Ο άεργος σύζυγος της γιατρίνας Мара Малеева

Στην αυτοβιογραφία του ο Ζίβκοφ γράφει ότι συναντήθηκαν πρώτη φορά με τη μέλλουσα σύζυγο του Μάρα Μαλέεβα (Мара Малеева), σε μία επιχείρηση φυγάδευσης δύο εθελοντών για την Ισπανία για να πολεμήσουν στο πλευρό των Δημοκρατικών στον εμφύλιο πόλεμο. Εκείνη ήταν φοιτήτρια Ιατρικής, μέλος της επιτροπής που είχε δημιουργήσει το Κόμμα για την οργάνωση της αποστολής των εθελοντών  και εκείνος γραμματέας της δεύτερης αχτιδικής επιτροπής του Κόμματος στη Σόφια. Θα ξανασυναντηθούν τον επόμενο χρόνο στη γιορτή των φοιτητών (8 Δεκέμβρη): «Бушуваше Испанската гражданската бойна. Към Централния комитет на партията бе създадена комисия за прехвърляне на българските доброволци в Испания по специален нелегален канал. Студенката по медицина Мара Малеева, както разбрах по късно, е била член на тази комисия. А аз по това време бях секретар на Втори районен комитет на партията. Уредена ни бе среща за да съдействаме за прехвърлянето „по канал“ на двама другари от провинцията. Тогава се видяхме за първи път…Доста време след първата ни среща не се видяхме. Но на един студенски празник следващата година секретарят на вузовския партиен комитет в Софийския университет ми предложи да ме заведе на празенство в една студенска квартира…в стаята, в която ме заведоха беше и тя…Представиха ме като студент в Свободния университет, никой не знаеше, че съм секретар на районен комитет»¹

Μιας και ούτε στην επίσημη βιογραφία του δεν αναφέρεται πότε έγινε αυτή η γνωριμία, ας προσπαθήσουμε έμμεσα να την υπολογίσουμε. Ξέρουμε ότι ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος  μεταξύ των Ισπανών Εθνικιστών υπό την καθοδήγηση του στρατηγού Φράνκο και των Δημοκρατικών, δηλαδή των υπερασπιστών της εκλεγμένης κυβέρνησης, αριστερών, σοσιαλιστών, αναρχικών και κομμουνιστών ξεσπά στις 17 Ιουλίου 1936. Επίσης γνωρίζουμε ότι στο πλευρό της δημοκρατικής κυβέρνησης της Ισπανίας αρχικά βρίσκονται μόνο δύο χώρες η ΕΣΣΔ και το Μεξικό, και μόνο αργότερα θα δημιουργηθούν με απόφαση της Κομιντέρν (18.9.1936) οι Διεθνείς Ταξιαρχίες – ξένοι από 33 χώρες που πηγαίνουν εθελοντικά στην Ισπανία για να πολεμήσουν στο πλευρό των Δημοκρατικών. Ανάμεσά τους η 15η ταξιαρχία με 5 τάγματα, ένα από τα οποία – το τέταρτο, ονομαζόταν «Γκεόργκι Ντιμίτροφ» αποτελείται από 800 πολιτικούς πρόσφυγες (460 Βούλγαρους, 160 Έλληνες και άλλους). Οι δύο εθελοντές που αναφέρει ο Ζίβκοφ  θα πρέπει να κατατάχθηκαν στο τέταρτο τάγμα. Άρα σίγουρα γίνεται λόγος για μετά το φθινόπωρο του 1936. Ναι αλλά σύμφωνα με την επίσημη βιογραφία, αλλά και την αυτοβιογραφία του, τότε θα έπρεπε να υπηρετεί την θητεία του. Βέβαια όπως έχουμε πει αυτό είναι ψέμα. Ο Ζίβκοφ απολύθηκε τον Οκτώβριο του 1935, άρα θα μπορούσε να την είχε πρωτοσυναντήσει όντως μετά το φθινόπωρο του 1936. Εδώ βέβαια ο Ζίβκοφ ξαναμπερδεύται. Λέει ότι τότε αυτός ήταν γραμματέας της δεύτερης αχτιδικής επιτροπής του Κόμματος στη Σόφια. Σύμφωνα με την επίσημη βιογραφία του (1981) και το αυτοβιογραφικό του σημείωμα (1945) ποτέ δεν είχε αναλάβει αυτή την θέση. Αλλά ας προχωρήσουμε στον υπολογισμό της δεύτερης συνάντησης από την οποία ουσιαστικά ξεκινά και ο δεσμός τους. Θα πρέπει να ξανασυναντήθηκαν στις 8 Δεκέμβρη του 1937. Δεν θα μπορούσε να ήταν η 8^η του Δεκέμβρη 1938, γιατί από την άνοιξη του 1938 η Μάρα Μαλέεβα έχει διοριστεί περιφερειακός γιατρός στο χωριό Дъскот του Павликени και συζεί με τον καλό της – Τόντορ Ζίβκοφ.

Σίγουρα δεν υπάρχει άλλος «επαναστάτης», εκείνη την περίοδο, που να γυρνά δεξιά και αριστερά, όχι για κάποια παράνομη επιχείρηση του Κόμματος, αλλά ακολουθώντας την γυναίκα του στη δουλειά της. Ο Ζίβκοφ θα διευκρινίσει ότι από το διορισμό της Μαλέεβα στο Дъскот και μετά   ξεκινά και το δικό του πηγαινέλα επαρχία – Σόφια: «От този момент започна истинската ми „совалка“ от София до мястото, където работи съпругата ми и обратно»² Το ίδιο αναφέρεται και στην βιογραφία του: «От този момент Тодор Живков ще разделя времето си между София и селищата, в които работи неговата другарка»³. Με αυτή και μόνο την πρόταση, προφανώς θα έπρεπε να δικαιολογηθεί η καθοδηγητική θέση που υποτίθεται ότι διατηρούσε στην πρωτεύουσα, όλη εκείνη την περίοδο. Να θυμίσουμε ότι από τον Δεκέμβριο του 1937, σύμφωνα με την επίσημη βιογραφία του τοποθετείται γραμματέας της τρίτης αχτιδικής επιτροπής του Κόμματος στην περιοχή «Коньовица». Βέβαια ακόμα και οι βιογράφοι του, επιστρατεύοντας όλη τους τη φαντασία δεν μπόρεσαν να υποδείξουν ούτε μία επιχείρηση την οποία εκείνη την περίοδο να καθοδήγησε ή έστω να πήρε μέρος, στην πρωτεύουσα. Από την άλλη τόσο οι βιογράφοι, όσο και ο ίδιος ο Ζίβκοφ θα είναι πλέον του δέοντος αναλυτικοί στην περιγραφή του θεατρικού και πολιτιστικού έργου που «προσέφερε» στα χωριά που διέμενε. Εννοείται ότι η προσφορά του ήταν πάντα αφιλοκερδής. Ζούσε από τον μισθό της συζύγου του. Ο ίδιος θα το παραδεχτεί στην αυτοβιογραφία του. Πολλά χρόνια αναφέρει ότι τον συντηρούσε με τον πενιχρό μισθό της. Ο ίδιος θα αρχίσει να αμείβεται σταθερά, όπως λέει, δύο χρόνια μετά την 9^η του Σεπτέμβρη 1944: «Дълги години ме издържаше със скромното си лекарско възнаграждение (започнах да получавам редовна заплата две години след 9 септември).»⁴  

Η Μάρα Μαλέεβα εργάζεται ως περιφερειακή γιατρός (участъков лекар) από την άνοιξη του 1938 μέχρι το Νοέμβριο του 1939 στο χωριό Дъскот του νομού Велико Търново. Μετά θα πάρει μετάθεση για το χωριό Лесичево του Пазарджик. Από εκεί θα μετατεθεί τον Φλεβάρη του 1940 και αφού θα περάσει για λίγο από το Правец και το Оризово του Чирпан, τον Αύγουστο του 1940 θα αρχίσει να εργάζεται στο χωριό Говедарци κοντά στο Самоков. Εκεί στις 26 Ιουλίου 1942 θα γεννηθεί η κόρη τους Людмила. Τον Ιούλιο του 1944 θα πάρει την τελευταία της μετάθεση στο Костинброд. Μετά την 9^η του Σεπτέμβρη θα σταματήσει να εξασκεί το επάγγελμά της και θα αρχίσει να δουλεύει στο Κόμμα, ενώ για λίγο θα είναι και Δημοτική σύμβουλος. Μετά την εκλογή του Ζίβκοφ στη θέση του γραμματέα της Κ.Ε. και αναπληρωματικού μέλους του Π.Γ., το 1950, η Μάρα Μαλέεβα θα ενταχθεί στην ομάδα των συμβούλων του, μαζί με τον Нико Яхиел και τον Милко Балев.

Η Мара Малеева-Живкова θα παραμείνει μέχρι το τέλος (23 Οκτώβρη 1971) στο πλευρό του συζύγου της ως ο πιο έμπιστος σύντροφός του. Ακόμα και τις θέσεις του Απρίλη θα δηλώσει ο Ζίβκοφ μαζί τις σκέφτηκαν και τις συγκεκριμενοποίησαν. Να τι λέει ο ίδιος στην αυτοβιογραφία του: «След 9 септември 1944 г. Мара Малеева имаше всички основания да се залови с научна работа… Но след като станах секретар на Централния комитет на партията, тя доброволно се отказа от кариерата на научен работник, изцяло се посвети на моята работа и стана един от най-близките ми сътрудничи. Без да се намесва по какъвто и да е начин в партийната работа или в задълженията ми на държавник, Мара Малеева винаги и всичко знаеше до най-малките подробности. Заедно с нея обмисляхме, заедно прецизирахме тезисите за Априлския пленум.»⁵ Σχετικά με τους πραγματικούς συγγραφείς των θέσεων της Ολομέλειας του Απρίλη 1956, όπως θα δούμε, βρισκόντουσαν στη Μόσχα. Ο πρώτος σύμβουλος του Ζίβκοφ, Нико Яхиел αναφέρει ότι τις παραμονές της Ολομέλειας, το Π.Γ. του ΒΚΚ βρίσκεται στην Σοβιετική πρωτεύουσα για να συζητήσουν και να πάρουν την τελική έγκριση της εισήγησης και του ψηφίσματος που θα διαβαζόταν πίσω στη Σόφια, στην Ολομέλεια. Στην συγγραφή των θέσεων, ενεργά βοήθησε ο Σοβιετικός πρέσβης στη Βουλγαρία εκείνη την εποχή, ο Γιούρι Πριχόντοφ.⁶

Λίγο μετά την πτώση του Ζίβκοφ το 1989, στη Σόφια δημιουργήθηκε μία επιτροπή Πρωτοβουλίας για την διερεύνηση της διαφθοράς και της κατάχρησης εξουσίας την περίοδο του σοσιαλισμού. Στα πλαίσια της έρευνας η επιτροπή εξέτασε και την πιθανότητα ο Ζίβκοφ να ήταν πράκτορας – προβοκάτορας της Ασφάλειας. Πήρε λοιπόν συνεντεύξεις και από κατοίκους, αυτόπτες μάρτυρες των χωριών που διέμενε ο Ζίβκοφ την περίοδο 1938 – 1944.

Κάτοικοι του Дъскот, θυμούνται ότι τον πρώτο χρόνο της συγκατοίκησης τους στο  χωριό, το ζευγάρι είναι ανύπαντρο, κατάσταση που δεν είναι μπορούν να αποδεχτούν οι υπόλοιποι κάτοικοι του χωριού, για αυτό και δεν τους συναναστρέφονται. Για τον Ζίβκοφ αναφέρουν ότι δεν δούλευε, τον συντηρούσε η γυναίκα του, έκανε παρέα μόνο με τον παπά του χωριού, παίζοντας συχνά μαζί του τάβλι στο καπηλειό. Η Атанаска К.А., θυμάται ότι ο Ζίβκοφ δεν είχε κανένα κύρος, μάλιστα τον κορόιδευαν φωνάζοντας τον «Марин Тодор». Ο Тодор Т. Попов που ήταν και ο γραμματέας της ΚΟΒ του χωριού, θυμάται ότι ο Ζίβκοφ δεν ασχολιόταν με την πολιτική, ούτε έδειχνε ενδιαφέρον για την κομματική ζωή, καθόταν όλη μέρα κλεισμένος στο σπίτι, με την δικαιολογία ότι προετοιμάζεται για τις απολυτήριες εξετάσεις του γυμνασίου. Το μοναδικό θέμα που τον συγκινούσε ήταν το θέατρο. Είχε την εντύπωση για τον εαυτό του ότι είναι πολύ καλός ηθοποιός: «През пролетта на 1938 година, най-неочаквано в селото пристигна Тодор Живков, той не работеше никъде. Представи се като печатарски работник от София. Беше затворен. Не общуваше с хората от селото. Рядко излизаше от къщи. След като Мара Малеева заживя на съпружески начала с Живков, хората от селото се отдръпнаха от нея…Тодор Живков дружеше със свещеника на селото, с когото често играеше табла в кръчмата.[…] Не се ползваше с авторитет сред хората в селото, дори г подиграваха, като му викаха „Марин Тодор“. […] Докато беше в с. Дъскот той не е развивал никаква политическа дейност. Стоеше у дома, казваше, че се готви за изпити в гимназията. Издържаше го д-р Малеева, защото той не се хвана никъде на работа. Участвува в две постановки на самодейния театърв селото. Не се ползваше с някакъв авторитет. Не проявяваше интерес към партийния живот в селото. Единствената тема, която го вълнуваше, беше театърът. Въобразяваше си, че е много добър актьор.»⁷

Στην επίσημη βιογραφία του Ζίβκοφ, το 1981, θα αποτυπωθεί μια τελείως διαφορετική εικόνα. Καταρχάς δεν είναι ανάγκη να αναφέρεται η συγκατοίκηση των δύο νέων ενώ δεν έχουν ενωθεί με τα δεσμά του γάμου. Αυτό το κομμάτι θα περικοπεί. Σύμφωνα με την επίσημη αφήγηση  το καλοκαίρι του 1938 ο  Τόντορ Ζίβκοφ και η Μάρα Μαλέεβα παντρεύονται. Η Μάρα Μαλέεβα τον Ιούλιο αναχωρεί ως νεοδιορισμένη για το χωριό Дъскот: «През лятото на 1938 година Тодор Живков и д-р Мара Малеева създават семейство. През юли тя заминава за село Дъскот.»⁸ Στην πραγματικότητα θα παντρευτούν στις 8 Φεβρουαρίου 1939 με θρησκευτικό γάμο που θα τελεστεί στην εκκλησία: «Рождество Богородично» στην κοντινή πόλη Павликени. Κουμπάρος όπως ο ίδιος ο Ζίβκοφ αναφέρει ήταν о γιατρός Ангел Симеонов, που εργαζόταν στην κλινική της πόλης.⁹

Ο Ζίβκοφ μετά την δημοσίευση των απόψεων και των αναμνήσεων, κατοίκων του χωριού, δεν έχει λόγο να μην πει την αλήθεια και αυτή είναι ότι ακόμη πριν φύγουν για το χωριό Дъскот συζούσαν. Έτσι μέχρι να παντρευτούν, ήταν ήδη κάτω από την ίδια στέγη, πάνω από ένα χρόνο: «Преди да станем съпрузи пред закона, дружахме, обичахме се и живяхме заедно повече от година.[…] Първото назначение на младата лекарка бе в село Дъскот. Не бяхме още женени, но аз потеглих с нея.»¹⁰

Για τους βιογράφους του Ζίβκοφ η μη αποκάλυψη της κομματικής του ιδιότητας, και η μη εμπλοκή του στις δραστηριότητες της τοπικής ΚΟΒ του Βουλγαρικού Εργατικού Κόμματος – ΒΕΚ (Българска работническа партия – ΒΡΠ), οφειλόταν σε λόγους τήρησης των κανόνων συνωμοτικότητας. Παρόλα αυτά, το «έμπειρο στέλεχος» (σσ. ετών 28) σύμφωνα με τους ιστορικούς της βιογραφίας του, χρησιμοποιώντας το πολιτιστικό στέκι του χωριού, κατηύθυνε τους ανθρώπους του σε νόμιμες φόρμες αγώνα μέσα από ποικίλες πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες: «По конспиративни съображения Тодор Живков не установява организационни връзки с комунистите и ремсистите и не се включва в нелегалната дейност, която те вършат. Но той умело ги насочва към легалните форми на работа и борба. За тази цел опитният партиен функционер използва читалището, което развива разнороднна културно-просветна дейност.»¹¹

Όσον αφορά την εικόνα του κλειστού που δεν συναναστρέφεται με κανένα, παρά μόνο με τον παπά, οι βιογράφοι του αναφέρουν ακριβώς τα αντίθετα: Ανοικτός και κοινωνικός χαρακτήρας, ο Ζίβκοφ, κάνει φιλίες με τους προοδευτικούς ανθρώπους του χωριού, πρωτίστως με τους νεολαίους, κερδίζοντας τις καρδιές νέων και γέρων: «Открит и общителен по характер, той завързва дружба с прогресивните хора на селото, преди всичко с младежите, спечелва сърцата на млади и стари.»¹² Ακολουθεί η αποκορύφωση: Οι νέοι τον αγαπούν λόγω της ενεργού συμμετοχής του στη ζωή τους. Διψασμένοι για γνώση, τον κατακλύζουν με ερωτήσεις. Τους εντυπωσιάζει με τις γνώσεις του για τη βουλγαρική λογοτεχνία, με ενδιαφέρον ακούν τις αναλύσεις του για το έργο του Вазов και του Яворов, τους εντυπωσιάζει με την ικανότητά του να απαγγέλλει ποιήματα των Ботев και Смирненски, με τις ικανότητες του στην υποκριτική και στη σκηνοθεσία: «Младежите го заобичват заради активното му участие в техния живот. Жадни за знания, те го отрупват с въпроси. Той им импонира със своите познания по българска литература и те с интерес слушат анализите му за творчеството на Вазов и Яворов, с умението си да рецитира стихове на Ботев и Смирненски, с актьорските си и режисьорски способности.»¹³

Πριν αναφερθούν στην προσφορά του «μορφωμένου» Ζίβκοφ στην πολιτιστική ζωή του χωριού Дъскот, οι βιογράφοι του, στην αμέσως προηγούμενη παράγραφο αναφέρουν, ότι εκείνη την εποχή ο Ζίβκοφ προετοιμαζόταν για τις απολυτήριες εξετάσεις τις οποίες αργότερα έδωσε ως κατ’ ιδίαν μαθητής (частен ученик) στο 3^ο Γυμνάσιο Αρρένων Σόφιας. Μετά την επιτυχή ολοκλήρωση της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσής του γράφτηκε στη Νομική του Πανεπιστήμιου Σόφιας: «През този период той се подготвя и по-късно се явява на изпит като частен ученик в III софийска мъжка гимназия. След успешното завършване на гимназиалното образование се записва в Юридически факултет на Софийски университет.»¹⁴ Κάνοντας μια τέτοια εισαγωγή και μιλώντας γενικά και αόριστα, οι βιογράφοι ετοιμάζουν τον αναγνώστη να «καταπιεί αμάσητες» τις επόμενες παραγράφους που εξυψώνουν τον Ζίβκοφ σε μορφή «λαϊκού εθνεγέρτη» („народен будител“). Ο ήρωας μας διαθέτει απολυτήριο επαγγελματικού-τεχνικού Γυμνασίου, το οποίο είναι όμως κατώτερο του απολυτηρίου γενικού Γυμνασίου. Μετά από παροτρύνσεις της Μάρα Μαλέεβα, ο Ζίβκοφ γράφεται ως κατ’ ιδίαν (εξ’ αποστάσεως) μαθητής, στο 3ο Γυμνάσιο Αρρένων Σόφιας, με σκοπό να προετοιμαστεί και να δώσει εξετάσεις στα συμπληρωματικά μαθήματα ύλης της 7^ης και 8^ης τάξης γενικού Γυμνασίου. Μόνο έτσι θα είχε το δικαίωμα συμμετοχής στις απολυτήριες εξετάσεις για να πάρει απολυτήριο ολοκλήρωσης της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης  και εάν ήθελε θα μπορούσε να συνεχίσει την φοίτησή του σε ανώτατο ίδρυμα. Τον Οκτώβριο του 1938 συμμετέχει στην φθινοπωρινή εξεταστική περίοδο 1938/39 (изпитна сесия) στα μαθήματα Λογικής, Ιστορίας και Γεωγραφίας της 7^ης τάξης και στο μάθημα της Ηθικής της 8^ης (τελευταίας) τάξης. Με εξαίρεση το βαθμό 4 «Καλώς» στην Ηθική, σε όλα τα άλλα μαθήματα βαθμολογήθηκε με την βάση 3  «Μέτρια».

Έτσι την επόμενη χρονιά στις 16 Μαΐου 1939 με αίτηση του (№111) προς τον διευθυντή του Πραγματικού Γυμνασίου Павликени, την οποία μάλλον γράφει η σύζυγός Μάρα Μαλέεβα, ζητά να του επιτραπεί να συμμετέχει στις απολυτήριες εξετάσεις (матури) του Ιουνίου 1939. Ενώ αρχικά η αίτησή του έγινε δεκτή και το όνομά του μπήκε στον κατάλογο (№ 80) των μαθητών που θα πάρουν μέρος, λίγες μέρες πριν τις εξετάσεις, η εξεταστική επιτροπή με απόφασή της κρίνει ότι «λόγω παρατυπιών και ελλείψεων στα δικαιολογητικά του, δεν του επιτρέπεται η συμμετοχή στις απολυτήριες εξετάσεις»¹⁵. Στην αυτοβιογραφία του ο Ζίβκοφ θεωρεί ότι επειδή ο Διευθυντής ήταν γνωστό αντιδραστικό στοιχείο από τα μέρη του και επειδή ήξερε το ποιόν του Ζίβκοφ, αποφάσισε να ματαιώσει την αποφοίτησή του: «…директорът на гимназията в Павликени бе известен ренегат от нашия край, който е познавал житието-битието ми. И решил да осуети моето дипломиране.»¹⁶  Ο Ζίβκοφ μόνος του απαντά στην ερώτηση που θα μπορούσε να του κάνει ο αναγνώστης – γιατί επιλέγει να εξεταστεί στο Γυμνάσιο του Павликени και όχι στο Γυμνάσιο στο οποίο πήρε και τα συμπληρωματικά μαθήματα – στο 3ο Γυμνάσιο Αρρένων Σόφιας. Γιατί απλά από εκεί που μένει στο Дъскот, το Павликени είναι πιο κοντά από την Σόφια. «Планирах да се явя на зрелостния изпит в Павликени по простата причина, че бе по-близо от София.»¹⁷ Αυτό είναι μια λογική εξήγηση για την πρώτη φορά, όταν να υποθέσουμε, ακόμα δεν ήξερε το ποιόν και τα σχέδια του Διευθυντή. Όμως ξανακάνει αίτηση να του επιτραπεί η συμμετοχή του στις απολυτήριες εξετάσεις την φθινοπωρινή εξεταστική. Στην αυτοβιογραφία του ο Ζίβκοφ αναφέρει μόνο αυτή την δεύτερη απόπειρα αποφοίτησης του στο Павликени. Γιατί; Από την έκθεση της εξεταστικής επιτροπής ξέρουμε ότι επειδή καθυστερούσαν να έρθουν τα δικαιολογητικά του, στις 27 Σεπτεμβρίου του επετράπει η συμμετοχή στο πρώτο μάθημα –Βουλγάρικη γλώσσα. Την επόμενη μέρα θα εξεταζόταν στα Μαθηματικά. Εν τω μεταξύ φτάνουν τα δικαιολογητικά τα οποία είναι πάλι «παράτυπα και ελλιπή» με αποτέλεσμα να του απαγορευτεί η συμμετοχή του στις εξετάσεις. Ο Ζίβκοφ αναφέρει ότι έδωσε εξετάσεις και στα Γαλλικά, ενώ το γραπτό του στα βουλγάρικα έκανε θετική εντύπωση στους καθηγητές. Στο Πρωτόκολλο που υπογράφουν και τα 15 μέλη της εξεταστικής επιτροπής στις 30 Σεπτεμβρίου 1939, η απόφαση του αποκλεισμού του είναι ομόφωνη. Το γραπτό του στα Βουλγάρικα μηδενίζεται, ενώ δεν αναφέρεται κανένα γραπτό στη Γαλλική γλώσσα. Τελικά η απάντηση του Ζίβκοφ στην ερώτηση γιατί δεν επέλεξε το 3^ο Γυμνάσιο Αρρένων Σόφιας, δεν πείθει.

Αμέσως μετά την ακύρωση της συμμετοχής του στις εξετάσεις, ο Ζίβκοφ στην αυτοβιογραφία του αναφέρει ότι όπως και να ‘χει αναγκάστηκε να αναχωρήσει για την Σόφια και εκεί να αποφοιτήσει από το 3^ο Γυμνάσιο Αρρένων Σόφιας: «Така или иначе, наложи се да замина за София и да се дипломирам в Трета мъжка гимназия.»¹⁸ Ο αναγνώστης μένει με την εντύπωση ότι αυτό έγινε στην επόμενη εξεταστική. Έτσι τελειώνει την εξιστόρηση της περιπέτειας του για την απόκτηση του απολυτηρίου Μέσης εκπαίδευσης. Κι όμως θα αποφοιτήσει, όπως θα δούμε παρακάτω το 1942!

Σύμφωνα με τους βιογράφους του Ζίβκοφ, η ενεργή κοινωνική δράση της Μάρα Μαλέεβα και του Τόντορ Ζίβκοφ δεν είναι αρεστή στους ντόπιους αντιδραστικούς κύκλους του χωριού οι οποίοι τελικά πετυχαίνουν να τους απομακρύνουν από το Дъскот. Η Μάρα Μαλέεβα το Νοέμβριο του 1939, θα πάρει μετάθεση για το χωριό Лесичево του Пазарджик: «Активната обществена работа на Мара Малеева и Тодор Живков не се харесва на местната реакция и тя ги принуждава да напуснат селото през ноември 1939 година. След Дъскот д-р Мара Малеева е назначена е революционното село Лесичово, Пазарджишко.»¹⁹

Το Лесичево χαρακτηρίζεται ως «επαναστατικό», ενώ ο Ζίβκοφ στην αυτοβιογραφία του, το χαρακτηρίζει ως πραγματικό κομμουνιστικό οχυρό στην περιοχή: «истинска комунистическа крепост в района.»²⁰ Και εδώ το ζευγάρι θα κερδίσει τις καρδιές των βιοπαλαιστών αγροτών και τον φθόνο των φασιστών εξουσιαστών: «И тук, в Лесичево, Тодор Живков и д-р Мара Малеева спечелват сърцата на трудовите селяни и ненавистта на фашистките властници.»²¹  Ο Ζίβκοφ αναφέρει ότι σίγουρα οι ντόπιοι έμαθαν για το ποιόν τους και τους υποδέχτηκαν με εμπιστοσύνη. Εκείνος ξανά θα βυθιστεί στο «θεατρικό κόσμο», ο οποίος ήταν και επιθυμητό πεδίο δράσης και ιδιότυπη κάλυψη: «Навярно месните хора бяха подочули какви сме, та ни посрещнаха с доверие…а аз отново се потопих в „театралния свят“, който бе за мен и желано поле за действие, и своеобразно прикритие.»²²

Πάντως προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι τόσο οι βιογράφοι του Ζίβκοφ στο βιβλίο τους: «Младост, наречена борба», το 1982, όσο και οι βιογράφοι της Μάρα Μαλέεβα στο δικό τους έργο: «Тя обичаше хората», το 1978, δεν μπόρεσαν να αναφερθούν στις αναμνήσεις κατοίκων του χωριού εκτός από εκείνες του στρατηγού της Κρατικής Ασφάλειας Димитър Мурджев. Να σημειωθεί ότι στην αρχή της καριέρας του, το 1947, ο Мурджев, είναι υπεύθυνος της έρευνας «Σκαντζόχοιρος» („Таралеж“) – ψευδώνυμο που υποτίθεται ότι είχε ως χαφιές ο Ζίβκοφ. Αργότερα (1951-1956) θα γίνει επικεφαλής της II Διεύθυνσης (Αντικατασκοπεία), ενώ θα εργαστεί στην προσωπική ασφάλεια του «Πρώτου» και της κόρης του Людмила Живкова για 13 χρόνια. Ο αναγνώστης τι γνώμη και αναμνήσεις περιμένει να διαβάσει από το Мурджев για την οικογένεια Ζίβκοφ, στις βιογραφίες τους;

Ο Ζίβκοφ αναφέρει ότι οι Αρχές και εδώ δεν τους έβλεπαν με καλό μάτι, μάλιστα την περίοδο των εκλογών (Δεκέμβριος 1939 – Ιανουάριος 1940), χωρίς καμία αφορμή έκαναν έφοδο στο διαμέρισμά τους και το έψαξαν. Ο Ζίβκοφ γράφει ότι δεν γινόταν αλλιώς, έπρεπε να φύγει για να αποφύγει τη σύλληψη. Μετά από λίγο τον ακολούθησε και η σύζυγός του: «Властите и тук не ни гледаха с добро око, а по време на парламентарните избори без всякакъв повод нахлуха в жилището ни и го объскираха. Нямаше ка, трябваше да напусна, за да избегна ареста. Не след дълго ме последва и съпругата ми.»²³ Η φυγή του Ζίβκοφ, όπως ο ίδιος την παρουσιάζει, θα ήταν κατανοητή εάν ήταν καταζητούμενος, ή εάν πίστευε ότι η αστυνομία στην έρευνα του σπιτιού τους θα ανακάλυπτε παράνομο υλικό. Ξέρουμε ότι το πρώτο δεν ισχύει, αλλά ούτε και το δεύτερο. Εάν είχε βρεθεί παράνομο υλικό θα είχε πρόβλημα και η Μαλέεβα και σίγουρα θα είχε καταγραφεί με χρυσά γράμματα στις βιογραφίες τους. Η επίσημη βιογραφία του Ζίβκοφ αναφέρει στο σημείο αυτό ότι κατά τη διάρκεια των βουλευτικών εκλογών την περίοδο 1939 – 1940 το διαμέρισμά τους υποβλήθηκε σε έρευνα από την αστυνομία: «По време на парламентарните избори през 1939 – 1940 година тяхната квартирае подложена на обиск от полицията.»²⁴ Δεν αναφέρει τίποτα παραπάνω.

Αμέσως μετά οι βιογράφοι συνεχίζουν με τη μετάθεση της Μαλέεβα στο χωριό Говедарци του Σάμοκοφ, τον Αύγουστο του 1940. Ο Ζίβκοφ στην αυτοβιογραφία του, το 1997, ακολουθώντας την χρονική ακολουθία της επίσημης βιογραφίας του, αναφέρεται και αυτός σε αυτή την μετάθεση: «Следващата ни „спирка“ бе в с. Говедарци.»²⁵ Μέχρι όμως να μετατεθεί η γιατρός  Μαλέεβα στο χωριό Говедарци θα έχει δύο ενδιάμεσες μεταθέσεις, τον Φλεβάρη του 1940 πρώτα στο χωριό του συζύγου της το Правец και έπειτα στο χωριό  Оризово του Чирпан. Γιατί δεν γίνεται καμία αναφορά ούτε από τον Ζίβκοφ, ούτε από τους βιογράφους του, έστω για τον καιρό που είναι στο Правец;

 Η ζωή και η δράση του Ζίβκοφ στο χωριό Говедарци ήταν εξίσου εγκωμιαστική από τους επίσημους βιογράφους του. Αν και, όπως μας πληροφορούν, οι υποχρεώσεις του στη Σόφια τον ανάγκαζαν να απουσιάζει τον περισσότερο καιρό από το χωριό, όταν βρισκόταν εκεί, έκανε αισθητή την παρουσία του παίζοντας σε παραστάσεις με την ερασιτεχνική θεατρική ομάδα: «…идва по-рядко и все по- малко се задържат в селото. Неговите задължения в София нарастват и той не може да се откъсва за дълго време от града. Независимо от това обаче пребиваването му в Говедарци се чувствува осезателно. Верен на себе си, развива активна дейност в местното читалище. Любителската театрална трупа подготвя и представя пиесите „Хан Татар“, „Вражален“, „Иванко“, Тъмни зори“, „Три синджира роби“ и други.»²⁶  

Σε συνέντευξή του το 1990 ο Стоян А. Попов από την Εργατική Ένωση Νεολαίας (Работнически младежки съюз – РМС) αναφέρει ότι ούτε αυτός, ούτε οι σύντροφοί του, είχαν επαφές μαζί του κατά την διάρκεια των παράνομων επιχειρήσεων τους. Τον Ζίβκοφ τον θυμάται να συμμετέχει στις θεατρικές δραστηριότητες του πολιτιστικού κέντρου του χωριού. Μέχρι και την ημέρα της νίκης στις 9 του Σεπτέμβρη, τον Ζίβκοφ, η αστυνομία ουδέποτε τον ενόχλησε ή έψαξε. Κινούνταν ελεύθερα. Επίσης ο αυτόπτης μάρτυρας σημειώνει ότι ο Ζίβκοφ δεν έμενε συνέχεια στο χωριό. Απουσίαζε κατά διαστήματα για ορισμένες  ημέρες κάθε φορά: «Аз и моите другари от РМС Стоян Иванов Попов, Георги Кацарски, Иван Ранов, Георги Попов, Рангел Бързанов, Илия Гаргов и др. не сме се срещали и контактували в нелегалната си дейност с него. Същият го запомних като участник в театралната дейност в читалището на селото ни. Движеше се свободно. Не бе безпокоен или търсен от полицията, което продължи до деветосептемврийскста победа. Трябва да се има предвид, че той не стоеше непрекъснато в селото, а за различни периоди от времето отсъстваше за по няколко дена.»²⁷

Το ότι ο Ζίβκοφ την περίοδο της διαμονής του στο χωριό Говедарци δεν εργαζόταν, έπαιζε σε θεατρικές παραστάσεις, και τον υπόλοιπο καιρό τον περνούσε στο καφενείο – καπηλειό του Атанас Бързанов παίζοντας τάβλι και χαρτιά, χωρίς να συμμετέχει σε πολιτικές συζητήσεις, το αναφέρουν στις μαρτυρίες τους το 1990 και άλλοι κάτοικοι του χωριού, όπως ο Стойне Ст. Гергов, ο Стоян Иванов Попов, ο Костадин Хр. К., ο Иван К. Попов, ο Христо Велчев, ο Георги Йончев. Εκτός από τους δύο τελευταίους οι υπόλοιποι δηλώνουν ότι δεν έκαναν παρέα μαζί του, ενώ ταυτόχρονα τονίζουν την καθημερινή του συναναστροφή με τους δασκάλους Велчев και Йончев, την οποία την επιβεβαιώνουν και οι ίδιοι. Ο Ζίβκοφ πέρα από το τάβλι που έπαιζε με τους Велчев και Йончев, πήγαινε συχνά και εκδρομές μαζί τους άλλοτε μόνοι τους και άλλοτε με τις συζύγους τους.

Ο Христо Велчев, δάσκαλος στο χωριό εκείνη την εποχή, είναι ένας από τους τρεις που είχαν επιλεγεί, το 1982, να καταγράψουν τις αναμνήσεις τους για την περίοδο που ο Ζίβκοφ ζούσε στο χωριό Говедарци, στο βιβλίο «Младост, наречена борба» σε επιμέλεια του ποιητή Матей Шопкин. Οι άλλοι δύο ήταν ο γραμματέας της ΚΟΒ του χωριού Димитър Мирчев και η δασκάλα φυσικομαθηματικός Лиляна Костова. Ο Велчев είναι και ο μοναδικός από τους πέντε συνολικά μάρτυρες των τριών χωριών (Дъскот, Лесичево, Говедарци) που οι αναμνήσεις τους παρουσιάζονται στο βιβλίο²⁸, ο οποίος θα συμφωνήσει να δώσει συνέντευξη στην επιτροπή Πρωτοβουλίας για την διερεύνηση της διαφθοράς και της κατάχρησης εξουσίας την περίοδο του σοσιαλισμού.

Στο βιβλίο, το 1982, καταρχάς αναφέρεται στη συνάντηση που είχε με τον Ζίβκοφ, τον Ιούλιο του 1958, στο Πρώτο εθνικό τουριστικό πανηγύρι  στο χωριό Юндола του  Велинград. Ο «Πρώτος» ήταν ο επίσημος προσκεκλημένος και ο Велчев ήταν επικεφαλής πρότυπου οδοιπορικού συλλόγου πιονέρων του τουριστικού ομίλου «Рилски турист», γνωστού με το μότο: «Τα τέσσερα σύνορα της Πατρίδας – αυτά είναι οι τέσσερις τοίχοι της δικής μου μαθητικής αίθουσας». Εκεί μπροστά από την κατασκήνωση του συλλόγου ξανασυναντήθηκαν οι δυο τους μετά από πολλά χρόνια. Ο Ζίβκοφ χαρούμενος που συνάντησε ένα φίλο από τα παλιά εξήγησε στους υπόλοιπους επίσημους ότι ο Велчев εκτός από δάσκαλος στα παιδιά ήταν και δικός του δάσκαλός στον ορεινό τουρισμό, του έμαθε πώς να κινείται, να προσανατολίζεται, να κρύβεται, να ανιχνεύει: «Той ми е учител по туризъм. Той ме е учил как да се движа в планината, как да се ориентирам, как да се укривам и разузнавам.»²⁹ Μετά ο Велчев αναφέρει ότι γνωρίστηκαν το καλοκαίρι του 1941 και μας εξιστορεί την πρώτη τους εκδρομή – πεζοπορία  στο βουνό Ρίλα. Στο τέλος της διαδρομής ο Велчев, θυμάται ότι πέρασαν πάνω από τα κεφάλια τους σε χαμηλή πτήση δύο γερμανικά «Στούκα». Τότε ο Ζίβκοφ του είπε ότι οι Γερμανοί έκαναν λάθος που επιτέθηκαν στη Σοβιετική Ένωση και θα φάνε το κεφάλι τους. Θα χάσουν τον πόλεμο. Σύμφωνα με τον Велчев αυτά ήταν λόγια ανθρώπου πεπεισμένου στην νίκη ενάντια στο φασισμό. Λόγια θαρραλέα ειπωμένα, και από καρδιάς μοιρασμένα μαζί του. Από τότε, αναφέρει ο Велчев, έγιναν φίλοι και άρχισαν να διοργανώνουν εκδρομές στο βουνό, με τις οικογένειες τους και μαζί με άλλους φίλους: «Велчев, немците сгрешиха, че нападнаха Съветския съюз. Те ще си счупят главите. Ще изгубят войната! Това бяха думи, които казваше човек, уверен в побетата над фашизма. Думи, казани смело, сърдечно, споделени с мен…От тази обиколка из Рила ние вече бяхме приятели…Оттогава с другария Живков, съпругата му и други близки ни хора започнахме излизания и в други райони на Рила.»³⁰

Τις αναμνήσεις του Христо Велчев για την γνωριμία του με τον Ζίβκοφ, θα τις διηγηθεί και το 1990. Και τότε αναφέρει ότι με το Ζίβκοφ πολύ συχνά πήγαιναν εκδρομές στο βουνό, μιας και ο ίδιος είναι βουνίσιος τουρίστας. Η πρώτη τους εκδρομή ήταν τον Ιούλιο-Αύγουστο του 1941, στο βουνό Ρίλα, μετά από παράκληση της Μάρα Μαλέεβα να δείξει στον άντρα της, την περιοχή. Έκτοτε έκαναν συχνά εξορμήσεις στην εξοχή μόνοι τους, ή και με τις γυναίκες τους καθώς και με άλλους φίλους, όπως τους Георги Йончев, Ангел Костов και τις συζύγους τους: «По това време бях учител в с. Говедарци. С Тодор Живков най-често сме били на излет в планината, тьй като аз съм турист – планинар. Първото ми излизане с него в Рила стана по желание на съпругата му, която ме помоли да го разведа из околностите на Говедарци. Това стана известно време след идването му в селото, някъде месец юли – август. Излязохме заедно и му показах отделните местности. По-късно многократно сме били на ексурзии в планината. Освен двамата сме излизали с нашите съпруги – моята се казваше Василка, с Георги Йончев, офицер, и жена му Вера, с Ангел Костов, покойник, и неговата съпруга Зора, и от време на време едно момиче, името не помня, но беше от Скопие и работеше като детска ръководителка.»³¹

            Τις κοινές τους εκδρομές στο βουνό, το 1990, επιβεβαιώνει και ο Георги Йончев, ο οποίος ήταν και αυτός δάσκαλος του χωριού, αλλά και έφεδρος αξιωματικός: «Организирали сме съвместни излети до планината, на които сме отивали аз, Христо Велчев, Тодор Живков, а понякога и нашите съпруги.»³²

Έκανε λοιπόν παρέα με δύο δασκάλους. Επειδή και στη Βουλγαρία υπάρχει η παλιά λαϊκή παροιμία που λέει: «δείξε μου τους φίλους σου να σου πω ποιος είσαι» („Кажи ми кои са приятелите ти, за да ти кажа кой си“), ας δούμε το ποιόν της παρέας του Ζίβκοφ, όταν ζούσε στο χωριό Говедарци.

Το μέλος της  РМС, Стойне Ст. Гергов αναφέρει ότι ο Христо Велчев τότε ήταν ο επικεφαλής της φασιστικής οργάνωσης νεολαίας «Αετόπουλο», ενώ ο Георги Йончев, «επιρροή» της τότε εξουσίας: «Ходил е на екскурзии с ръководителя на младежката фашистка организация „Орле“ – Христо Велчев, и други симпатизанти на тогавашната власт като Георги Йончев.»³³

Ο κομμουνιστής Костадин Хр. К., μάλιστα θυμάται ότι το 1942 ή 1943, στη γιορτή του Αϊ Γιώργη (6 Μαΐου) που είναι η «Ημέρα της Γενναιότητας» και γιορτή του Βουλγαρικού Στρατού, στο επίσημο δείπνο που παρέθεσε στην πλατεία του χωριού, το επιτελείο του συντάγματος που είχε στρατοπεδεύσει εκεί, στο τραπέζι που καθόταν ο συνταγματάρχης Доцев και  ο πρόεδρος του χωριού Стаменов, καθόταν δίπλα τους ο Τόντορ Ζίβκοφ και ο φρούραρχος Димитър Кокошков. Στο δείπνο παραβρέθηκαν και οι φίλοι του Ζίβκοφ, ο επικεφαλής της φασιστικής οργάνωσης νεολαίας «Αετόπουλο» Велчев και ο Йончев: «През 1942 или 1943 г. в с. Говедарци (мисля, че беше на 6 май) на площада се проведе банкет на военните. Бяха от щаба на армията в селото. За този банкет (Геогьовден) беше дошъл и генерал Доцев, който е от Долна баня. Той беше нещо шеф. Димитър Кокошков беше комендант, а Доцев някакъв друг началник. На самия банкет Тодор Живков беше седнал до кмета Стаменов и генерал Доцев. До тях беше Кокошков. Категоричен съм, че от жителите на селото бяха Христо Велчев, Георги Йончев, кметът Стаменов и Тодор Живков. Пропуснах да кажа, че Христо Велчев беше ръководител на фашистката младежка организация „Орле“. Велчев и Йончев бяха приятели на Тодор Живков. Все с тях ходеше, дори и често на излети в планината.»³⁴

Για τον κύκλο του Ζίβκοφ κάνει λόγο και το μέλος της РМС, Георги Ст. Спасов, από το κοντινό χωριό Мала църква. Ο νεαρός κομμουνιστής αναφέρει για τον Ζίβκοφ ότι οι πιο κοντινοί του «συναγωνιστές» ήταν οι άνθρωποι της εξουσίας – ο δασάρχης, ο πρόεδρος, ο επικεφαλής του «Αετόπουλου» – Христо Велчев, και ο δεδηλωμένος οπαδός της φασιστικής εξουσίας Георги Йончев: «Неговите най близки „съратници“ са били хората на властта – лесничея, кметът, ръководителят на „Орле“ – Христо Велчев, и отявленият привърженик на фашисткатавласт Георги Йончев.»³⁵

Σοκαριστικό! Ο επικεφαλής του πρότυπου οδοιπορικού συλλόγου πιονέρων του τουριστικού ομίλου «Рилски турист» της εποχής του σοσιαλισμού, Христо Велчев, πριν το 1944 ήταν επικεφαλής πάλι παιδικού συλλόγου αλλά φασιστικής οργάνωσης. Να θυμίσουμε ότι στις 29 Δεκεμβρίου 1940 η κυβέρνηση του φασίστα καθηγητή Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, Богдан Димитров Филов βάσει του «Νόμου για την οργάνωση της βουλγαρικής νεολαίας» δημιουργεί στα πρότυπα της Ιταλικής φασιστικής οργάνωσης νεολαίας «Balilla» και της ναζιστικής «Hitlerjugend», την Βουλγαρική φασιστική οργάνωση «Бранник» (ελληνιστί: Υπερασπιστής). Τα μέλη της από 10 έως 14 ετών εντάσσονται στην παιδική οργάνωση «Орле» (ελληνιστί: Αετόπουλο).

Η υπόσχεση του αετόπουλου ήταν η εξής: «Аз съм горд и стремителен като орле. Моето младо сърце е пълно с обич към царя на българите и моята родна земя. Обещах – ще бъда изпълнителен и смел, за да стана достоен бранник.»

Μετά από λίγα χρόνια ο ίδιος άνθρωπος έβαζε τους «Πρωτοπόρους» („Пионерите“) να υποσχεθούν: «Аз, димитровският пионер, тържествено обещавам пред другарите си и своя героичен народ да се боря всеотдайно за делото на Българската комунистическа партия, за победата на комунизма. Да бъда верен на заветите на Георги Димитров, да изпълнявам законите на Димитровския пионер. Обещавам да бъда достоен гражданин на моето мило отечество – Народна република България.»

Το 1982 ο ίδιος άνθρωπος θα πει ότι στην πρώτη τους έξοδο στο βουνό ο Ζίβκοφ θα του μιλήσει με «λόγια ανθρώπου πεπεισμένου στην νίκη ενάντια στο φασισμό. Λόγια θαρραλέα ειπωμένα, και από καρδιάς» τα οποία και θα μοιραστεί μαζί του. Όπως όλοι ήξεραν τις πολιτικές πεποιθήσεις του Велчев, έτσι τις ήξερε και ο Ζίβκοφ, άρα δεν θα μπορούσε «να του ανοιγόταν». Είτε τέτοιος διάλογος ποτέ δεν έγινε, είτε έγινε αλλά ποτέ δεν θα μάθουμε τι πραγματικά ελέχθη. Πάντως γεγονός παραμένει ότι Ζίβκοφ και Βέλτσεφ κάνανε καλή παρέα.    Την ίδια χρονιά – το 1990, που πάρθηκαν οι παραπάνω συνεντεύξεις από αυτόπτες μάρτυρες του χωριού Говедарци, ο Ζίβκοφ δίνει την εξής απάντηση για τις φιλίες του με τους φασίστες του χωριού: «Το γεγονός ότι γνωριζόμουν με τον Христо Велчев και τον Георги Йончев και πηγαίναμε εκδρομές στο βουνό και ότι αυτοί είναι υπάλληλοι της εξουσίας (του καθεστώτος), σε καμία περίπτωση δεν με εκθέτει.» („Обстоятелството, че съм се познавал с Христо Велчев и Георги Йончев и че сме излизали с тях на излети в планината, и че те са служители на властта, с нищо не може да ме компрометира“)³⁶. Ότι υπήρξε  συνδαιτυμόνας των αξιωματικών του στρατού  στη γιορτή του Αϊ Γιώργη, ο Ζίβκοφ το αρνείται, αλλά λέει ότι εάν τον είχαν καλέσει και δεν κινδύνευε ως παράνομος που ήταν, σίγουρα θα πήγαινε: «Не съм седял на трапеза с кмета и офицери от армията, но ако ме бяха поканили и не е имало опасност за мен като нелегален, сигурно щях да седна.»³⁷ Εάν όπως λέει παραπάνω ήταν παράνομος τότε απλά δεν θα μπορούσε να εμφανιστεί στο δείπνο, αλλά ούτε να ζει στο χωριό που είχε μεταφερθεί  το αρχηγείο  του στρατού και όπως ο ίδιος λέει στα απομνημονεύματά του είχε μετατραπεί σε πραγματικό φρούριο της εξουσίας: «В Говедарци се беше евакуирал Генералният щаб на армията. Настанил се бе в почивната станция на Държавната печатница,…Борис III минаваше един път месечно през Говедарци. Крепост бе това, охраняване и наблюдавана крепост на властта.»³⁸

Στο ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους του Христо Ковачев: «Човек от народа – Тодор Живков» που έκανε πρεμιέρα το 1981, υπάρχει μία σκηνή (στο 23′ 43″) που ο αρχηγός του επιτελείου (началник щаб) της Πρώτης επαναστατικής επιχειρησιακής ζώνης Σόφιας (Първа Софийска въстаническа оперативна зона) Здравко Георгиев εξιστορεί πως στη δεύτερη συνδιάσκεψη του παρτιζάνικου τάγματος «Чавдар», (партизански отряд „Чавдар“) στις 10 – 11 Οκτώβρη 1943 που καθορίστηκε το σχέδιο δράσης των παρτιζάνων συνάντησε για πρώτη φορά τον Ιάνκο (Τόντορ Ζίβκοφ). Είχε σταλθεί ως εκπρόσωπος της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας του Κόμματος να «κατεβάσει» την κομματική γραμμή δράσης και οργάνωσης του ένοπλου αγώνα στις περιοχές ευθύνης του τάγματος (Ново село, Ботевград, Пирдоп, Етрополе και Якоруда). Εκείνη την στιγμή ο σκηνοθέτης μας δείχνει μια όχι και τόσο ευδιάκριτη κοντινή φωτογραφία του Ζίβκοφ με ένα τουφέκι να βρίσκεται στην δεξιά πλευρά του. Σε μία δεύτερη σκηνή (στο 29′ 48″) ο αφηγητής αναφέρει πως στις 6 Σεπτέμβρη 1944, η Κ.Ε. τοποθετεί τον Τόντορ Ζίβκοφ επικεφαλής του επιχειρησιακού γραφείου που θα ελευθέρωνε την Σόφια (όπως θα δούμε άλλος ήταν ο ρόλος του γραφείου). Πάλι ο σκηνοθέτης δείχνει την ίδια φωτογραφία του Ζίβκοφ.³⁹

Όταν πρωτοείδα το φιλμ δεν μου έκανε εντύπωση ότι η φωτογραφία επαναλαμβάνεται, ούτε ότι δεν υπάρχει άλλη φωτογραφία ή σκηνή από την παρτιζάνικη περίοδο (1941 – 1944), που να δείχνει τον Ζίβκοφ αρματωμένο. Λογικό μάλλον θα ήταν να μην υπάρχουν φωτογραφίες από την περίοδο της παρανομίας και του ένοπλου αγώνα. Όμως ο δημιουργός του ντοκιμαντέρ Христо Ковачев, επιλέγει σε δύο  καθοριστικά γεγονότα να τοποθετήσει στο κέντρο της ιστορίας τον Τόντορ Ζίβκοφ και για περισσότερη αληθοφάνεια εμφανίζει και την φωτογραφία του με το ντουφέκι. Όταν ξανακοίταξα προσεκτικά είδα ότι από τ’ αριστερά του φαίνονται ένα ζευγάρι χέρια να ακουμπούν μάλλον στα πόδια, άρα από την θέση και το ύψος τους φαίνεται ότι ο Ζίβκοφ και ο διπλανός του βρίσκονται σε καθιστή στάση. Τότε θυμήθηκα που είχα ξαναδεί την φωτογραφία: στο βιβλίο των αναμνήσεων για τα νεανικά χρόνια του Ζίβκοφ «Младост, наречена борба»⁴⁰.  

Αλλά ας αφήσουμε δύο από τους εικονιζόμενους, να μας διηγηθούν, που, πότε, από ποιόν τραβήχτηκε αυτή η φωτογραφία.

Καταρχάς αυτός με το παραλληλόγραμμο μουστάκι αλα Χίτλερ, με τις μπότες, αναφέρει ότι μία από τις φωτογραφίες την τράβηξαν στη Μαλιόβιτσα. Το τουφέκι ήταν δικό του, καθώς τότε ήταν έφεδρος και είχε δικαίωμα να οπλοφορεί. Η εκδρομή διοργανώθηκε το 1941, όταν ήταν αδειούχος για αυτό φορούσε και τις μπότες. Ο Τόντορ Ζίβκοφ πήρε το τουφέκι για να φωτογραφηθεί με αυτό. Στις περιπτώσεις που οπλοφορούσε όταν πηγαίνανε εκδρομές πυροβολούσαν κιόλας, ακόμη και οι γυναίκες τους: «Една от снимките направихме на Мальовица. Пушката носех аз, тьй като тогава бях запас и имах право да я нося. Излетът беше през 1941 г. при мое връщане в отпуск и затова съм и с ботуши. Тодор Живков взе пушката, за да се снима с нея. При такива излети, когато съм носел оръжието, стреляхме. Даже и жените ни стреляха.»⁴¹

Νομίζω ότι ήδη έχετε καταλάβει ποιος είναι ο έφεδρος που πηγαίνει εκδρομές με την παρέα του. Ναι σωστά μαντέψατε: ο Георги Йончев. Ο δεύτερος εικονιζόμενος της παρέας δεν μπορεί να είναι άλλος από τον  τότε επικεφαλής της φασιστικής οργάνωσης νεολαίας «Αετόπουλο», Христо Велчев. Δικιά του ήταν άλλωστε η φωτογραφική μηχανή, όπως αναφέρει ο ίδιος, αλλά και ο Йончев. Ο τότε  φασίστας Велчев, ως βουνίσιος τουρίστας είναι πιο ακριβής για την τοποθεσία που βγάλανε την φωτογραφία. Ήταν στο μέρος Преките реки, που είναι στο δρόμο  ανάμεσα το Овнарско και στη Мальовица. Ο τότε φασίστας Велчев αναφέρει ότι το τουφέκι με το οποίο φωτογραφήθηκε ο Ζίβκοφ ήταν του έφεδρου λοχαγού Георги Йончев. Στο κάδρο βρίσκεται και ο ίδιος μιας και όπως λέει η φωτογραφική του μηχανή είχε χρονοδιακόπτη αυτοφωτογράφισης. Στη φωτογραφία από την μέση και πάνω είναι γυμνός και φοράει χιαστί τη θήκη με τα κιάλια  του, ενώ για το πιστόλι που κουβαλάει αναφέρει ότι είχε άδεια οπλοφορίας: «…снимката, на която Тодор Живков е с пушка, е в местността Преките реки. Това е пътят между Овнарско и Мальовица. Пушката беше на офицера Георги Йончев. По това време той имаше звание капитан. Фотоапаратът има самоснимачка и затова на снимката съм и аз, иначе с него работех сам. Имах разрешително за носене на пистолет.»⁴²

Όπως αναφέρθηκε στο πρώτο μέρος του αφιερώματος, ο δημιουργός του φιλμ – Христо Ковачев,  πολλά χρόνια μετά, το 1997, σε συνέντευξη που δίνει στην εφημερίδα Труд και στο αφιέρωμα «„Събеседник по желание“- няколко години по-късно», παραδέχτηκε ότι είχε παραποιήσει πολλά πράγματα στην ταινία.⁴³

Σίγουρα το παραπάνω αποτελεί ένα από τα πολλά παραδείγματα. Δεν είναι όμως μια απλή παραποίηση. Οι συγκεκριμένες σκηνές του ντοκιμαντέρ – υμνολογίου προς τον «Πρώτο» αποτελούν ύβρεις προς τους νεκρούς παρτιζάνους που έπεσαν από τις σφαίρες εκείνου του τουφεκιού που έφερε δίπλα του ο «Πρώτος». Να μην μιλήσω για την ύβρη προς τα ιδεώδη για τα οποία υποτίθεται ότι είχε αγωνιστεί.

Αυτές τις ντροπιαστικές σκηνές του ντοκιμαντέρ, το οποίο ο «Човек от народа» – Тодор Живков, εάν είχε και την  παραμικρή τσίπα πάνω του, ξέροντας που, πότε, με ποιους, έβγαλε την φωτογραφία, θα έπρεπε να ζητήσει να «κοπούν» για να μην σπιλώσει κι άλλο την μνήμη των παρτιζάνων. Μπορούσε να το κάνει, χωρίς να δώσει εξηγήσεις σε κανέναν, αλλά δεν το έκανε. Θα μπορούσε να το κάνει και τον επόμενο χρόνο, το 1982, όταν εκδόθηκε η συλλογή «Младост, наречена борба» με τις αναμνήσεις συντρόφων του από τα νεανικά τους χρόνια, πριν το 1944.   

Ένας από τους αφηγητές – αυτόπτης μάρτυρας στο ντοκιμαντέρ σε εκείνες τις σκηνές είναι και ο ποιητής Веселин Андреев. Ο ίδιος θα είναι και ένας από τους αυτόπτες μάρτυρες που θα καταθέσουν τις αναμνήσεις τους στη συλλογή του 1982. Πολιτικός κομισάριος του τάγματος (отряд) και από το 1944 της ταξιαρχίας (бригада) «Чавдар». Στо παραπάνω κολάζ εκτός από την σκηνή της ταινίας, τον βλέπουμε και στην μεγάλη φώτο, δεξιά, δίπλα στον επικεφαλής της ταξιαρχίας Добри Джуров. Στο φιλμ εξύμνησε και αυτός όπως και οι υπόλοιποι τον ρόλο του Ζίβκοφ. Τα ποιήματά του, ειδικά η συλλογή «Партизански песни» και ειδικότερα το ποίημα «Балада за комуниста» διδάσκονταν στο σχολείο και πολύ τακτικά απαγγέλλονταν από τους μαθητές. Ο ποιητής – σύμβολο στις 11 του Φλεβάρη 1991, βρέθηκε νεκρός στο διαμέρισμά του. Είχε αυτοκτονήσει πίνοντας μεγάλη ποσότητα υπνωτικών «Тардил». Δίπλα του βρέθηκε ένα γράμμα του που εξηγούσε τους λόγους που έβαλε τέλος στην ζωή του. Να τι γράφει: «Мои скъпи близки, близки единствени, мои далечни близки! Простете ми, че така насилствено, самоубийствено тръгвам към далечното, от което връщане няма. Но аз вече друг изход нямам. Депресии са ме връхлитали и по-рано, но не с такава разрушителна сила. Ако душата може да има рани, моята сега е една цяла рана. Целият аз съм само една болка. Лекари ми дадоха лекарства, а всеки ден болката става все по-страшна. Не ме осъждайте. Не казвайте, че проявявам слабост. Трябват ми огромни сили, за да си тръгна от вас.[…] Преди да изляза от живота, аз излизам от Българската социалистическа партия. Нека народът преценява, нека вижда и доброто в нея. Но ако знаех стопанските политическите, античовешките престъпления, аз бих излязъл от нея преди 10 ноември 1989. А не ги знаех. Сега това ме убива. С ума си разбирам всичко, зная, че трябва да живея, да работя за народа си, но вече болката е непреодолима. Не отчаянието на ума, а болката на душата, станала и на тялото – физическа, ме убива. Проклет да е Живков. И живковистите![…]Братя по перо, очистете това, което съм написал, от КОМУНИСТИЧЕСКИТЕ ИЛЮЗИИ, но дайте на Сашка, на Антон и на хилядите като тях – загинали, но и живи, има ги! – да живеят в бъдещето, да живеят с бъдещето, да живеят с младите. Подбирайте най-хубавото, ПРИЕМЛИВОТО от „Партизански песни“ и от ръкописа „Признания“ – стихове, от трилогията „Умираха безсмъртни“, от „Размисли“ и заедно със „Сонатата за Петя Дубарова“ го дайте на младите. /Петя Дубарова – дали ще я срещна някъде?…/ Нека антифашистката борба, партизанското движение да останат светли страници в историята на нашия народ, каквито те са наистина… Сбогом, единствени  мои, близки мои, скъпи мои. Сбогом!»⁴⁴ Ο Андреев άφησε ανολοκλήρωτο και το διήγημά του «Живков – мъртъв приживе», που θα εκδοθεί μετά θάνατον από το γιο του. Μέχρι σήμερα έχουν αυτοκτονήσει 14 Βούλγαροι ποιητές⁴⁵. Ήταν η πρώτη και μέχρι σήμερα η τελευταία, αυτοκτονία Βούλγαρου ποιητή που είχε πολιτικά κίνητρα. Ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας του Σοσιαλιστικού (πλέον) κόμματος Стефан Продев θα γράψει το 1991: «Веселин влезе в живота ни чрез революцията. Днес революцията е мъртва. И той си отиде. Написа последните си писма, покани черната гостенка и каза “Сбогом!” на всичко… Така си отиват само смелите.»⁴⁶

Έκανα αυτή την παρένθεση στην βιογραφία του Ζίβκοφ για να δείξω ότι, αν και με ακραίο τρόπο, ο Веселин Андреев ήταν από τους ανθρώπους που τελικά είχαν τσίπα πάνω τους!

Στην αυτοβιογραφία του ο Ζίβκοφ αναφέρει ότι προσπάθησε πολύ για να στηθεί στην περιοχή,  οργάνωση της νεολαίας του Κόμματος, της Εργατικής Ένωσης Νεολαίας. Μάλιστα ο ίδιος δεν περίμενε να εγγραφούν τόσοι πολλοί νέοι – καμιά πενηνταριά, αλλά δυστυχώς τους κάρφωσαν στην Ασφάλεια. Ακολούθησαν συλλήψεις και για τρεις, τέσσερεις νεολαίους, δίκες και φυλακίσεις. Αργότερα θα μάθαινε ότι κανένας δεν κατέθεσε εναντίον του, τον περιφρούρησαν. Ο ίδιος όπως λέει λόγω της προδοσίας αναγκάστηκε να φύγει από το χωριό και να περάσει στην παρανομία: «Доста усилия положих и за организирането на младежка организация – РМС. Самият аз бях изненадан, когато в нея се записаха петдесетина души от цялата община. В младежката рамсова организация стана провал. Ограничен бе, наистина, но имаше арестувани, трима-четирима бяха осъдени. По-късно научих, че нито един от тях не дал показания срещу мен, запазили ме бяха. Но провалът ме принуди да напусна селото и да мина в нелегалност.»⁴⁷

Ανάμεσα στους συλληφθέντες και καταδικασθέντες ήταν και ο Иван Кръстев Попов. Ήταν αυτός που «έφαγε» την μεγαλύτερη ποινή – ισόβια. Ο ίδιος για τον Ζίβκοφ αναφέρει ότι δεν γνώριζε να διατηρούσε σχέσεις με κομμουνιστές από την περιοχή του Σάμοκοφ και γενικά να συμμετείχε σε άλλες δραστηριότητες εκτός από αυτές του πολιτιστικού κέντρου του χωριού. Ούτε αυτός ούτε οι υπόλοιποι σύντροφοί του γνώριζαν ο Ζίβκοφ να ήταν μέλος της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας του Κόμματος: «Не ми е известно той да е поддържал някакви връзки със самоковските комунисти или с другите партийни членове на района. Въобще не ми е известно да е участувал в друго мероприятие, освен в самодейността към читалището на селото. Не съм знаел, а и останалите другари в селото ни да е бил член на областния комитет на БКП.»⁴⁸ Τελικά οι συλληφθέντες σύμφωνα με τον Попов ήταν είκοσι δύο άτομα, από τα οποία πήγαν σε δίκη εφτά. Από το χωριό Говедарци, о Иван К. Попов καταδικάστηκε σε ισόβια, ενώ ο Стойно Гергов και ο Димитър Мирчев, σε 15 χρόνια κάθειρξη. Από το χωριό Мала църква άλλοι τέσσερις κομμουνιστές καταδικάστηκαν σε 10 και 15 χρόνια κάθειρξη. Το Σεπτέμβρη του 1944 ελευθερώθηκαν.  

Ο Ζίβκοφ αναφέρει ότι μετά τις συλλήψεις του 1942 περνά στην παρανομία. Η πρώτη δίκη συλληφθέντων ξεκίνησε το Φλεβάρη, με κατηγορούμενους από το χωριό Мала църква, όπως αναφέρει ένας από αυτούς, ο Георги Ст. Спасов: «Участник съм в така наречения „Ремсов процес“ от Самоковския район. Този процес е първият и се води през 1942 г. месец февруари.»⁴⁹ Άρα λογικά ο Ζίβκοφ θα πρέπει να «βγήκε» στην παρανομία πριν το Φλεβάρη του 1942.     

Πως γίνεται να είσαι παράνομος και να εμφανίζεσαι με την ταυτότητά σου και με όλα τα δικαιολογητικά και να παίρνεις μέρος σε απολυτήριες εξετάσεις γυμνασίου; Γίνεται εάν είσαι ο Τόντορ Ζίβκοφ!  

Σε ηλικία 31 ετών, το καλοκαίρι του 1942 ο Ζίβκοφ θα πάρει το απολυτήριο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (№ 5276/1942) με συνολική βαθμολογία 3,88 – «Καλώς». (Кастелов Б. 2005, σ. 47) Την ώρα του ένοπλου αγώνα, την ώρα που η Αστυνομία ήδη φυλακίζει, εκτοπίζει, στέλνει σε στρατόπεδα εργασίας αντιφασίστες, εκτελεί 18 στελέχη του Κόμματος στις 26 Ιουνίου 1942 και άλλους 6 στις 23 Ιουλίου 1942, την ώρα που ο Γκεόργκι Ντιμίτροφ απευθυνόμενος από την συχνότητα του Ράδιου «Χρίστο Μπότεφ» στις 17 Ιουλίου 1942 καλεί στην δημιουργία του «Πατριωτικού Μετώπου», ο Τόντορ Ζίβκοφ συμμετέχει σε απολυτήριες εξετάσεις. Να γιατί οι βιογράφοι του παραλείπουν να αναφέρουν το έτος που έδωσε τις εξετάσεις του. Σύμφωνα με αυτούς το 1942, ως μέλος της νομαρχιακής επιτροπής της πρωτεύουσας, ο Ζίβκοφ παρουσιάζεται ως ο πρώτος που εφαρμόζει πρωτοπόρα σχήματα μαζικοποίησης του αντιφασιστικού αγώνα. Πως θα μπορούσε να γίνει αναφορά σε τόσο «πεζά» πράγματα όπως η συμμετοχή σε εξετάσεις; Για αυτό και δεν γίνεται.

Να γιατί «μεταξύ άλλων» θα γίνει και η αναφορά στη βιογραφία του για την εγγραφή του στη Νομική Σχολή, χωρίς βέβαια να αναφερθεί η χρονιά – 1942. Εμφανίζεται στο Πανεπιστήμιο Σόφιας «Св. Климент Охридски», με την ταυτότητά του, το απολυτήριό του και εγγράφεται, ενώ σύμφωνα με τα λεγόμενά του έχει περάσει στην παρανομία.

Στο αρχείο της Νομικής Σχολής του Πανεπιστήμιου „Св. Климент Охридски” υπάρχει η καρτέλα  (μητρώο – именник) του φοιτητή Тодор Христов Живков για το διδακτικό έτος 1942-1943. Η εγγραφή του έγινε στις 2 Οκτωβρίου 1942. Ο αριθμός μητρώου του είναι 25756. Υπάρχουν άλλες δύο καρτέλες η μία του 1943 (δεν αναφέρεται ο μήνας και η μέρα) και άλλη από τις 5 Νοεμβρίου επίσης του 1943. Και στις τρεις καρτέλες δεν αναφέρεται ούτε ένα μάθημα στο οποίο να έχει εμφανιστεί.

Το 1978, ο εκδοτικός οίκος «Профиздат» εκδίδει σε δέκα χιλιάδες αντίτυπα το βιβλίο: «Тя обичаше хората.Спомени за д-р Мара Малеева-Живкова». Πρόκειται για συλλογή αναμνήσεων με πλούσιο φωτογραφικό υλικό της Μάρα Μαλέεβα και της οικογένειάς της. Ανάμεσα στις φωτογραφίες υπάρχει και η παρακάτω φωτογραφία⁵⁰. Στα απομνημονεύματα του Ζίβκοφ το 1981  και στη συλλογή «Младост, наречена борба»⁵¹, υπάρχει η ίδια φωτογραφία.  Το ενδιαφέρον με αυτή την φωτογραφία είναι η τοποθεσία και η χρονική στιγμή που τραβήχτηκε.         

Ενώ ο Ζίβκοφ έχει περάσει, σύμφωνα με τα λεγόμενά του, στην παρανομία, τον βλέπουμε την άνοιξη του 1943,  στην αυλή του σπιτιού τους, στο χωριό Говедарци, να ποζάρει κουστουμαρισμένος στο φακό και να βγάζει οικογενειακές φωτογραφίες, με την μητέρα του, την σύζυγό του και την μικρή Λιουτμίλα!

Ο καθοδηγητής του, τότε, στην νομαρχιακή επιτροπή Георги Чанков, θα δει αυτή την φωτογραφία μόλις το 1981, όταν θα τον επισκεφτεί για να του πάρει συνέντευξη το κινηματογραφικό συνεργείο που γύριζε το ντοκιμαντέρ για την ζωή του Ζίβκοφ. Έμεινε όπως λέει έκπληκτος γιατί την εποχή της παρανομίας υπήρχε απόφαση του Κόμματος, οι στρατολογημένοι κομμουνιστές να μην έρχονται σε επαφή με τις οικογένειές τους για να μην εκθέτουν σε κίνδυνο τους ανθρώπους τους, τους εαυτούς τους και το Κόμμα.⁵²

Την εποχή που μεσουρανούσε υπήρχε ένα ανέκδοτο για το είδος της παρανομίας του : «Ερώτηση: Στο παρελθόν ήταν ο Ζίβκοφ παράνομος;

Απάντηση: Ήταν μισονόμιμος.

Ερώτηση: Δηλαδή;

Απάντηση: Αυτός μπορεί να κρυβόταν, αλλά οι αρχές δεν τον έψαχναν.»⁵³

    Σημειώσεις

1. Живков Т., 2006. Мемоари, σσ. 122 – 123
2. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 126
3. Колектив, 1981, σ. 53
4. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 133
5. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 132
6. Яхиел Н., 1997, σσ. 60-61
7. Григоров А., 1994, σ. 91- 93
8. Колектив, 1981, σ. 53
9. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 126
10. Πάλι εκεί
11. Колектив, 1981, σ. 54
12. Колектив, 1981, σ. 54
13. Πάλι εκεί
14. Колектив, 1981, σσ. 53 – 54
15. Григоров А., 1994, σ. 95
16. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 127
17. Πάλι εκεί
18. Πάλι εκεί
19. Колектив, 1981, σ. 55
20. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 128
21. Колектив, 1981, σ. 55
22. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 128
23. Πάλι εκεί
24. Колектив, 1981, σ. 55
25.  Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 129
26.  Колектив, 1981, σ. 56
27. Григоров А., 1994, σ. 103
28. Шопкин, М., (επιμ.), 1982, σσ. 89 – 133
29. Шопкин, М., (επιμ.), 1982, σ. 121
30. Шопкин, М., (επιμ.), 1982, σσ. 123 – 124
31. Григоров А., 1994, σ. 116
32. Григоров А., 1994, σ. 117
33. Григоров А., 1994, σ. 113           
34. Григоров А., 1994, σ. 106
35. Григоров А., 1994, σ. 107
36. Григоров А., 1994, σ. 118
37. Πάλι εκεί
38. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 130
39. Човек от народа (1981) https://www.youtube.com/watch?v=kZ7qXq7EeSY
40. Шопкин, М., (επιμ.), 1982, σσ. 128 – 129
41. Григоров А., 1994, σ. 117
42. Григоров А., 1994, σσ. 116 – 117
43. Стефанов А., в. Труд, 12 февруари 1998 с. 11. https://www.kevorkkevorkian.com/plugins/news/plugin.news.view.php?article_id=117
44. Дойчо Иванов: https://www.srednogorskibagri.com
45. Тодор Пеев /1842-1904/, Димитър Бояджиев /1880-1911/, Николай Ракитин / 1885-1934/ Пейо Яворов /1878-1914/, Пеньо Пенев /1930-1959/, Веселин Андреев /1918-1991/, Людмила Исаева /1926-1991/, Христо Банковски /1937- 1976/, Иван Бурин / 1912- 1991/, Тодор Монов /1928-1996/, Григор Ленков /1938-1977/, Росен Босев /1946-1988/, Петя Дубарова /1962-1979/, Тодор Велчев /1935- 2010/).
46. Дойчо Иванов: https://www.srednogorskibagri.com
47. Живков Т., 2006, σ. 131
48. Григоров А., 1994, σ. 110
49. Григоров А., 1994, σ. 107
50. Сборник, 1978, σ. 47
51. Шопкин, М., (επιμ.), 1982, σσ. 168 – 169
52. Григоров А., 1994, σσ. 129 – 130
53. Кастелов Б. 2005, σ. 48              

Βιβλιογραφία

Живков Т., 1977. Избрани съчинения. Том 20. София: Изд. „Партиздат“

Живков Т., 1978. Избрани съчинения. Том 24. София: Изд. „Партиздат“

Живков Т., 1993. Срещу някои лъжи. ИК „Делфин прес“.

Живков Т., 2006. Мемоари. София: Изд. „Труд и право“

Колектив, 1981. Тодор Живков. Биографичен очерк. София: Изд. „Партиздат“

Сборник, 1978. Тя обичаше хората Спомени за д-р Мара Малеева-Живкова. София: Изд. „ Профиздат“

Шопкин, М., (επιμ.), 1982. Младост, наречена борба: Спомени за младежките години на др. Тодор Живков. Сборник. София: Изд. „Народна младеж“

Алтънков Н., 2018. История на БКП 1919-1989. София: Изд. „Факел“  

Атанасов Г., 1986. По избрания път. София: Изд. „Партиздат“

Димитров Г., 2003. Дневник март 1933 – февруари 1949.  Избрано. София: Изд. „Изток – Запад“

Баева Ис., 2006. ТОДОР ЖИВКОВ. София: ИК „КАМА“

Баева Ис. & Калинова, Е., 2017. 16-а република ли? Изследвания и документи за българо-съветските отношения след Втората световна война. София: Изд. „Изток-Запад“

Бакалов И., 2008. Превратаджии– от първо лице. София: Изд. „Милениум“

Балкански Т., 1996. Тодор Живков. Един езиковед за просопографията на Диктатора. Велико Търново: Издател ИК „Знак’94“

Везенков Ал., 2008. Властовите структури на Българската комунистическа партия (1944 – 1989). София: Изд. „Сиела”

Везенков Ал., 2014.  „9 септември 1944 г.“ София: Изд. „Сиела“

Григоров А., 1994. Тодор Живков – живот с въпросителни. София: Изд. „Супер 7“

Иванов Д., 2017. ПРОТИВОПОСТАВЯНЕТО. Заговорите срещу Тодор Живков 1956 – 1989 г. София: Изд. „Сиела”

Йорданов Г., 2017. ПРИТАЕНИ МИГОВЕ. Книга втора, ОТКРОВЕНИЯ. София: Изд. „Захарий Стоянов“ и „Светулка 44 АТЕНЕЙ“

Йорданов В., 2011. Дело № 4. Икономическата катастрофа на социализма. София: Изд. „Дамян Яков“

 Калинова, Е. & Баева Ис., 2010. БЪЛГАРСКИТЕ ПРЕХОДИ 1939 – 2010. София: Изд. „Парадигма“

Кастелов Б. 2005. Тодор Живков: Мит и истина. София: Изд. „Труд“

Марчева И., 2000. ТОДОР ЖИВКОВ – ПЪТЯТ КЪМ ВЛАСТТА. ПОЛИТИКА И ИКОНОМИКА В БЪЛГАРИЯ 1953-1964 Г. София: ИНСТИТУТ ПО ИСТОРИЯ – БАН

Марчева И., 2016. Политиката за стопанска модернизация в България по време на Студената война. София: Изд. „Летера“

Недев, Недю, 2007. Три държавни преврата или Кимон Георгиев и неговото време. София, Изд. „Сиела“

Недев Н., 2015. Людмила Живкова. София: Изд. „Труд“

Недев Н., 2016. Дворцовият преврат срещу Тодор Живков. София: Изд. „Труд“

Павлова П., 1976. Явки и пароли. София: Изд. „Партиздат“

Радева, М., (επιμ.), 2005. Българските държавници 1944-1989. София: Изд. „Скорпио“

Христов, Х., 2009. Тодор Живков. Биография. София: Изд. „Сиела“

Чакъров, К. 1990. Вторият етаж. София: ИК „К сие М-ООД“

Чанков Г., 2000. Равносметка. Спомени и размисли за революционната борба и строителството на социализма. София: Изд. „Христо Ботев“

Яхиел Н., 1997. ТОДОР ЖИВКОВ И ЛИЧНАТА ВЛАСТ. Спомени Документи Анализи. София: Изд. „Omda“

ДЪРЖАВНА АГЕНЦИЯ „АРХИВИ“, 2014. ПЪТЕВОДИТЕЛ ПО ФОНДОВЕТЕ НАСТРОИТЕЛНИ ВОЙСКИ В ДЪРЖАВЕН ВОЕННОИСТОРИЧЕСКИ АРХИВ – ВЕЛИКО ТЪРНОВО 1920–2000 г. http://archives.government.bg/guides/9_P_SV.pdf

Μπακάλοφ Γ., Ματάνοφ, Χ., Μίτεφ Π., Ίλτσεφ Ι., Μαρίνοβα – Χριστίδη Ρ., 2015. Ιστορία της Βουλγαρίας. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο

Αυτή η εργασία χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές .