του Βουλγάρικου Κομμουνιστικού Κόμματος» υπάρχουν δύο εκδοχές για το πότε ανέλαβε την θέση του γραμματέα της αχτίδας.
Η πρώτη εκδοχή βρίσκεται στο συλλογικό δίτομο έργο με τίτλο: «Ιστορία του αντιφασιστικού αγώνα στη Βουλγαρία 1939/1944», υπό την κεντρική επιμέλεια του Кирил Василев, στο έβδομο κεφάλαιο του Πρώτου τόμου, που αναφέρεται στην περίοδο Ιούλιος 1942 – Φεβρουάριος 1943. Ο ιστορικός Борис Стойнов γράφει ότι η νομαρχιακή επιτροπή Σόφιας του Κόμματος όρισε τον Τόντορ Ζίβκοφ υπεύθυνο της τρίτης αχτιδικής επιτροπής το Νοέμβριο του 1942.4 Αυτή η αναφορά καταγράφεται το 1976, πριν εμφανιστεί στον εικοστό τέταρτο τόμο των Απάντων του Ζίβκοφ το 1978, το σύντομο αυτοβιογραφικό σημείωμα των 51 τυπωμένων σειρών που είχε γράψει στις 17 Δεκεμβρίου 1945, για τις ανάγκες του κομματικού του φακέλου5. Εκεί ο Ζίβκοφ δηλώνει ότι ανέλαβε γραμματέας της τρίτης αχτιδικής επιτροπής από τα τέλη του 1941, δηλαδή ένα ολόκληρο χρόνο νωρίτερα από ότι αναφέρουν οι παραπάνω συγγραφείς. Οι ιστορικοί της βιογραφίας του, το 1981, θα πάρουν υπόψη τους την μαρτυρία του Γενικού Γραμματέα και όχι των συναδέλφων τους που ήταν μάλιστα του ίδιου Ινστιτούτου Ιστορίας6. Τι και εάν η ιστορικός Мария Бужашка που συμμετείχε στην συγγραφική ομάδα του Кирил Василев, επισήμανε στον ίδιο τον Ζίβκοφ και εκείνος συμφώνησε μαζί της, ότι την επίμαχη περίοδο γραμματείς της τρίτης αχτίδας ήταν ο Симеон Маринов και μετά ο Стоян Петровски. Και ενώ όπως είδαμε στο δεύτερο μέρος, ο Ζίβκοφ ζούσε ανέμελα στο χωριό Говедарци, παίζοντας θέατρο, χαρτιά και τάβλι και με τους φασίστες φίλους του κάνοντας τον περιηγητή, σε ένα άλλο παράλληλο σύμπαν, οι επίσημοι βιογράφοι του, στο «Биографичен очерк», στο τρίτο κεφάλαιο με τίτλο «Στα χρόνια του ένοπλου αγώνα» αναφέρουν ότι «σε αυτές τις μοιραίες για τη χώρα μέρες το Κόμμα αναθέτει στον Τόντορ Ζίβκοφ υπεύθυνα καθήκοντα.»7
Οι βιογράφοι του, αλλά και ο ίδιος ο Ζίβκοφ στην αυτοβιογραφία του, γράφουν ότι ήδη από το φθινόπωρο του 1941, αναλαμβάνει γραμματέας της τρίτης αχτιδικής επιτροπής Σόφιας, ενώ ένα χρόνο μετά, το φθινόπωρο του 1942, μέλος της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας και υπεύθυνος των επαρχιακών κομματικών οργανώσεων του Νομού Σόφιας8. Ο Ζίβκοφ μάλιστα, προβιβάζει τον εαυτό του όχι σε μέλος, αλλά σε γραμματέα της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας9.
Οι βιογράφοι του τονίζουν ότι με την σωστή καθοδήγησή του, ο Ζίβκοφ καταφέρνει να ανασυντάξει τις κομματικές οργανώσεις που δρούσαν στην τρίτη αχτίδα, δηλαδή στις εργατικές συνοικίες Ючбунар, Коньовица και Модерно предградие10. Εδώ, στήθηκαν οι πρώτες συνοικιακές επιτροπές του Πατριωτικού Μετώπου (ΠΜ): «За кратко време през есента на 1942 година в III район се създават 12 отечественофронтовски комитета.»11. Ο Ζίβκοφ ως μέλος της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας θέτει ως πρώτο του στόχο, πάντα σύμφωνα με τους βιογράφους του, την δημιουργία της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας του ΠΜ. Για τον λόγο αυτό έρχεται σε επαφή με στελέχη της Βουλγαρικής Αγροτικής Λαϊκής Ένωσης (ΒΑΛΕ) και του Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος και το φθινόπωρο του 1942 ιδρύουν τη νομαρχιακή επιτροπή του ΠΜ12.
Στην «Ιστορία του αντιφασιστικού αγώνα στη Βουλγαρία 1939/1944» σημειώνεται ότι οι πρώτες συνοικιακές επιτροπές του ΠΜ στη Σόφια δημιουργήθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα από την δεύτερη αχτιδική επιτροπή με γραμματέα τον Алипи Андреев και από την τρίτη αχτιδική επιτροπή με γραμματέα τον Ζίβκοφ13. Ενώ αναφέρει ότι η νομαρχιακή επιτροπή του ΠΜ δημιουργήθηκε στα τέλη του 1942, δεν αναφέρει τίποτα για τον καθοδηγητικό ρόλο, ούτε καν την συμμετοχή του Ζίβκοφ, στο εγχείρημα αυτό.
Στην «Ιστορία του Πατριωτικού Μετώπου/Ένωσης στη Βουλγαρία» υπάρχει ξεχωριστό κεφάλαιο για την δράση του ΠΜ στην πρωτεύουσα και στο νομό Σόφιας. Οι ιστορικοί Емилия Лазарова και Миглена Иванова αναφέρουν ότι η νομαρχιακή επιτροπή Σόφιας του ΠΜ δημιουργήθηκε το Δεκέμβριο του 1942. Μέλη της επιτροπής ήταν από το Κόμμα το μέλος της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας Любен Герасимов και ο Мишо Мишев, καθώς και οι Лазар Ралчев και Борис Пашев (БЗНС „Пладне“), Димитър Нейков και Иван Попов (БРСДП) και Славчо Стоилов (Радикалната партия)14. Πρόεδρος της νομαρχιακής εκλέχτηκε ο Герасимов. Πουθενά δεν αναφέρεται το όνομα του Ζίβκοφ. Την ίδρυση της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας του ΠΜ, δεν θα μπορούσε να την είχε αναλάβει χαμηλόβαθμο κομματικό στέλεχος. Για τον λόγο αυτό ο Ζίβκοφ «προβιβάζει» τον εαυτό του στο αυτοβιογραφικό σημείωμα του 1945, σε μέλος της νομαρχιακής Σόφιας το φθινόπωρο του 1942, για να δώσει αληθοφάνεια στην υποτιθέμενη εμπλοκή του στην ίδρυση της νομαρχιακής του ΠΜ την περίοδο εκείνη.
Για το πότε έγινε ο Ζίβκοφ μέλος της νομαρχιακής επιτροπής, ο γραμματέας της, Георги Чанков είναι κατηγορηματικός. Αυτό δεν έγινε στα τέλη του 1942, για τον απλούστατο λόγο ότι τότε ο ίδιος ο Чанков ήταν ακόμη στις φυλακές του Πλέβεν. Από το 1939 είχε περάσει διαδοχικά από τις φυλακές της Σόφιας, του Σλίβεν, του Πλέβεν για να καταλήξει το Γενάρη του 1943 στο στρατόπεδο εξορίας κοντά στο χωριό Дичево στο Χάσκοβο, από το οποίο τον επόμενο μήνα θα αποδράσει15.
Το ίδιο κατηγορηματική είναι και η ιστορικός Мария Бужашка η οποία με βάση τα κομματικά αρχεία αναφέρει ότι η πρόσληψη του έγινε το καλοκαίρι του 194316.
Τέλος υπάρχει και μία άλλη μαρτυρία που επιβεβαιώνει τα λεγόμενα του Чанков, αλλά μεταφέρει την ανάληψη της γραμματείας της αχτίδας από το φθινόπωρο του 1942, στην άνοιξη του 1943. Το 1990 σε συνέντευξη της στην επιτροπή Πρωτοβουλίας για την διερεύνηση της διαφθοράς και της κατάχρησης εξουσίας την περίοδο του σοσιαλισμού, το τότε μέλος της τρίτης αχτιδικής επιτροπής Елена П.Йорданова θα αναφέρει ότι ο Ζίβκοφ ανέλαβε γραμματέας της αχτίδας μόλις τον Απρίλη του 1943 και θα παραμείνει στην θέση αυτή τρεις μήνες, μέχρι τον Ιούνη, πριν περάσει στη νομαρχιακή επιτροπή. Η ίδια δεν ξέρει από ποιον, πως προτάθηκε για την θέση του γραμματέα, αλλά είναι κατηγορηματική όταν αναφέρει ότι ο Ζίβκοφ πριν αναλάβει τα καθήκοντά του δεν ήταν γνωστός στα κομματικά μέλη της αχτίδας και όταν ανέλαβε δεν ηγήθηκε καμίας κομματικής επιχείρησης. Όταν δε, στα τέλη Ιούνη αρχές Ιούλη, κάποιος τους πρόδωσε και ακολούθησαν συλλήψεις, ανάμεσα στις οποίες και της ίδιας, όχι μόνο ο ίδιος ο Ζίβκοφ δεν συνελήφθη, αλλά και στην ανάκριση, ο Гешев και ο Йорданов, ρωτούσαν για τον Стоян Нешев, τον προηγούμενο γραμματέα της αχτίδας. Κανείς δεν ασχολήθηκε με τον Ζίβκοφ. Ο Нешев «έσπασε» στην ανάκριση και κατέδωσε πολλούς συντρόφους του. Ακολούθησαν 32 συλλήψεις κομμουνιστών από διάφορες οργανώσεις, αλλά και πάλι ανάμεσά τους δεν ήταν ο Τόντορ Ζίβκοφ:
«През 1943г. бях член на РК на БРП – Коньовица, който се състоеше от около 7 човека. Някъде около м. април с.г. за секретар на РК беше определен Тодор Живков. Не мога да кажа откъде се появи. Преди това аз не съм го познавала. Разбрах, че той е определен за секретар на РК, но не мога да кажа от кои и как е станало това. В никакъв случай не е бил известен на комунистите от нашата организация. Беше секретар някъде до м. юни 1943 г. През този период не си спомням нашата организация да е провеждала някакви акции под неговото ръководство. По принцип ние провеждахме някакви акции във връзка с продоволствието, акция в Народното събрание и други, но Тодор Жъвков не е вземал участие в тях…В края на юни или началото на юли 1943г. при нас стана голям провал. Бях арестувана на 2 юли. Първоначално бе арестуван Стоян Нешев Петровски, с псевдоним Яким. Как полицита е узнала за него, не зная. След много мъчения той предал много от другарите, влествие на което бяха арестувани 32 човека, членуващи в различни райони. Пропуснах да отбележа, че Стоян Нешев бе секретар на РК-Коньовица, преди Тодор Живков. Следствието се водеше от Гешев и Йорданов в Дирексия на полицията. Лично на мен ми бе направена очна ставка с Нешев. На съд бяха дадени около 15 души, които получиха различни присъди. На този процес Тодор Живков не е арестуван, нито е получил присъда. Изобщо никъде не се е споменавало неговото име. Не съм разпитвана от Гешев или Йорданов за Тодор Живков. Разпитвана бях за Стоян Нешев.
От полицията ме освободиха през м. октоври 1943 г. Срещнах се с един другар от нашата организация. От него разбрах, че РК – Коньовица, няма секретар, че Тодор Живков е отишъл в окръжния комитет на партията…По-нататък не съм чувала за Тодор Живков и неговото участие в съпротивата, нито пък съм го виждала.»17.
Ο μύθος για την συμμετοχή του Ζίβκοφ στη «σωτηρία» των Βουλγάρων Εβραίων στα πλαίσια της «Τελικής Λύσης του Εβραϊκού Ζητήματος»
Ο στόχος της Ναζιστικής Γερμανίας, να εξοντώσει μαζικά τον εβραϊκό πληθυσμό της Ευρώπης, ονομάστηκε «Τελική Λύση του Εβραϊκού Ζητήματος» („Endlösung der Judenfrage“)18.
Το 1942 στα στρατόπεδα εξόντωσης Μπέλζεκ, Σoμπιμπόρ, Μαϊντάνεκ και Τρεμπλίνκα που βρίσκονταν σε περιοχές υπό τον έλεγχο του Γενικού Κυβερνείου («ημιαυτόνομη» κεντρική και νότια Πολωνία), ξεκίνησαν οι συστηματικές μαζικές δολοφονίες σε θαλάμους αερίων. Εάν προσθέσουμε και τα στρατόπεδα εξόντωσης Χέλμνο και Άουσβιτς-Μπίρκεναου που βρίσκονταν στο Βαρταγκάου (περιοχή της δυτικής Πολωνίας που προσαρτήθηκε στη Γερμανία), τότε συνολικά στα στρατόπεδα εξόντωσης της Πολωνίας βρήκαν τραγικό θάνατο περίπου 2,7 εκατομμύρια Εβραίοι19.
Στην βουλγάρικη ιστοριογραφία διαχρονικά προβάλλεται με υπερηφάνεια η μη απέλαση των 48 000 Βουλγάρων Εβραίων στα γερμανικά στρατόπεδα εξόντωσης ως «σωτηρία» („спасение“) τους, ενώ πάλι διαχρονικά, η απέλαση και εξόντωση σε αυτά των 11 343 Εβραίων από τις κατεχόμενες από την Βουλγαρία περιοχές της Ελλάδας (4 221 άτομα) και της Γιουγκοσλαβίας (7 122 άτομα), των ονομαζόμενων από τους Βούλγαρους «νέων εδαφών»20, είτε αποσιωπάτε, είτε ενοχικά και αμήχανα υποβαθμίζεται μέσω της παρουσίασης της σε δύο παράλληλα ανταγωνιστικά αφηγήματα: στο πρώτο καταλογίζεται ευθύνη στο Βουλγαρικό κράτος για την απέλαση, ενώ στο δεύτερο η ευθύνη μετατοπίζεται στον φερόμενο ως μοναδικό υπαίτιο – τη ναζιστική Γερμανία.
Την περίοδο του «υπαρκτού σοσιαλισμού» οι «σωτήρες» των Εβραίων στα «παλαιά εδάφη» ήταν ο λαός και κυρίως οι κομμουνιστές με πρωτεργάτη τον μελλοντικό ηγέτης τους – Τόντορ Ζίβκοφ. Το γεγονός στο οποίο δίνεται έμφαση είναι η πορεία διαμαρτυρίας στις 24 Μαΐου 1943, για να μην εκτελεστεί το σχέδιο εκτοπισμού των Βουλγάρων Εβραίων της Σόφιας σε πόλεις της επαρχίας. Η απέλαση των Εβραίων από τα κατεχόμενα «νέα εδάφη», στο στρατόπεδο εξόντωσης Τρεμπλίνκα, χωρίς να δίνεται έμφαση σε αυτό το γεγονός όπως θα ήταν και το αναμενόμενο, θεωρήθηκε έργο του μονάρχη Μπορίς Γ΄ και της Κυβέρνησης του Μπόγκνταν Φίλοφ.
Την ίδια περίοδο (του «υπαρκτού σοσιαλισμού») οι παλαιοί φιλομοναρχικοί της διασποράς, εξυμνούσαν το ρόλο του μονάρχη, της Εκκλησίας, και βουλευτών της συμπολίτευσης, για την «σωτηρία» των Βουλγάρων Εβραίων. Τα γεγονότα στα οποία δίνεται έμφαση είναι οι ενέργειες του Μαρτίου του 1943, του αντιπροέδρου της Βουλής Димитър Пешев και άλλων 42 βουλευτών της συμπολίτευσης, καθώς και μητροπολιτών, με τις οποίες πήρε αναβολή η απέλαση περίπου 8 600 Βουλγάρων Εβραίων που θα στέλνονταν στο στρατόπεδο εξόντωσης Τρεμπλίνκα μαζί με τους 11 343 Έλληνες και Γιουγκοσλάβους Εβραίους. Για τους τελευταίους, οι παλαιοί φιλομοναρχικοί της διασποράς, υποστήριζαν ότι η Βουλγαρία αδυνατούσε να προσφέρει πολιτική προστασία με την δικαιολογία ότι ήταν ξένης υπηκοότητας. Για αυτούς η απέλαση των Εβραίων από τα «νέα εδάφη» ήταν έργο του Χίτλερ. Αυτές οι απόψεις μετά την πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» είναι ευρέως διαδεδομένες. Σε ένα επόμενο αφιέρωμα με θέμα την στάση της Βουλγαρίας στη «Τελική Λύση του Εβραϊκού Ζητήματος» θα αναφερθούμε αναλυτικά στις απόψεις αυτές. Εδώ θα θίξουμε μόνο την υποτιθέμενη συμμετοχή του Ζίβκοφ στη «σωτηρία» των Βουλγάρων Εβραίων.
Στο τρίτο κεφάλαιο της βιογραφίας του Ζίβκοφ υπάρχει ξεχωριστή παράγραφος με τίτλο: «Στην υπεράσπιση των Βουλγάρων Εβραίων»21. Στην αρχή της παραγράφου γίνεται η αναφορά στη μυστική συμφωνία της 22 Φεβρουαρίου 1943 ανάμεσα στον Επίτροπο Αλεξάντερ Μπέλεφ (Александър Белев) της Επιτροπής Εβραϊκών Υποθέσεων (Комисарство по еврейските въпроси – КЕВ) και τον λοχαγό των SS Θήοντορ Ντάννεκερ που ήταν ο πληρεξούσιος του Κεντρικού Γραφείου Κρατικής Ασφάλειας του Ράιχ (Reichssicherheitshauptamt – RSHA), για την απέλαση πρώτα απ’ όλα 20 χιλιάδων Εβραίων στις ανατολικές γερμανικές χώρες: «Στις 22 Φεβρουαρίου 1943, υπογράφηκε μυστική συμφωνία μεταξύ των κυβερνήσεων της χιτλερικής Γερμανίας και της μοναρχικο-φασιστικής Βουλγαρίας για την καταρχάς εκτόπιση 20 000 Βουλγάρων Εβραίων στην Πολωνία. Μέχρι την 1η Απριλίου 1943, 11 343 Εβραίοι από το Μπελομόριε και τη Μακεδονία του Βαρδάρη είχαν σταλεί δόλια στην Πολωνία και εξοντώθηκαν στα φασιστικά στρατόπεδα θανάτου. Απαιτούνται άλλα 8 000 θύματα από την ενδοχώρα για να φτάσουν στο συμφωνημένο ποσό. Στις 17 Μαΐου, η Επιτροπή των Εβραϊκών Υποθέσεων, που ιδρύθηκε κατά τη διάρκεια της φασιστικής δικτατορίας στη Βουλγαρία, διέταξε μέσα σε ένα μήνα να ολοκληρωθεί ο μαζικός εκτοπισμός των Εβραίων της πρωτεύουσας. Σύμφωνα με το σχέδιο που ενέκρινε ο μονάρχης, ο εκτοπισμός των Εβραίων της Σόφιας ήταν μόνο το πρώτο στάδιο της απέλασης τους στην Πολωνία.»22.
Οι βιογράφοι του Ζίβκοφ προφανώς και κάνουν λάθος όταν αναφέρονται «στην εκτόπιση πρώτα απ’ όλα 20 000 Βουλγάρων Εβραίων». Ενώ δεν παρατηρούν το λάθος τους, στις επόμενες δύο προτάσεις μετά από στρογγυλοποιήσεις καταλήγουν ορθά ότι: «Απαιτούνται άλλα 8 000 θύματα από την ενδοχώρα για να φτάσουν στο συμφωνημένο ποσό». Άρα το σωστό είναι «στην εκτόπιση καταρχάς 20 000 Εβραίων», γιατί το νούμερο αυτό αφορούσε τους περίπου 8 000 Εβραίους που προέρχονταν από τα εδάφη της Βουλγαρίας, που θα συμπλήρωνε τον αριθμό των απελαθέντων Εβραίων από τις βουλγαρικές κατοχικές ζώνες της Ελλάδας (4 221 άτομα) και της Γιουγκοσλαβίας (7 122 άτομα), για να επιτευχθεί ο στόχος των πρώτων 20 000 ατόμων. Χωρίς να αναφέρουν τι απέγινε με εκείνους τους 8 000 Βουλγάρους Εβραίους, μιας και η αναβολή δεν ήταν αποτέλεσμα μαζικών κινητοποιήσεων και το Κόμμα δεν είχε συμμετοχή, οι βιογράφοι του Ζίβκοφ μας μεταφέρουν στο Μάιο του 1943 όταν ο τσάρος Μπορίς Γ’ ενέκρινε τον εκτοπισμό των Εβραίων της πρωτεύουσας στην επαρχία ως «το πρώτο στάδιο της απέλασης τους στην Πολωνία»23.
Οι βιογράφοι του Ζίβκοφ αναφέρουν ότι «Η Κεντρική Επιτροπή και η Νομαρχιακή Επιτροπή της Σόφιας αποφάσισαν να εμποδίσουν τη φασιστική κυβέρνηση να διαπράξει αυτό το αποτρόπαιο έγκλημα. Κατά τη συζήτηση του θέματος, ο Τόντορ Ζίβκοφ έκανε μια σειρά από προτάσεις, οι οποίες βρίσκουν θέση στο εγκριθέν ειδικό σχέδιο για τη διεξαγωγή της δράσης. Αποφασίστηκε να ηγηθεί της άμεσης επιχείρησης […] Στις 24 Μαΐου 1943 λαμβάνει χώρα η κύρια δράση που προβλέπει το σχέδιο για τη διάσωση των Βουλγάρων Εβραίων. Η Επιτροπή του Εβραϊκού Πατριωτικού Μετώπου συγκαλεί συγκέντρωση μπροστά από τη συναγωγή, στην οδό “Осогово”. Μετά από αυτό, Εβραίοι και Βούλγαροι οργανώνουν εντυπωσιακή πορεία στην οποία συμμετέχουν περίπου 10.000 άτομα. Το σχέδιο είναι αυτή η πορεία να συγχωνευτεί με εκείνη των φοιτητών και όλοι μαζί να καταλήξουν μπροστά στο παλάτι για να διαδηλώσουν ενάντια στην απόφαση εκτόπισης των Εβραίων. Στο δρόμο, όμως, η πορεία δέχεται επίθεση από έφιππους και πεζούς αστυνομικούς. Οι ομάδες μάχης που δημιουργήθηκαν από την περιφερειακή επιτροπή για την προστασία των Εβραίων βρίσκονται στη θέση τους. Ξεκινούν συμπλοκές. Η αστυνομία συλλαμβάνει περίπου 400 άτομα, εκ των οποίων 120 Εβραίοι στέλνει στο προσωρινό στρατόπεδο του Самовит. Η πορεία διαλύεται, αλλά η κυβέρνηση ξαφνιάζεται από την ετοιμότητα και την αποφασιστικότητα του λαού να πολεμήσει.»24. Επικεφαλής λοιπόν αυτής της αντιστασιακής πράξης είναι ο Τόντορ Ζίβκοφ. Το επιβεβαιώνει και ο ίδιος ο Ζίβκοφ, όταν στα απομνημονεύματά του γράφει ότι για αυτόν ήταν μεγάλη τιμή που η ΚΕ του Κόμματος, του είχε αναθέσει να οργανώσει και να είναι επικεφαλής αυτής της διαδήλωσης: «За мен беше голяма чест, че ЦК на партията ми възложи организацията и ръководството на тази демонстрация»25.
Το 1986, θα βγει στις κινηματογραφικές αίθουσες η ταινία «Ешелоните на смъртта» σε σκηνοθεσία του Борислав Пунчев και σενάριο του Хаим Оливер, όπου ο Ζίβκοφ (Янко), τον ρόλο του οποίου υποδύεται ο Филип Трифонов, είναι ο πρωταγωνιστής. Ο ήρωας Янко όχι μόνο οργανώνει και ηγείται της διαδήλωσης, αλλά και με ρίσκο της ζωής του στο τέλος κατεβάζει από το τραίνο τους Εβραίους που θα οδηγούνταν στο στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα26.
То μέλος της τρίτης αχτιδικής επιτροπής Елена П. Йорданова που πήρε μέρος στην διαδήλωση δηλώνει το 1990, αγανακτισμένη από την πλαστογράφηση της ιστορικής αλήθειας στο φιλμ «Ешалоните на смъртта». Μάλιστα το ίδιο αγανακτισμένη λέει ότι ήταν και το άλλο μέλος της τρίτης αχτιδικής επιτροπής η Εβραία Бети Данон που ήταν από το Κόμμα υπεύθυνη για την εβραϊκή κοινότητα: «Наскоро гледах филма за защита на евреите. Бях възмутена от фалшификацията на историческата истина. Във филма беше показано, че всичко е организирано от Тодор Живков. Разговарях с Бети Данон, която през 1943 г. отговаряше за евреите по линия на партията. И тя беше възмутена от лъжите във филма.»27. Η Йорданова θυμάται ότι η διαδήλωση για την διάσωση των Εβραίων ήταν έργο του Κόμματος και της οργάνωσης της νεολαίας. Αν και δεν θυμάται ποιος ήταν ο επικεφαλής από την πλευρά του Κόμματος σε αυτή την διαδήλωση, είναι σίγουρη ότι αυτός δεν ήταν ο Ζίβκοφ και γενικά σε αυτή την επιχείρηση ο Ζίβκοφ δεν είχε καμία συμμετοχή. Η Елена П. Йорданова αναφέρει το μέλος της νομαρχιακής επιτροπής Вълка Горанова ως μίας από τους οργανωτές της επιχείρησης28.
Ο γραμματέας της νομαρχιακής επιτροπής Георги Чанков, λόγω της θέση του, γνωρίζει και είναι κατηγορηματικός στα απομνημονεύματά του: «Θέλω να σημειώσω ότι η Вълка Горанова, εκτελώντας απόφαση του Πολιτμπιρό, ως μέλος της νομαρχιακής επιτροπής και καθοδηγητής των συνοικιακών οργανώσεων της πόλης (σσ. δεν υπήρχε ακόμη «επιτροπή πόλης»), αν και παράνομη, οργάνωσε την γνωστή διαδήλωση για την υπεράσπιση των Βουλγάρων Εβραίων τον Μάιο του ίδιου έτους.»29. Ούτε ο Чанков εμπλέκει τον Ζίβκοφ στην επιχείρηση της διαδήλωσης του Μαΐου. Εφόσον υπήρχε απόφαση από πολύ ψηλά – από το ΠΓ, η οργάνωση και καθοδήγηση της επιχείρησης λογικό ήταν να γινόταν από την νομαρχιακή επιτροπή και το μέλος που καθοδηγούσε τις συνοικιακές οργανώσεις της πρωτεύουσας.
Ο καθηγητής ιστορικός Недьо Недев, συνεργάτης και χρονογράφος του μελλοντικού Γενικού Γραμματέα, αναφέρει ότι η ιδέα της οργάνωσης της διαδήλωσης ήταν των κομμουνιστών της συνοικίας Ючбунар εκεί που βρισκόταν και η εβραϊκή συνοικία. Ανάμεσα στους οργανωτές ήταν ο Соломон Леви – Гошо, η Бети Данон, η Настя Исакова. Αφού έψαξαν για τρεις μέρες ανεπιτυχώς να βρουν τον γραμματέα της αχτίδας, Τόντορ Ζίβκοφ, τελικά απευθύνθηκαν στην καθοδηγήτρια των αχτιδικών επιτροπών της πρωτεύουσας, Вълка Горанова, να συντονίσει και να καθοδηγήσει την επιχείρηση. Όμως, όπως αναφέρει ο Недев, η ίδια η Цола Драгойчева, η υπεύθυνη από το ΠΓ, απαγόρευσε στην Горанова να πάρει μέρος στη διαδήλωση μιας και ήταν από τις πλέον καταζητούμενες από την αστυνομία και υπήρχε ο κίνδυνος κάποιος να την «καρφώσει». Για αυτό μάλιστα, όπως είπαμε παραπάνω, η Горанова αμέσως μετά θα αποχωρήσει από την νομαρχιακή Σόφιας και θα περάσει στους παρτιζάνους.
Το 1998 ο Ισραηλίτης ιστορικός, οικονομολόγος, πολιτικός, Μιχαέλ Μπαρ-Ζοάρ, ο οποίος γεννήθηκε στην Σόφια και έφυγε από την Βουλγαρία το 1948, εκδίδει το βιβλίο του με τον αγγλικό τίτλο «Beyond Hitler’s Grasp. The Heroic Rescue of Bulgaria‘s Jews», και στα εβραϊκά με τίτλο «Τα τραίνα αναχώρησαν άδεια: η ηρωική διάσωση των Βουλγάρων Εβραίων»30. Σε συνέντευξή του στο BBC, το 2003, ο συγγραφέας αναφέρει την συζήτηση που είχε με τον Ζίβκοφ, όταν συγκέντρωνε υλικό για το βιβλίο του. Κουβέντα στην κουβέντα, λέει ο Μπαρ-Ζοάρ, έφτασαν και στην γνωριμία του Ζίβκοφ με την Бети Данон, η οποία του δήλωσε ότι «ήταν μεγάλη κομμουνίστρια», και στις λεπτομέρειες της διαδήλωσης της 24ης Μαΐου, την οποία του ανέφερε ότι την οργάνωσε ο ίδιος «Ω ναι, βεβαίως, εγώ έκανα την δουλειά». Όταν ο καθηγητής του έδειξε έγγραφα που αποδεικνύουν ότι όχι εκείνος, αλλά η Вълка Горанова και η Бети Данон οργάνωσαν την επιχείρηση, ο Ζίβκοφ «άρχισε να τα μασάει». Ο Μπαρ-Ζοάρ τον ρώτησε από που ξεκίνησε η πορεία και που διαλύθηκε, αλλά ο Ζίβκοφ δεν θυμόταν. Στην ερώτηση εάν παρευρέθηκε στην Συναγωγή η απάντηση ήταν όχι, εάν γνώριζε τον ραβίνο – όχι δεν τον γνώριζε. Γιατί κανείς δεν τον θυμάται να παρευρίσκεται στην πορεία – η απάντηση ήταν ότι βρισκόταν πιο πίσω. Στο τέλος ο καθηγητής όταν αναφέρει στον Ζίβκοφ ότι έχει στα χέρια του έγγραφη δήλωση της Бети Данон, στην οποία υποστηρίζει ότι, ο ίδιος δεν έχει καμία σχέση με την διαδήλωση για την σωτηρία του Βουλγάρων Εβραίων, ο Ζίβκοφ αυτό που βρήκε να του πει για την συντρόφισσα του Εβραία ήταν ότι: «Είχε χειραγωγηθεί». Έτσι λέει ο Μιχαέλ Μπαρ-Ζοάρ «βήμα, βήμα, υποδομήσαμε ολόκληρη την εκδοχή του»31.
Όπως δείχνουν τα κομματικά αρχεία σύμφωνα με την ιστορικό Бужашка και επιβεβαιώνουν ο γραμματέας της νομαρχιακής Чанков και το μέλος της τρίτης αχτιδικής Йорданова, ο Ζίβκοφ τον Μάιο του 1943 δεν ήταν ακόμη μέλος της νομαρχιακής επιτροπής και για αυτό λογικά δεν θα μπορούσε να ήταν ο επικεφαλής της διαδήλωσης της 24ης Μαΐου. Να γιατί οι βιογράφοι του και ο ίδιος ο Ζίβκοφ «βιάζονται» να τον προβιβάσουν στην νομαρχιακή επιτροπή από το φθινόπωρο του 1942, για να δώσουν αληθοφάνεια εκτός από την υποτιθέμενη εμπλοκή του στην ίδρυση της νομαρχιακής του ΠΜ και στην υποτιθέμενη εμπλοκή του στην υπόθεση της «σωτηρίας» των Βουλγάρων Εβραίων.
Κλείνοντας το σημερινό μέρος πρέπει να αναφέρουμε ότι η διαδήλωση της 24ης Μαΐου 1943, δεν κατάφερε όχι μόνο να ματαιώσει, αλλά ούτε καν να αναβάλει, την προγραμματισμένη εκτόπιση των Εβραίων από την πρωτεύουσα σε πόλεις της επαρχίας. Tο σχέδιο της Επιτροπής Εβραϊκών Υποθέσεων, στις 20 Μαΐου είχε πάρει την έγκριση του τσάρου Μπορίς Γ΄, και την επομένη του Υπουργικού Συμβουλίου32. Η διαδικασία εκτοπισμού ξεκίνησε στις 25 Μαΐου και ολοκληρώθηκε μέσα σε ένα μήνα. Από την πόλη της Σόφιας με φύλλα πορείας 25 000 άνδρες, γυναίκες, παιδιά εκτοπίστηκαν σε πόλεις του νομού Враца (Белоградчик, Фердинанд και Бяла Слатина), του νομού Плевен (Луковит), του νομού Русе (Бяла και Разград), του νομού Шумен (Търговище και Нови Пазар), του νομού Пловдив (Асеновград, Пещера και Панагюрище) και του νομού София (Петрич, Св. Врач, Мелник, Брезник, Ихтиман και Новоселци)33. Με βάση την εγκύκλιο που εξέδωσε η Επιτροπή Εβραϊκών Υποθέσεων, στις 23 Μαΐου, οι εκτοπισθέντες θα έπρεπε να εγκατασταθούν σε σπίτια Εβραίων. Όσοι δεν μπορούσαν να βρουν αμέσως μόνιμη κατοικία, θα μπορούσαν προσωρινά, να εγκατασταθούν σε σχολεία που λόγω των καλοκαιρινών διακοπών ήταν κλειστά34. Εξαιρούνταν του εκτοπισμού όσοι ήταν παντρεμένοι με άτομα μη εβραϊκής καταγωγής, οι βαπτισμένοι (μέχρι τις 29ης Αυγούστου 1942) χριστιανοί και οι άρρωστοι με μεταδοτικές ασθένειες. Στη Σόφια τον Ιούλιο του 1943 είχαν μείνει περίπου 2 500 Εβραίοι.
Σημειώσεις
1. Чанков Г., 2000, σσ. 49 – 50
2. Григоров А., 1994, σ. 128
3. Чанков Г., 2000, σ. 51
4. Василев К. (главен редактор), 1976, σ. 258
5. Βλ. Ξαναδιαβάζοντας τη βιογραφία του Τόντορ Ζίβκοφ (Μέρος πρώτο)
6. Колектив, 1981, σ.59 και σ. 405
7. Колектив, 1981, σ. 59
8. Колектив, 1981, σ. 60 και Живков Т., 2006, σ. 99
9. Живков Т., 2006, σ. 99
10. Колектив, 1981, σ. 59
11. Колектив, 1981, σ. 60
12. Πάλι εκεί
13. Колектив, 1976, Том 1, σ. 262
14. Марков Г., Баева Ис., 2012 Том 2, σ. 202
15. Чанков Г., 2000, σσ. 38 – 46
16. Кастелов Б. 2005, σ. 55
17. Григоров А., 1994, σσ. 123 -124
18. Για την επίτευξη του στόχου της «Τελικής Λύσης» δεν υπήρχε ένα μοναδικό σχέδιο, ούτε μία μοναδική μέθοδος. Ακόμα και ο ίδιος ο στόχος δεν ήταν από την αρχή η «φυσική λύση» – η εξόντωση. Μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία το 1933, ο στόχος τους ήταν να μετατρέψουν τη Γερμανία σε «judenrein» (κράτος απαλλαγμένο από τους Εβραίους) αρχικά μέσω της μαζικής μετανάστευσης τους. Όταν όμως η Γερμανία κατέλαβε το Σεπτέμβριο του 1939 τη Δυτική Πολωνία και έπρεπε να διαχειριστεί περίπου 2 εκατομμύρια Πολωνοεβραίους, η μετανάστευση δεν αποτελούσε πλέον αποτελεσματική λύση. Ως τέτοια πρόβαλε η «εδαφική λύση», η μαζική απέλαση από την επικράτεια του Μεγάλου Γερμανικού Ράιχ σε κάποια μακρινή περιοχή. Μόνο μετά την επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης τον Ιούνιο του 1941, δόθηκε νέο περιεχόμενο στον όρο «Τελική Λύση του Εβραϊκού Ζητήματος» και σήμαινε πλέον τη «φυσική λύση» δηλαδή τη δολοφονία, την εξόντωση των Εβραίων όχι μόνο της Ναζιστικής Γερμανίας, αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης.
19. Βλ. https://encyclopedia.ushmm.org/content/el/article/final-solution-overview?series=101
20. НА БАН, ф. 111, оп. 1, а.е. 31, л. 4–8, στο: Данова Н. & Аврамов Р., Том 1, 2013, σσ. 573-577
21. Колектив, 1981, σσ. 62 – 65
22. Колектив, 1981, σσ. 62 – 63
23. Εδώ αποσιωπούνται τα γεγονότα του Μαρτίου 1943 που οδήγησαν στην αναβολή της απέλασης των περίπου 8 000 Εβραίων από τα «παλαιά εδάφη», στο στρατόπεδο εξόντωσης στην Τρεμπλίνκα. Και αποσιωπούνται γιατί η αναβολή δεν ήταν αποτέλεσμα μαζικών κινητοποιήσεων. Να τι έγινε: Στην πρώτη χρονικά αναβολή, τον Μάρτιο, καθοριστική από την πλειονότητα των ιστορικών θεωρείται η παρέμβαση του αντιπροέδρου της βουλής Димитър Пешев, στις 9 Μαρτίου, προς τον υπουργό Εσωτερικών, Петър Габровски να μην προχωρήσει η κυβέρνηση στην απέλαση. Το βράδυ της ίδιας μέρας, κατόπιν εντολής του ίδιου του μονάρχη, η απέλαση αναβάλλεται. Την επόμενη μέρα εκδίδεται από την κυβέρνηση και η επίσημη διαταγή αναβολής. Στην επέτειο των 60 χρόνων από την πρωτοβουλία του Пешев, το 2003, με απόφασή του, το Υπουργικό Συμβούλιο ανακήρυξε την 10η Μαρτίου ως «Ημέρα της σωτηρίας των Βουλγάρων Εβραίων, των θυμάτων του Ολοκαυτώματος και των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας». Στον κατάλογο των «ηρώων» θα προστεθούν εκτός του Пешев και άλλοι 42 βουλευτές της συμπολίτευσης που στις 17 Μαρτίου υπέγραψαν την επιστολή διαμαρτυρίας κατά της απέλασης των Βουλγάρων Εβραίων που είχε συντάξει ο Пешев, με παραλήπτη τον πρωθυπουργό Богдан Филов. Βέβαια όταν ο Φίλοφ έθεσε στις 23 Μαρτίου το θέμα στην βουλή και ζήτησε ψήφο εμπιστοσύνης απέσπασε την θετική ψήφο και από αυτούς που είχαν υπογράψει την επιστολή, ο δε Пешев μετά την μομφή κατά του προσώπου του και της καταψήφισή του, στις 26 Μαρτίου, παραιτήθηκε από την θέση του αντιπροέδρου της βουλής. (βλ. Данова Н. & Аврамов Р., Том 1, 2013, σσ. 796 – 799). Όπως αναφέρει στο ημερολόγιο του ο Никола Мушанов, οι βουλευτές της αντιπολίτευσης δεν υπέγραψαν την επιστολή διαμαρτυρίας γιατί δεν τους κάλεσε ο Пешев να το κάνουν για να μην φανεί ότι ήταν μια αντιπολιτευτική κίνηση. Παρόλα αυτά στις 19 Μαρτίου στη βουλή ο Мушанов εξέφρασε την υποστήριξή του, ενώ χαρακτήρισε σοβαρό λάθος κίνηση της κυβέρνησης να απελάσει τους Εβραίους των «νέων εδαφών» με την δικαιολογία ότι δεν είναι Βούλγαροι υπήκοοι. (βλ. Данова Н. & Аврамов Р., Том 1, 2013, σσ. 773 – 774). Στις 22 Μαρτίου ένας άλλος βουλευτής της αντιπολίτευσης ο Петко Стайнов θέτει με επιστολή του προς τον πρωθυπουργό ερωτήματα για την στάση της κυβέρνησης να απελάσει τους Εβραίους των «νέων εδαφών» και τον καλεί να δώσει απαντήσεις από το βήμα της βουλής. (βλ. Данова Н. & Аврамов Р., Том 1, 2013, σσ. 806 – 808) Θέση υπέρ της μη απέλασης κυρίως των βαπτισμένων χριστιανών Βουλγάρων εβραϊκής καταγωγής έλαβε και η Ιερά Σύνοδος. Μάλιστα ο μητροπολίτης Νεόφυτος έστειλε και σχετική επιστολή στον πρωθυπουργό στις 23 Μαρτίου. (βλ. Данова Н. & Аврамов Р., Том 1, 2013, σσ. 809 – 810)
24. Колектив, 1981, σσ. 63-64
25. Живков Т., 2006, σ. 102
26. Το Νοέμβριο του 1941 οι γερμανικές αρχές δημιούργησαν ένα στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας, που αργότερα έγινε γνωστό ως Τρεμπλίνκα I, περίπου 80 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Βαρσοβίας στην Πολωνία. Τον Ιούλιο του 1942 στα πλαίσια της «Τελικής λύσης» οι γερμανικές αρχές ολοκλήρωσαν την ανέγερση του στρατοπέδου εξόντωσης, που έγινε γνωστό ως Τρεμπλίνκα II. Οι Γερμανοί εκτόπισαν στην Τρεμπλίνκα Εβραίους από το γκέτο της Βαρσοβίας και από τις περιφέρειες Ράντομ, Μπιαλιστόκ και Λούμπλιν, καθώς και από το στρατόπεδο συγκέντρωσης Τερεζίενσταντ και τις κατεχόμενες από τους Βούλγαρους ζώνες της Ελλάδας και της Γιουγκοσλαβίας. (βλ. https://encyclopedia.ushmm.org/content/el/article/treblinka-abridged-article)
27. Григоров А., 1994, σσ. 124 -125
28. Григоров А., 1994, σ. 124
29. Чанков Г., 2000, σ. 50
30. Το 2018 στον Μιχαέλ Μπαρ-Ζοάρ, θα του απονεμηθεί, από τον πρόεδρο της Βουλγαρίας Румен Радев, το Τάγμα (Παράσημο) «Стара планина». Ο εβραίος πολιτικός το 2021 θέτει υποψηφιότητα για το αξίωμα του προέδρου του Ισραήλ. Βλ. https://www.24chasa.bg/novini/article/9677647
31. Кастелов Б. 2005, σσ. 53 – 54
32. Протокол № 74, постановление на Министерския съвет № 70, от 21 май 1943 г., Гринберг, Н., 2015, σ.187
33. Коен Д., Добриянов Т, Манафова Р., Танев Ст., 1978, σσ. 222 – 230 και Гринберг, Н., 2015, σ.185
34. Коен Д., Добриянов Т, Манафова Р., Танев Ст., 1978, σσ. 206 – 207 και Гринберг, Н., 2015, σ.185
Βιβλιογραφία
Живков Т., 1977. Избрани съчинения. Том 20. София: Изд. „Партиздат“
Живков Т., 1978. Избрани съчинения. Том 24. София: Изд. „Партиздат“
Живков Т., 1993. Срещу някои лъжи. ИК „Делфин прес“
Живков Т., 2006. Мемоари. София: Изд. „Труд и право“
Колектив, 1981. Тодор Живков. Биографичен очерк. София: Изд. „Партиздат“
Колектив, 1976. История на антифашистката борба в България 1939/1944. Том 1-2. София: Изд. „Партиздат“
Сборник, 1972. Партизанската бригада “Чавдар”. София: Изд. „Партиздат“
Сборник, 1978. Тя обичаше хоратаСпомени за д-р Мара Малеева-Живкова. София: Изд. „ Профиздат“
Шопкин, М., (επιμ.), 1982. Младост, наречена борба: Спомени за младежките години на др. Тодор Живков. Сборник. София: Изд. „Народна младеж“
Алтънков Н., 2018. История на БКП 1919-1989. София: Изд. „Факел“
Атанасов Г., 1986. По избрания път. София: Изд. „Партиздат“
Димитров Г., 2003. Дневник март 1933 – февруари 1949. Избрано. София: Изд. „Изток – Запад“
Баева Ис., 2006. ТОДОР ЖИВКОВ. София: ИК „КАМА“
Баева Ис., (съставител и научен редактор), 2015. 70 ГОДИНИ ОТ ПОВРАТА НА ДЕВЕТИ СЕПТЕМВРИ 1944 ГОДИНА – ИСТОРИЧЕСКИ ПРЕДПОСТАВКИ И ПОСЛЕДСТВИЯ. Сборник с научни изследвания. http://www.anamnesis.info/sites/default/files/SbornikDokladi.pdf
Бакалов И., 2008. Превратаджии– от първо лице. София: Изд. „Милениум“
Балкански Т., 1996. Тодор Живков. Един езиковед за просопографията на Диктатора. Велико Търново: Издател ИК „Знак’94“
Везенков Ал., 2008. Властовите структури на Българската комунистическа партия (1944 – 1989). София: Изд. „Сиела”
Везенков Ал., 2014. „9 септември 1944 г.“ София: Изд. „Сиела“
Везенков Ал., 2013. Спасяването на българските евреи – уникално ли е наистина? Първа част Στο: Либерален преглед: http://wp1109248.server-he.de/librev250/index.php/2013-03-30-08-56-39/discussion/bulgaria/2200-2013-10-18-08-56-00
Везенков Ал., 2014. Спасяването на българските евреи – уникално ли е наистина? Втора част Στο: Либерален преглед: http://wp1109248.server-he.de/librev250/index.php/2013-03-30-08-56-39/discussion/bulgaria/2443-2014-07-25-13-29-15
Григоров А., 1994. Тодор Живков – живот с въпросителни. София: Изд. „Супер 7“
Гринберг Н., 2015. ДОКУМЕНТИ. София: Изд. „ГУТЕНБЕРГ“
Данова Н. & Аврамов Р., (съставителство и обща редакция), 2013. ДЕПОРТИРАНЕТО НА ЕВРЕИТЕ ОТ ВАРДАРСКА МАКЕДОНИЯ, БЕЛОМОРСКА ТРАКИЯ И ПИРОТ. МАРТ 1943 г. Том I, Том II. София: Изд. „Обединени издатели“. Στο: http://www.marginalia.bg/knigi/biblioteka-marginaliya-deportiraneto-na-evreite-ot-vardarska-makedoniya-belomorska-trakiya-i-pirot-mart-1943/
Даскалов Д., 1991. Жан съобщава. София: Изд. „Св. Климент Охридски“
Даскалов Р., 2010. От Стамболов до Живков: Големите спорове за новата българска история. София: Изд. „Гутенберг“
Иванов Д., 2017. ПРОТИВОПОСТАВЯНЕТО. Заговорите срещу Тодор Живков 1956 – 1989 г. София: Изд. „Сиела”
Йорданов В., 2011. Дело № 4. Икономическата катастрофа на социализма. София: Изд. „Дамян Яков“
Исусов М., 1990. Последната година на Трайчо Костов. София: Изд. „Христо Ботев“
Исусов М., 2000. Политическият живот в България1944-1948. София: Изд. „Св. Климент Охридски“
Калинова, Е., 2012. ВЪЗНИКВАНЕ НА ОТЕЧЕСТВЕНИЯ ФРОНТ В ГОДИНИТЕ НА ВТОРАТА СВЕТОВНА ВОЙНА. Στο: Баева Ис., (съставител и научен редактор) ИСТОРИЯ НА ОТЕЧЕСТВЕНИЯ ФРОНТ/СЪЮЗ В БЪЛГАРИЯ. Том 1. София: Изд. „Св. Климент Охридски“
Калинова, Е. & Баева Ис., 2010. БЪЛГАРСКИТЕ ПРЕХОДИ 1939 – 2010. София: Изд. „Парадигма“
Кастелов Б. 2005. Тодор Живков: Мит и истина. София: Изд. „Труд“
Коен Д., Добриянов Т, Манафова Р., Танев Ст., 1978. Борбата на българския народ за защита и спасяване на евреите в България през Втората световна война (Документи и материали). София: Изд. на БАН
Марков Г., Баева Ис., 2012 История на Отечествения фронт/съюз в България. Том 1-2, София: Изд. „Св. Климент Охридски“
Марчева И., 2000. ТОДОР ЖИВКОВ – ПЪТЯТ КЪМ ВЛАСТТА. ПОЛИТИКА И ИКОНОМИКА В БЪЛГАРИЯ 1953-1964 Г. София: ИНСТИТУТ ПО ИСТОРИЯ – БАН
Марчева И., 2016. Политиката за стопанска модернизация в България по време на Студената война. София: Изд. „Летера“
Недев, Недю, 2007. Три държавни преврата или Кимон Георгиев и неговото време. София, Изд. „Сиела“
Недев Н., 2015. Людмила Живкова. София: Изд. „Труд“
Недев Н., 2016. Дворцовият преврат срещу Тодор Живков. София: Изд. „Труд“
Николова В., Куманов М., 1983. Кратък исторически справочник. Том 3: България. София: Изд. Народна просвета
Оливер, Хаим, 1967. Ние, спасените: или Как евреите в България бяха изтръгнати от лагерите на смъртта. Хроника от близкото минало. София: „Изд. за литература и чужди езици“
Павлова П., 1976. Явки и пароли. София: Изд. „Партиздат“
Радева, М., (επιμ.), 2005. Българските държавници 1944-1989. София: Изд. „Скорпио“
Тодоров В. & Поппетров Н., 2013 „VІІ състав на Народния съд“. София: Изд. „Изток-Запад“
Трънски Сл., 1969 Из тактиката на партизанската борба в България. София: Изд. „Военно издателство“
Христов, Х., 2009. Тодор Живков. Биография. София: Изд. „Сиела“
Чакъров, К. 1990. Вторият етаж. София: ИК „К сие М-ООД“
Чанков Г., 2000. Равносметка. Спомени и размисли за революционната борба и строителството на социализма. София: Изд. „Христо Ботев“
Яхиел Н., 1997. ТОДОР ЖИВКОВ И ЛИЧНАТА ВЛАСТ. Спомени Документи Анализи. София: Изд. „Omda“
ДЪРЖАВНА АГЕНЦИЯ „АРХИВИ“, 2014. ПЪТЕВОДИТЕЛ ПО ФОНДОВЕТЕ НАСТРОИТЕЛНИ ВОЙСКИ В ДЪРЖАВЕН ВОЕННОИСТОРИЧЕСКИ АРХИВ – ВЕЛИКО ТЪРНОВО 1920–2000 г. http://archives.government.bg/guides/9_P_SV.pdf
Цветански Ст., Димитров Т. (Съставители), 2006. ПЪТЕВОДИТЕЛ ПО ФОНДОВЕТЕ НА БКП, СЪХРАНИЯВАНИ В ЦЕНТРАЛНИЯ ДЪРЖАВЕН АРХИВ. ВТОРО ДОПЪЛНИТЕЛНО ИЗДАНИЕ. София, Издател на поредицата „АРХИВНИ СПРАВОЧНИЦИ“: ГЛАВНО УПРАВЛЕНИЕ НА АРХИВИТЕ ПРИ МИНИСТЕРСКИЯ СЪВЕТ. https://www.archives.government.bg/guides/12_P_BKP1.pdf
Ντιμίτροφ Γ., 1975. Ο φασισμός. Αθήνα: Εκδόσεις Πορεία
Μπακάλοφ Γ., Ματάνοφ, Χ., Μίτεφ Π., Ίλτσεφ Ι., Μαρίνοβα – Χριστίδη Ρ., 2015. Ιστορία της Βουλγαρίας. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο
Αυτή η εργασία χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές .
Petinakis 