Θα ‘ταν το 1986, όταν πρώτη φορά διάβασα την «επίσημη» βιογραφία του Τόντορ Ζίβκοφ: «Тодор Живков. Биографичен очерк.» Χαρακτηρίζεται ως «επίσημη» γιατί γράφτηκε από συγγραφική ομάδα ιστορικών του «Ινστιτούτου Ιστορίας του Βουλγάρικου Κομμουνιστικού Κόμματος» («Институт по история на БКП – ИИБКП»), του ιδρύματος της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος, που ήταν ο κεντρικός ιδεολογικός στυλοβάτης της βουλγαρικής μαρξιστικής ιστοριογραφίας.

Το βιβλίο τυπώθηκε σε 100 χιλιάδες αντίτυπα από τον εκδοτικό οίκο του Κόμματος – «ПАРТИЗДАТ», το 1981, την χρονιά που ο αρχηγός του κράτους (председател на Държавния съвет) και του Κόμματος (генерален секретар на ЦК на БКП), Τόντορ Ζίβκοφ γινόταν 70 ετών. Τα ονόματα των συγγραφέων δεν αναφέρονται στο βιβλίο, αλλά ούτε και οι ίδιοι αναφέρουν στο συγγραφικό τους έργο, την συμμετοχή τους σε αυτό. Στο «έπος» των 480 σελίδων της «Τοντορζιβκοφιάδας»  („тодорживковиада“) κανείς από τους συγγραφείς του δεν ήθελε δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Αυτά ανήκαν στο ИИБКП.   

Προς τιμήν των γενεθλίων του, το 1981, εκδόθηκε και ένα βιογραφικό φωτογραφικό άλμπουμ με τίτλο: «Син на своя народ, син на своето време». Στην αρχή υπάρχει και μία σύντομη βιογραφική αναφορά. Επιμελητής της έκδοσης ήταν ο ποιητής, μέλος της Κ.Ε., σύμβουλоς του Ζίβκοφ (1967 – 1989) και ένας από τους λογογράφους του, ο Димитър Методиев.

Ένα χρόνο μετά, το 1982, η «Народна младеж», ο εκδοτικός οίκος της Κεντρικής Επιτροπής της Κομσομόλ, θα βγάλει, σε 40 χιλιάδες αντίτυπα, τη συλλογή αναμνήσεων συντρόφων του Ζίβκοφ από τα νεανικά του χρόνια: «Младост, наречена борба. Спомени за младежките години на другаря Тодор Живков» με επιμέλεια του ποιητή Матей Шопкин.

Μέσα από την καθεστωτική ιστοριογραφία πλέχθηκε το εγκώμιο του Ζίβκοφ σε κάθε στάδιο της ζωής του. Πως θα μπορούσε ο ηγέτης να μην προέρχεται από φτωχή οικογένεια, κατά προτίμηση εργατών ή έστω αγροτών, όπως στην περίπτωση του Ζίβκοφ; Πως θα μπορούσε να μην ήταν πρώτος στα μαθήματα, πρώτος και στον αγώνα; Πως θα μπορούσε να μην ήταν μπροστάρης στις κινητοποιήσεις για την υπεράσπιση του Γκεόργκι Ντιμίτροφ, στη δίκη της Λειψίας; Να μην ήταν στο στόχαστρο της Ασφάλειας; Πως θα μπορούσε, υπερασπιζόμενος τις λενινιστικές αρχές, να μην πέσει θύμα της αριστερής – σεκταριστικής πολιτικής που ακολουθούσε η Κεντρική Επιτροπή το πρώτο μισό της δεκαετίας του ’30; Πως θα μπορούσε να μην ήταν αυτός που ηγήθηκε της επιχείρησης για την σωτηρία των Βουλγάρων Εβραίων από τα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου; Πως θα μπορούσε να μην είχε κεντρικό ρόλο στα γεγονότα του Σεπτέμβρη 1944;

• 

Όπως συνήθως γίνεται παντού και πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις σε βοήθεια έρχεται ένα κινηματογραφικό είδος που ο Τζον Γκρίερσον το ονόμασε ντοκιμαντέρ και το όρισε ως την καλλιτεχνική αναπαράσταση της πραγματικότητας. Στα πλαίσια των εορτασμών των γενεθλίων του 70χρονου Ζίβκοφ, το 1981, μαζί με την βιογραφία του, πρεμιέρα έκανε και το ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους του Христо Ковачев: «Човек от народа – Тодор Живков». Ιστορικός σύμβουλος ήταν ο Йордан Йотов, εκείνη την περίοδο μέλος της Κ.Ε., αρχισυντάκτης του «Работническо дело», υποδιευθυντής του ИИБКП και ένας από τους συγγραφείς της επίσημης βιογραφίας του Ζίβκοφ. Πολλά χρόνια μετά, το 1997 ο δημιουργός του φιλμ – Христо Ковачев σε συνέντευξη που δίνει στην εφημερίδα Труд και στο αφιέρωμα «„Събеседник по желание“- няколко години по-късно» στην ερώτηση για το πως αξιολογεί τώρα την ταινία απαντά: «…Εγώ δεν μπορώ να απαρνηθώ την ταινία μου „Човек от народа“ αλλά παραδέχομαι ότι παραποίησα πολλά πράγματα…Δεν εύχομαι σε κανένα να κάνει φιλμ για εν ζωή αρχηγό κράτους»¹

Αν και η μυθοπλασία πηγάζει από τη φαντασία, πολλές φορές έργα της, προωθούνται ή/και εκλαμβάνονται ως ιστορικά ή πραγματικά. Αυτό γινόταν κατά κόρον, μέσα από τον κινηματογράφο με θεματολογία της περιόδου 1941-1944 και με κεντρικό ήρωα, αυτόν που τα ιστορικά βιβλία ανέφεραν ως τέτοιο – τον μελλοντικό αρχηγό του Κόμματος και του Κράτους.

Στα πλαίσια της κινηματογραφικής «Τοντορζιβκοφιάδας», για πρώτη φορά η μορφή του Ζίβκοφ κάνει πρεμιέρα ταυτόχρονα την ίδια χρονιά – 1977, σε δύο φίλμ: στο «Бой последен» του Зако Хеския, με τον Иван Бурджиев στο ρόλο του Ζίβκοφ και σε μία συμπαραγωγή (Σοβιετικής Ένωσης, ΛΔΓ, Πολωνίας, Τσεχοσλοβακίας, Ουγγαρίας, Ρουμανίας, Βουλγαρίας), της τετραλογίας του Σοβιετικού σκηνοθέτη Юрий Озеров με διεθνή τίτλο «Комунисти». Στη Βουλγαρία βγήκε στους κινηματογράφους ως «Войници на свободата». Από πλευράς Βουλγαρίας σεναριογράφοι ήταν ο  Димитър Методиев και ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού και αναπληρωτής υπουργός Άμυνας Атанас Семерджиев. Τον ρόλο του Ζίβκοφ ενσάρκωσε ο Петър Стефанов. Ο ίδιος ο Ζίβκοφ για την σωστή, σύμφωνα με τον ίδιο, αναπαράσταση των γεγονότων θα στείλει στο σκηνοθέτη Озеров, στις 5 Απριλίου 1976, δικό του αυτοβιογραφικό σημείωμα, που το είχε γράψει στις 17 Δεκεμβρίου 1945, για τις ανάγκες του κομματικού του φακέλου. Το αυτοβιογραφικό σημείωμα των 51 τυπωμένων σειρών ήταν άγνωστο μέχρι τότε στο ευρύ κοινό. Το 1978 θα συμπεριληφθεί στον εικοστό τέταρτο τόμο των Απάντων του Ζίβκοφ. Στα πλαίσια των εορτασμών των γενεθλίων του 70χρονου Ζίβκοφ, έκανε πρεμιέρα  και η ταινία «Ударът» του Борислав Шаралиев, με τον Любомир Младенов στο ρόλο του Τόντορ Ζίβκοφ. Το 1986 θα ακολουθήσουν το «Ешелоните» του Борислав Пунчев, με τον Филип Трифонов στο ρόλο του Ζίβκοφ και το «Те надделяха» του Киран Коларов με τον Антоний Генов να ενσαρκώνει τον Ζίβκοφ.

Εάν η βιογραφία του Πρώτου (μετά Γενικού) Γραμματέα του Κόμματος ειδικά για την περίοδο μέχρι το 1944, δεν ήταν τόσο ηρωική όσο την περιγράφουν οι βιογράφοι και οι σεναριογράφοι του, δεν βρέθηκε κάποιος να εκφράσει μια διαφορετική άποψη; Ναι, βρέθηκαν:

Κάποιοι μίλησαν και μάλιστα «μέσα στα όργανα» στην Ολομέλεια του Απρίλη 1956. Μίλησε ο Добри Терпешев (бай Добри), μίλησε και ο Йонко Панов. Και οι δύο στην Ολομέλεια του Ιούλη 1957 θα απομακρυνθούν από την ηγεσία. Στον πρώτο μάλιστα που ήταν ο αντιπρόσωπος του Πατριωτικού Μετώπου στις συνομιλίες με την κυβέρνηση του Константин Муравиев για την ειρηνική παράδοση της εξουσίας το Σεπτέμβρη του 1944, του αφαιρείται το 1961 η σύνταξη και το 1964 εκτοπίζεται από τη Σόφια.

Κάποιοι άλλοι όπως ο Георги Марков και ο Петър Семерджиев μίλησαν, αφού πρώτα αποσκίρτησαν. Ο δεύτερος μάλιστα, το 1985, θα γράψει την δικιά του βιογραφία για τον Ζίβκοφ, με τίτλο: «Нищожество в доспехите на величие», που αποτελεί ουσιαστικά μια αρνητική βιβλιοκρισία (рецензия) της επίσημης βιογραφίας του 1981.

Και μετά ήρθε η κατάρρευση του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού». Έκτοτε τα στόματα, και τα αρχεία, άνοιξαν. Ο ιστορικός αποκτούσε επιτέλους πηγές για να κάνει επιστημονική δουλειά.

Από την μία προσωπικές μαρτυρίες εκ των πραγμάτων συναισθηματικά φορτισμένες με ανακούφιση, έκπληξη, άρνηση, απογοήτευση, ντροπή, λύπη, ενοχή, θυμό, φόβο, πάθος, ρεβανσισμό, μίσος, αποτυπώθηκαν σε αυτοβιογραφίες, συνεντεύξεις, ιστορικά δοκίμια, κ.ά.

Από την άλλη το άνοιγμα των κομματικών αρχείων. Σύμφωνα με το Διάταγμα № 127 του Υπουργικού Συμβουλίου, της 12^ης Ιουλίου 1991, τα έγγραφα όλων των κομμάτων (βλ. БКП, БЗНС)  με ημερομηνία μέχρι τη 10^η Νοεμβρίου 1989, παραδίδονται στο Κεντρικό Κρατικό Αρχείο – ΚΚΑ, (Централния държавен архив – ЦДА). Με αυτό τον τρόπο το κομματικό αρχείο του Βουλγάρικου Σοσιαλιστικού Κόμματος (πρώην Κομμουνιστικού) αποχαρακτηρίστηκε και μεταφέρθηκε στο ΚΚΑ. Ο καθένας έχει πρόσβαση στα πρακτικά και τα πρωτόκολλα των συνεδρίων, των συνδιασκέψεων, όλων των συνεδριάσεων των Ολομελειών της Κ.Ε. του Κόμματος, των συνεδριάσεων του Π.Γ. της Κ.Ε., τόσο των μη διαβαθμισμένων όσο και αυτών που έφεραν σήμανση διαβαθμισμένων εγγράφων. Έτσι κατά τη διάρκεια της συγγραφής του παρόντος αφιερώματος κατέστη δυνατό να εξετάσω αρκετά από αυτά.

Οι ερευνητές έχουν επίσης πρόσβαση στο Κεντρικό Κρατικό Αρχείο της Λαϊκής Δημοκρατίας Βουλγαρίας (Централен държавен архив на Народна република България – ЦДА на НРБ), στο Κεντρικό Κρατικό Τεχνικό Αρχείο (Централен държавен технически архив – ЦДТА) και στο Κεντρικό Κρατικό Ιστορικό Αρχείο (Централен държавен исторически архив – ЦДИА). Στο τελευταίο Αρχείο βρίσκονται και οι φακελωμένοι από την Ασφάλεια πριν το 1944. Όπως θα δούμε ιδιαίτερο ενδιαφέρον σχετικά με την δράση του Τόντορ Ζίβκοφ εκείνη την περίοδο έχει ο δικός του φάκελος².    

Υπάρχουν επίσης  τα δικαστικά αρχεία των 4 υποθέσεων στις οποίες ο Ζίβκοφ ήταν ο βασικός κατηγορούμενος, μετά την πτώση του. Το Дело № 1 για «παράνομη διανομή διαμερισμάτων, αυτοκινήτων και μετρητών για έξοδα παραστάσεως από τη Διεύθυνση Ασφάλειας και Φύλαξης-УБО», την περίοδο 1962 – 1989, το  Дело № 2 για  την λεγόμενη «διαδικασία Αναγέννησης» της περιόδου 1984 – 1989, το  Дело № 3 για την συσσώρευση του εξωτερικού χρέους της Βουλγαρίας, και το το  Дело № 4 για την «οικονομική καταστροφή» της χώρας. Οι ένορκες καταθέσεις εκατοντάδων μαρτύρων, πολλοί εκ των οποίων διετέλεσαν μέλη του Π.Γ., μέλη της Κ.Ε., κυβερνητικοί αξιωματούχοι, ως τέτοιες, έχουν ξεχωριστή αξία.    

Υπό το φως των νέων πηγών, επαγγελματίες ιστορικοί (Ис. Баева³, Б. Кастелов⁴, И. Марчева⁵),  δημοσιογράφοι ερευνητές (Х. Христов⁶, А. Григоров⁷), μακροχρόνιοι σύμβουλοι του Ζίβκοφ (Н. Яхиел⁸, К. Чакъров⁹), έγραψαν νέες βιογραφίες του.

Ο ίδιος ο Ζίβκοφ σε κατ’ οίκον περιορισμό στο σπίτι της εγγονής του Жени στην «Бояна», θα γράψει δύο βιβλία. Στο πρώτο, το 1993,  απαντά όπως ο ίδιος λέει σε ορισμένα ψεύδη. Αυτός είναι και ο τίτλος του βιβλίου: «Тодор Живков срещу някой лъжи»¹⁰. Το δεύτερο βιβλίο θα βγει στα βιβλιοπωλεία το 1997 και θα γίνει αμέσως bestseller, είναι η αυτοβιογραφία του: «Мемоари»¹¹.

Έχοντας πρόσβαση στις παραπάνω πηγές, και στην πλούσια βιβλιογραφία, στο παρόν αφιέρωμα θα επιχειρηθεί μια δεύτερη ανάγνωση της βιογραφίας του Τόντορ Ζίβκοφ.         

«Γεννήθηκα στις 7 Σεπτέμβρη 1911, σε οικογένεια φτωχών αγροτών»

Ο Τόντορ Ζίβκοφ γεννήθηκε το 1911, σύμφωνα με τα λεγόμενά του, στις 7 του Σεπτέμβρη, στο χωριό (από το 1981 – πόλη) Πράβετς (Правец) που βρίσκεται 60 χιλιόμετρα βορειοανατολικά από τη Σόφια και 11 χιλιόμετρα ανατολικά από το Μπότεβγκραντ (Ботевград) που μέχρι το 1934 ονομαζόταν Ορχάνιε (Орхание)

Ο Ζίβκοφ δίνει δύο ελαφρώς διαφορετικές εκδοχές της ιστορίας γύρω από την ημερομηνία γέννησής του.

Το 1971, σε εκδήλωση για τον εορτασμό των 60ών γενεθλίων του παίρνοντας τον λόγο για να ευχαριστήσει τους παρευρισκόμενους αναφέρει ότι ο παπάς όταν συμπλήρωσε το πιστοποιητικό βάπτισής του ήταν μεθυσμένος και παρέλειψε να γράψει την ημερομηνία γέννησής του. Επειδή εκείνη την εποχή, σύμφωνα με τον Ζίβκοφ, τα παιδιά τα βάπτιζαν συνήθως όταν έκλειναν την πρώτη βδομάδα ζωής τους, έκανε κάτι πολύ απλό, αφαίρεσε από την ημερομηνία βαπτίσεως – την 14^η Σεπτεμβρίου, επτά μέρες και βρήκε την ημερομηνία γέννησής του – την 7^η  Σεπτεμβρίου: «В моето кръщелно свидетелство фигурира само датата на кръщението. Пропусната е датата на раждането. Очевидно попът е бил пиян. Изхождайки от това, че по онова време в селата кръщаваха децата обикновено една седмица след раждането, аз приспаднах тази седмица от датата на кръщението и се получи датата 7 септември. Така поправих този пропуск на попа.»¹²

Να παρατηρήσουμε ότι τότε τηρούσαν ευλαβικά την μακρά θρησκευτική παράδοση της παραμονής του βρέφους στο σπίτι για τις πρώτες σαράντα ημέρες μετά την γέννησή του. Καμία λεχώνα δεν θα πήγαινε το μωρό της να το βαπτίσει την πρώτη βδομάδα. Αλλά ποιος να αμφισβητήσει τα λεγόμενα του «Πρώτου». Αυτό θα γίνει μόνο μετά την πτώση του, το 1989. Τότε ο ίδιος ο Ζίβκοφ τροποποιεί την ιστορία γράφοντας στα απομνημονεύματά του, το 1997, ότι γνωρίζοντας καλά την παράδοση ξέρει ότι τα παιδιά βαπτίζονταν ένα μήνα μετά την γέννησή τους. Κάνοντας τους υπολογισμού του συμπέρανε ότι θα πρέπει να γεννήθηκε την 7^η του Σεπτέμβρη: «Познавах добре традицията по нашите места и знаех, че обикновено детето минава през светия купел месец след раждането. Пресметнах и определих датата – 7 септември.»¹³

Στα απομνημονεύματά του ο Ζίβκοφ πέρα από την δική του εκδοχή που στηρίζεται στην ιστορία με τον μεθυσμένο παπά και το πιστοποιητικό βάπτισής του παρουσιάζει και την εκδοχή της μάνας του που μέχρι τέλους επέμενε ότι τον γέννησε ανήμερα του Αγίου Συμεών του Στυλίτη (Симеон Стълпник) που σύμφωνα με το εκκλησιαστικό ημερολόγιο γιορτάζεται την 1^η του Σεπτέμβρη. Ο Ζίβκοφ όμως πάλι τα μπερδεύει και στο τέλος αναφέρει «εάν την είχα ακούσει τώρα θα ήμουν νεότερος κατά 13 ολόκληρες ημέρες», άρα νομίζει ότι η μητέρα του πίστευε ότι τον γέννησε στις 20 του Σεπτέμβρη. Πως θα μπορούσε όμως μια θρησκευόμενη γυναίκα, όπως ήταν η μητέρα του, να κάνει λάθος την ημερομηνία που η Εκκλησία τιμά την μνήμη του Αγίου; «Дълги години бе оспорвана и датата на моето раждане. И то не от някой друг, а от собствената ми майка. (Sic!) Нашият спор с нея така и не приключи. Наложих се аз, но тя докрай остана на своето. Какъв е случаят? Майка ми твърдеше, че съм се родил навръх Симеон по стар стил. Но свещеникът, който ме кръщавал, известният поп Велчо, бил порядъчно пийнал, та сварил да запише само деня на кръщавката, а пропуснал датата на раждането ми. Познавах добре традицията по нашите места и знаех, че обикновено детето минава през светия купел месец след раждането. Пресметнах и определих датата – 7 септември. Майка ми остана непреклонна: „На никакъв 7-и, роден си навръх Симеон, на 20-и.“ Всеки път завършвах препирнята ни с думите: „Иди се обяснявай с попа, мамо, мен ме остави.“ Ако я бях послушал, сега щях да съм по-млад с цели 13 дни!“»¹⁴

Στο αρχείο του σχολείου στο Πράβετς, αναφέρονται δύο άλλες ημερομηνίες γέννησης. Το σχολικό έτος 1920-21, αναγράφεται ως ημερομηνία γέννησής του, η 14^η Ιουλίου 1911, ενώ το σχολικό έτος 1925-26, δηλώνεται η 14^η Σεπτεμβρίου του 1912.

Αργότερα σε ανακρίσεις της αστυνομίας, στα ερωτηματολόγια για την εξακρίβωση της ταυτότητας του, δηλώνει κάθε φορά και διαφορετική ημερομηνία γέννησης. Στην προσαγωγή του, στις 29 Ιανουαρίου 1934, δηλώνει την 14^η Σεπτεμβρίου 1911, ενώ στις 14 Φεβρουαρίου 1935, αναφέρει την 9^η Σεπτεμβρίου 1911¹⁵.

Το 1939 για να πάρει μέρος στις απολυτήριες εξετάσεις γενικού Γυμνασίου, ανάμεσα στα δικαιολογητικά θα προσκομίσει  το δελτίο ταυτότητας με №475/3.IV.1935, που έχει εκδοθεί από την Επαρχιακή Διεύθυνση Μπότεβγκραντ με №226/Απρίλιο 1935, και αναγράφει ημερομηνία γέννησης την 14^η Σεπτεμβρίου 1911 και το απολυτήριο από την Σχολή Γραφιστικής του Κρατικού Τυπογραφείου που αναφέρει την 7^η  Σεπτεμβρίου 1911, ως ημερομηνία γέννησης. Αυτή η διαφορά της ημερομηνίας γέννησης ανάμεσα στα δύο έγγραφα, θα σταθεί μία από τις αιτίες να μην του επιτραπεί η συμμετοχή του στις εξετάσεις¹⁶.

Ο Τόντορ είναι το πρώτο παιδί του Χρίστο και της Μαρούτσα  Ζίβκοβοι. Μετά από τον Τόντορ η οικογένεια θα αποκτήσει άλλα τρία παιδιά τον Γκεόργκι, την Πένκα (η οποία πεθαίνει μικρή από χολέρα) και την Τσβετάνα.

Στο ιδιόχειρο αυτοβιογραφικό σημείωμα¹⁷ που συντάσσει ο Τόντορ Ζίβκοφ στις 17 Δεκεμβρίου 1945, στην πρώτη πρόταση αναφέρει ότι γεννήθηκε «σε οικογένεια φτωχών αγροτών». Ο Ζίβκοφ θα πρέπει να είναι προσεκτικός για την καταγωγή του γιατί είναι πλέον από τον Μάρτιο του 1945 αναπληρωματικό μέλος της Κεντρικής Επιτροπής (Κ.Ε.) και από το Νοέμβριο του ίδιου έτους βουλευτής. Στην πραγματικότητα η οικογένεια του Ζίβκοφ θα χαρακτηριζόταν ως μικρομεσαία  αγροτική οικογένεια για τα δεδομένα της Βουλγαρίας και της εποχής εκείνης. Ο παππούς του, ο Τόντορ, απ’ την πλευρά του πατέρα του, όπως αναφέρει ο Ζίβκοφ στην αυτοβιογραφία του: «έφτασε στο υψηλότερο σκαλί της κρατικής διοικητικής ιεραρχίας –  ήταν ο αγροφύλακας του χωριού»¹⁸ Ο άλλος του παππούς, ο Γκέργκο, στο ισόγειο του σπιτιού του, που βρισκόταν έξω από το χωριό, δίπλα από τον κεντρικό δρόμο Σόφιας – Βάρνας, διατηρούσε καπηλειό και χάνι¹⁹.

O πατέρας του, ο Χρίστο, επαγγέλλεται γουναράς, τέχνη που είχε μάθει σε σχολή στο Ορχάνιε, και για 12 χρόνια²⁰, κάθε φθινόπωρο μέχρι και τα τέλη της άνοιξης, εξασκούσε  σε γουναράδικα του Γκάμπροβο. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Τόντορ Ζίβκοφ ήταν καλός στη δουλεία για αυτό κατάφερνε να παίρνει αυξήσεις στο μισθό του: «Петегляше за този сбоеобразен гурбет през есента и оставяше там до късна пролет. Задържаше ли се повечко у дома, от там започваха да пристигат писмо след писмо и да го викат. Види се, ценели са майсторлъка му, защото му обещаваха, като се върне, да повишат веднага заплатата му.»²¹ Αργότερα  στο Πράβετς σε ιδιόκτητο μαγαζί (дюкян) για λίγο καιρό άνοιξε το δικό του γουναράδικο, αλλά επειδή δεν πήγαινε καλά προτίμησε να το κλείσει και να νοικιάζει το χώρο. Ο Τόντορ στα απομνημονεύματά του αναφέρει ότι ο πατέρας του, ήθελε δεν ήθελε, άλλαξε επάγγελμα, χωρίς να εξηγεί την αιτία και έγινε καραγωγέας (арабаджия) στη Βόρεια Βουλγαρία: «По късно баща ми откри кожухарница в Правец, но тя не просъществува дълго. След това, ще не ще, смени занаята и се зае с арабаджийство. По онова време правчани караха в Северна България дървен материал, подници за печене и други подобни майстории.»²² Στις αρχές της δεκαετίας του ’30 σύμφωνα με την επίσημη βιογραφία του, θα αγοράσει δύο άλογα και ως ιδιοκτήτης καραγωγέας (кираджия) θα εκτελεί μεταφορές οικοδομικών υλικών στο Ορχάνιε αλλά και στη Σόφια²³.   

Ο Π. Ковачев, παρουσιάζοντας την ακίνητη και κινητή περιουσία της οικογένειας για το 1932/33, αναφέρει: «Σπίτι και άλλα δύο κτίσματα, εκτιμώμενης αξίας 22 000 λέβα, χωράφια 10 στρέμματα αξίας 4 000 λέβα, αμπέλι 2,2 στρέμματα για 4 400 λέβα, βοσκότοποι 7,7 στρέμματα αξίας 770 λέβα, δασική έκταση 12,1 στρέμματα αξίας 2 420 λέβα, μία αγελάδα για 2 000 λέβα, ένα άλογο για 2 500 λέβα, δύο χοίροι αξίας 1 500 λέβα. Συνολική αξία περιουσίας 49 590 λέβα. Ετήσιο εισόδημα 16 000 λέβα.»²⁴

Μαθητικά χρόνια

Το 1926 ο Ζίβκοφ τελειώνει το προ-Γυμνάσιο στο Πράβετς και γράφεται στο μικτό Γυμνάσιο «Стамен Панчев», του Орхание. Για την εγγραφή θα έπρεπε να καταβληθούν τα σχολικά δίδακτρα ύψους 2 000 λέβα. Το ποσό σύμφωνα με την επίσημη βιογραφία του Ζίβκοφ, ήταν πέρα των οικονομικών δυνατοτήτων της οικογένειας, για αυτό και έκαναν αίτηση στο Δήμο για να βγάλουν ένα πιστοποιητικό φτωχής οικογενειακής κατάστασης. Ως φτωχιά οικογένεια θα είχε δικαίωμα απαλλαγής των διδάκτρων. Αρχικά τέτοιο πιστοποιητικό ο Δήμος αρνήθηκε να εκδώσει, (γιατί άραγε;), αλλά τελικά μετά από πολλές καθυστερήσεις, πήραν το πολυπόθητο πιστοποιητικό (πως άραγε;) και ο Τόντορ γράφτηκε στο μικτό Γυμνάσιο: «Маруца и Христо Живкови решават да запишат своя първороден син в нея, но им е невъзможно да съберат 2000 лева, за да платят училищната такса, а общинките власти не искат да им издадат свидетелство за бедност. В началото на октомври, след дълги разтакавания, свидетелството е издадено и Тодор поема към околийски център.»²⁵ Στην αυτοβιογραφία του όμως ο Ζίβκοφ αναφέρει ότι το ποσό των διδάκτρων συγκεντρώθηκε: «Сумата, необходима за такса, бе набавена, учението ми трябваше да продължи в орханийска смесена гимназия.»²⁶ Τι από τα δύο τελικά ισχύει; 

Ο νεαρός Ζίβκοφ έχει έφεση όπως ο ίδιος λέει στις ανθρωπιστικές επιστήμες²⁷. Μεγάλη αδυναμία του είναι η ποίηση, κυρίως των Μπότεφ (Христо Ботев) και Σμύρνενσκι (Христо Смирненски). Φημίζεται για την καλή του μνήμη, που εκείνη την εποχή τον βοηθά να απαγγέλνει ποιήματα και να συμμετέχει σε θεατρικές παραστάσεις. Ο πρώτος σύλλογος στον οποίο συμμετέχει είναι το «Αντιαλκοολικό κίνημα» („Въздържателното движение). Ο Ζίβκοφ θα παραμείνει εγκρατής σε όλη του την ζωή.  Ο σύλλογος οργανώνει συζητήσεις στις οποίες ο Τόντορ, πολλές φορές ως κύριος εισηγητής, τονίζει πάντα τις κοινωνικές αιτίες του αλκοολισμού²⁸. Ο νεαρός Ζίβκοφ συμμετέχει και στο μαρξιστικό όμιλο. Την άνοιξη του 1928, με αφορμή την αποβολή του Янко Марков, ενός μαθητή αριστερών πεποιθήσεων, ξεσπά μαθητική αποχή στην οποία ο Ζίβκοφ είναι ένας από τους συντονιστές των μαθητών των μικρότερων τάξεων. Αν και κατάφεραν να αναγκάσουν την Διεύθυνση του σχολείου να αναιρέσει την ποινή και να δεχτεί πίσω τоν μαθητή, оι περισσότεροι από τους διοργανωτές έκτοτε μπήκαν στο μάτι της Ασφάλειας και της Διεύθυνσης και αργότερα είτε αποβλήθηκαν δια παντός , είτε αναγκάστηκαν μόνοι τους να εγκαταλείψουν το Γυμάσιο. Στους δεύτερους, το 1929, θα  είναι και ο Τόντορ Ζίβκοφ. Αυτή την αιτία για τη διακοπή της γυμνασιακής του εκπαίδευσης αναφέρει η επίσημη βιογραφία του²⁹ και ο ίδιος στην αυτοβιογραφία του³⁰. Όμως στο ντοκιμαντέρ  «Човек от народа – Тодор Живков» (1981) η αδερφή του  Τσβετάνα δίνει μια άλλη εξήγηση, πιο πεζή, βιοποριστική. Αναφέρει ότι: «όταν πέρασε και ο μικρός τους αδερφός στο Γυμνάσιο ο πατέρας τους δεν μπορούσε να τους συντηρεί και τους δύο. Μόνο τα δίδακτρα για τον καθένα ήταν 2 500 λέβα»³¹. Αν και είναι πλέον 18 χρονών, δεν θέλει να γυρίσει πίσω στο χωριό, θέλει να πάρει το απολυτήριο του Γυμνασίου, αλλά αυτό σημαίνει ότι πρέπει να φοιτήσει άλλα τρία χρόνια. Στην πρωτεύουσα έχει περισσότερες επιλογές να γίνει δεκτός σε μία επαγγελματική-τεχνική σχολή, ενώ ταυτόχρονα θα μπορεί να εργάζεται για να βγάζει τα προς το ζην.

Στα τέλη του καλοκαιριού  του 1929 έρχεται στη Σόφια, και μετά από εισαγωγικές εξετάσεις  γίνεται δεκτός στη σχολή Γραφιστικής του Κρατικού Τυπογραφείου. Τις πρωινές ώρες γίνεται η παράδοση της θεωρίας και τις απογευματινές η πρακτική εξάσκηση στο Τυπογραφείο. Τις ώρες εργασίας τις πληρώνονται με το ελάχιστο μεροκάματο για αυτό για βιοποριστικούς λόγους ο Τόντορ εργάζεται και ως σερβιτόρος: «Намерих свободно място във вегетарианската гостилничка на бай Марко. Намираше се на бул. „Дундуков“ близо до печатницата…Това през седмицата, а през неделни дни често отивах в един ресторант по поречието на река Искър»³²       

Αρχικά διαμένει στην οδό „Карлък“, μετά στην οδό „Гълъбец“ και μετά από 3-4 μήνες πηγαίνει στου ξαδέρφου του Г.Н. Георгиев στην οδό Петрохан № 17, στην περιοχή  Подуене. Συγκάτοικοί του είναι ο Никола Янчев (Даскала) και ο Никола Груев, ενώ σπιτονοικοκύρης, ο Манол Панчев, οπαδός του Александър Стампболийски. Στα δύο δωμάτια του υπογείου κατά καιρούς διαμένουν διάφοροι συντοπίτες τους από την περιοχή του Ορχάνιε όπως οι: Димитър Пауновски, Васил Бозаров, Марин Райчинов, Васил Василев. Όλοι τους φτωχοί και αριστερών πεποιθήσεων. Ο Янчев είναι μάλιστα και γραμματέας αχτίδας της Κομσομόλ. Το κοινό τους σπίτι που ονομάστηκε «Орханийски колхоз», αλλά που οι ίδιοι το ονόμαζαν συνωμοτικά «Къкринското ханче», (έτσι ονομαζόταν το χάνι στο οποίο συνελήφθη ο Васил Левски το 1872) αποτελεί ένα από τα ύποπτα σπίτια και παρακολουθείται τακτικά από την Ασφάλεια³³.

Το φθινόπωρο του 1929, σύμφωνα με την επίσημη βιογραφία του, θα ενταχθεί στην παράνομη Ένωση της Βουλγάρικης Κομμουνιστικής Νεολαίας (Български комунистически младежки съюз – БКМС), και στις αρχές του 1930 θα διατελέσει γραμματέας της οργάνωσης βάσης της σχολής³⁴.

Για να μην «χαθούμε» στις δομές του Κόμματος, ας ανοίξουμε μια μικρή χρονολογική και ονοματολογική παρένθεση. Στις 20 Ιουλίου του 1891, στην τοποθεσία «Ιστορικό ξέφωτο» (Историческа поляна) κάτω από την βουνοκορυφή Μπούζλουντζα (Бузлуджа) στον Κεντρικό Αίμο, (Средна Стара планина) μια ομάδα σοσιαλιστών με επικεφαλής το Ντιμίταρ Μπλαγκόεφ (Димитър Благоев, 1856 – 1924) συγκεντρώνονται μυστικά για να ιδρύσουν το Βουλγάρικο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα – ΒΣΔΚ (Българската социалдемократическа партия). Στον μαρξιστικό πυρήνα του ΒΣΔΚ αντιτάχθηκε μια ομάδα, που ουσιαστικά ήταν αντίθετη στη μετατροπή του σοσιαλδημοκρατικού κινήματος σε κόμμα. Το 1892, η ομάδα αυτή, υπό τον Γιάνκο Σακάζωφ (Янко Сакъзов, 1860 – 1941), στο πρώτο συνέδριο του ΒΣΔΚ, αποχωρεί και ιδρύει μια ρεφορμιστική οργάνωση, τη Βουλγαρική Σοσιαλδημοκρατική Ένωση (Българския социалдемократически съюз). Το 1894 οι δύο οργανώσεις ξαναενώνονται με το όνομα Βουλγαρικό Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα ΒΕΣΔΚ (Българската работническа социалдемократическа партия, БРСДП). Τα επόμενα χρόνια συνεχίστηκαν οι θεωρητικές διαμάχες και οι προσωπικές αντιπαραθέσεις εντός του κόμματος, ώσπου στο δέκατο συνέδριο (31 Ιούλη – 4 Αυγούστου 1903), οδηγούνται ξανά στην διάσπαση και στην δημιουργία δύο νέων κομμάτων: ΒΕΣΔΚ (στενοί σοσιαλιστές) [БРСДП (тесни социалисти)], με επικεφαλής τον Благоев και ΒΕΣΔΚ (ευρείς σοσιαλιστές) [(БРСДП (широки социалисти)] με αρχηγό τον Сакъзов. Όπως το 1918 το Ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα  μετονομάζεται σε Ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα (μπολσεβίκοι), έτσι και το το ΒΕΣΔΚ (στενοί σοσιαλιστές) αποδεχόμενο το πρόγραμμα της Κομμουνιστικής Διεθνής (ΚΔ) ή Κομιντέρν στο 1ο Συνέδριο (1919), του οποίου αποτέλεσε και ιδρυτικό μέλος, στις 28 Μαΐου 1919, μετονομάζεται σε Βουλγάρικο Κομμουνιστικό Κόμμα – ΒΚΚ (στενοί σοσιαλιστές), [Българска комунистическа партия (тесни социалисти)]. Τον Απρίλιο του 1924 το Ανώτατο Ακυρωτικό δικαστήριο (Върховен касационен съд) κηρύσει το Κόμμα παράνομο και δημεύει την περιουσία του. Στην νομιμότητα θα επιστρέψει με την ίδρυση του «Εργατικού Κόμματος» – ΕΚ (Работническа партия) το 1927, το οποίο θα αρχίσει να εκδίδει μία νέα εφημερίδα – «Работническо дело». Η παράνομη οργάνωση νεολαίας του παράνομου Κόμματος είναι η Ένωση της Βουλγάρικης Κομμουνιστικής Νεολαίας (Български комунистически младежки съюз – БКМС) και η παράλληλη νόμιμη οργάνωση νεολαίας του νόμιμου Κόμματος είναι η Εργατική Ένωση Νεολαίας – ΕΕΝ  (Работнически младежки съюз – РМС). Μετά το πραξικόπημα του 1934, παράνομο θα κηρυχθεί και το ΕΚ και η ΕΕΝ. Στις 16 Ιουλίου 1938, το  παράνομο ΒΚΚ και το νόμιμο ΕΚ θα ενωθούν σε νέο κόμμα, το Βουλγάρικο Εργατικό Κόμμα – ΒΕΚ (Българска работническа партия – ΒΡΠ). Στην κυβέρνηση του Πατριωτικού μετώπου, το 1944, θα εμφανιστεί ως Βουλγάρικο Εργατικό Κόμμα (κομμουνιστές) – ΒΕΚ (κομμουνιστές) [Българска работническа партия (комунисти) – БРП (комунисти). Στο Πέμπτο συνέδριο του Κόμματος (18 – 25 Δεκέμβρη 1948) θα μετονομαστεί σε Βουλγάρικο Κομμουνιστικό Кόμμα – ΒΚΚ (Българска комунистическа партия – БКП). Στις 3 Απριλίου 1990 το ΒΚΚ μετονομάζεται σε Βουλγάρικο Σοσιαλιστικό Κόμμα – ΒΣΚ (Българска социалистическа партия – БСП). Την ίδια μέρα η εφημερίδα όργανο του ΒΚΚ „Работническо дело”, τώρα ως όργανο του ΒΣΚ μετονομάζεται σε  „Дума”. Αλλά ας επιστρέψουμε στην βιογραφία του πρωταγωνιστή μας.

Το πρωί της 11^ης Ιουλίου 1931, στη λέσχη του  Εργατικού Κόμματος, που βρίσκεται στην πλατεία «Солни пазар» και οδό «Позитано» πραγματοποιείται συνάντηση με θέμα την οργάνωση ανοικτής συνέλευσης στον κινηματογράφο «Ренесанс».  Σκοπός της συνέλευσης, να εγκρίνουν ψήφισμα με το οποίο να ζητούν από την εξουσία  γενική αμνηστία των πολιτικών κρατουμένων. Η συνάντηση στη λέσχη λόγω της μαζικότητας της, μεταφέρεται στην πλατεία με αποτέλεσμα η αστυνομία να παρέμβει και να ξεκινήσουν οι συμπλοκές. Η εφημερίδα «Зора» σε ανταπόκρισή της αναφέρει ότι συλλαμβάνονται 29 άτομα, ανάμεσά τους ο συντάκτης της εφημερίδας «Работническо дело» Павел Пенчев και ο εικοσάχρονος κομσομόλος Тодор Живков ο οποίος, όπως γράφει η εφημερίδα «χτύπησε στο κεφάλι με ένα τούβλο τον επικεφαλής του Δεύτερου αστυνομικού τμήματος Дюлгеров». Η πράξη του όμως δεν χαρακτηρίστηκε ούτε καν ως πταίσμα και αφέθηκε ελεύθερος. Η εξήγηση που δίνεται από τους βιογράφους του Ζίβκοφ, ότι επειδή είναι νεοεκλεγμένη η κυβέρνηση του «Λαϊκού Συνασπισμού» αποφασίζει να μην προχωρήσει σε πιο αυστηρά μέτρα και τους αφήνει ελεύθερους, δεν είναι πειστική. «Очевидно формирането само преди около две седмици (на 29 юни) правителството на Народния блок не се решава да вземе по-сурови мерки срещу арестуваните и те са освободени»³⁵ Η επίθεση κατά οργάνου της τάξης και ο τραυματισμός του, είναι σοβαρό αδίκημα και λογικά θα έπρεπε να τιμωρηθεί ανάλογα. Για παράδειγμα, ο επίσης μαθητής κομσομόλος, Добри Джуров, ο μετέπειτα υπουργός Άμυνας και μέλος του Π.Γ., όταν πιάστηκε να διακινεί την εφημερίδα του Κόμματος, στάλθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης «Кръсто поле». Ο Ζίβκοφ όχι μόνο αφέθηκε ελεύθερος αλλά περιέργως αυτή του η πράξη δεν καταγράφεται πουθενά στο φάκελό του στην Ασφάλεια.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Πηγή: Христов, Х., 2009. Тодор Живков. Биография. София: Изд. “Сиела”, σ. 619

Αντίθετα η προσαγωγή του την 1^η Μαΐου 1932, αναφέρεται στον «Κατάλογο των προσώπων που προσήχθησαν την Πρωτομαγιά του 1932, στο IV Αστυνομικό τμήμα». Στο № 177 αναφέρονται τα στοιχεία του: «Тодор Христов Живков, роден в с. Правец, Охранийско, 21-годишен, живущ в София, ул. „Карачък”, „Редута”. Печатарски работник.» Μετά την εξακρίβωση των στοιχείων αφήνεται και πάλι ελεύθερος. Αυτή του η προσαγωγή δεν αναφέρεται σε καμία από τις βιογραφίες του, πριν το 1990, αλλά ούτε στην αυτοβιογραφία του.

Ο Ζίβκοφ το καλοκαίρι του 1932 τελειώνει την σχολή με γενικό βαθμό απολυτηρίου 4,15, που αντιστοιχεί στο «Καλώς³⁶» (στο σύστημα βαθμολόγησης κάτω του 3 είναι μη προβιβάσιμος βαθμός, το 3 – 3,49 είναι το «Μέτρια», το 3,50 – 4,49 το «Καλώς», το 4,50 – 5,49 «Λίαν Καλώς» και το 5,50 – 6,00  το «Άριστα»). Η διαγωγή του χαρακτηρίζεται «Κοσμιοτάτη³⁷»!

Αμέσως μετά ξεκινά να εργάζεται στο Κρατικό Τυπογραφείο ως στοιχειοχύτης.  Τότε γίνεται μέλος, του παράνομου ΒΚΚ (στενοί σοσιαλιστές) στη λεγόμενη «κλάση Κοφαρντζίεφ» („Кофарджиев набор“). Έτσι ονόμασε το Κόμμα την ένταξη εκείνη την περίοδο νέων μελών στις γραμμές του, για να τιμήσει τον γραμματέα της Κ.Ε. Никола Кофарджиев που στις 30 του Οκτώβρη του 1931, βαριά τραυματισμένος σε μπλόκο της αστυνομίας στην οδό «Дебър», για να μην πιαστεί ζωντανός, προτίμησε να αυτοκτονήσει με το Mauser πιστόλι του. Ο  Кофарджиев ήταν περισσότερο γνωστός με το ψευδώνυμο Ιάνκο (Янко). Μετά από 11 χρόνια θα γίνει και το «παρτιζάνικο» όνομα του Ζίβκοφ. Μέχρι τότε όμως θα έχει το δικό του άσημο ψευδώνυμο «Μάντζο» („Манчо“).

Το φθινόπωρο του 1932 αναλαμβάνει γραμματέας της κομματικής οργάνωσης βάσης (ΚΟΒ) του Τυπογραφείου και λίγο αργότερα υπεύθυνος διαφώτισης της δεύτερης αχτιδικής επιτροπής Σόφιας του ΒΚΚ  (περιοχή Подуене) και καθοδηγητής των ΚΟΒ της κλωστοϋφαντουργίας «Глория» και του εργοστάσιου ξυλουργικής «Тонет»³⁸.

«Για την υπεράσπιση του Γκεόργκι Ντιμίτροφ»

Στις 21 Σεπτεμβρίου 1933 αρχίζει στο Ανώτατο Γερμανικό Δικαστήριο της Λειψίας η δίκη για τον εμπρησμό του Ράιχσταγκ το βράδυ της 27ης Φεβρουαρίου 1933. Στο εδώλιο είναι και τρεις Βούλγαροι κομμουνιστές, και μέλη της Κομιντέρν οι: Γκεόργκι Ντιμίτροφ, Βασίλ Τάνεφ και Μπλαγκόι Ποπόφ, κατηγορούμενοι για ηθική αυτουργία, προετοιμασία και οργάνωση της επιχείρησης εμπρησμού. Ο Ντιμίτροφ από κατηγορούμενος γίνεται κατήγορος και αποδεικνύει, ότι οι ίδιοι οι εθνικοσοσιαλιστές έβαλαν τη φωτιά στο κτίριο της Βουλής.  Την περίοδο της δίκης, στη Βουλγαρία και όχι μόνο, οργανώνονται συγκεντρώσεις υποστήριξης των κατηγορουμένων. Στη Σόφια ήδη από τον Ιούνιο με πρωτοβουλία του Κόμματος δημιουργείται η «Επιτροπή υπεράσπισης όλως των θυμάτων της χιτλεροφασιστικής τρομοκρατίας» με μπροστάρη τον συγγραφέα και συντάκτη της εφημερίδας «Вик»,  Тодор Генов.

Πως θα μπορούσε να απουσιάζει από την ιστορική σκηνή ο μελλοντικός ηγέτης του Κόμματος και μάλιστα να μην παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο; Δεν θα μπορούσε και για αυτό φρόντισε ο ίδιος και οι βιογράφοι του.

Στην επίσημη βιογραφία του Ζίβκοφ το 1981, αφιερώνεται ολόκληρη παράγραφος «Για την υπεράσπιση του Γκεόργκι Ντιμίτροφ»³⁹.  Τον ίδιο τίτλο έχει και η αντίστοιχη παράγραφος της αυτοβιογραφίας του, το 1997: «Η νομαρχιακή επιτροπή μου ανέθεσε την καθοδήγηση του επιχειρησιακού γραφείου για την οργάνωση κάθε είδους διαμαρτυρίας με σκοπό να ξεσκεπαστούν οι φασίστες εμπρηστές του Ράιχσταγκ και ελευθερωθούν ο Γκεόργκι Ντιμίτροφ και οι δύο του σύντροφοι  Μπλαγκόι Ποπόφ και Βασίλ Τάνεφ.»⁴⁰ Το 1981, οι συγγραφείς της βιογραφικής σκιαγραφίας του Ζίβκοφ αναφέρουν: «Εκείνη την εποχή ο νους του νεαρού εργάτη τυπογράφου είναι κυριευμένος από μια υπεύθυνη δουλιά που του έχει ανατεθεί από το Κόμμα, την οποία και ένιωθε από την προλεταριακή του καρδιά ως εντολή του επαναστατικού καθήκοντος – τη διάσωση του Γκεόργκι Ντιμίτροφ και των συντρόφων του.»⁴¹ Θέλανε να αποδώσουν ακριβώς τα συναισθήματα του Ζίβκοφ όπως εκείνος τα αποτυπώνει, το 1977, στον 20^ο τόμο των Απάντων (39 τόμοι) του: «Για μένα, τον εργάτη τυπογράφο, νέο κομμουνιστή, αυτό ήταν και μεγάλη τιμή και τεράστια ευτυχία. Άρχισα να ζω με μία σκέψη: τον αγώνα της εργατικής τάξης και της προοδευτικής Βουλγαρίας για την σωτηρία του ονομαστού γιου της.»⁴² Ναι αλλά, εάν του ανατέθηκε αυτή η δουλειά στα πλαίσια των προσπαθειών για τη διάσωση του Γκεόργκι Ντιμίτροφ και των συντρόφων του, το 1933, γιατί στο ιδιόχειρο αυτοβιογραφικό σημείωμα του, που συντάσσει στις 17 Δεκεμβρίου 1945, αναφέρει ότι: «Εκείνα τα χρόνια – 1932 – 1935 – ήμουν επικεφαλής του επιχειρησιακού γραφείου για την καθοδήγηση των δράσεων δρόμου (уличните акции).»⁴³  Δηλαδή αναλαμβάνει υπεύθυνος του επιχειρησιακού γραφείου από το 1932, πριν καν την υπόθεση του εμπρησμού και τη δίκη της Λειψίας, και συνεχίζει να είναι υπεύθυνος και μετά την λήξη της υπόθεσης; Τελικά πιο από τα δύο ισχύει ή μήπως δεν ισχύει τίποτα.

 Για την υπόθεση του εμπρησμού του Ράιχσταγκ, τη δίκη της Λειψίας και τη παγκόσμια εκστρατεία υπεράσπισης των κατηγορουμένων, έχουν γραφτεί πολλά. Στη Βουλγαρία δεν υπάρχει ούτε μία πηγή (πρωτόκολλα ανακρίσεων, καταγγελίες ή άλλα έγγραφα της Ασφάλειας, κομματικά έγγραφα, άρθρα εφημερίδων, ημερολόγια, κ.λπ)  που να μαρτυρά την ύπαρξη επιχειρησιακού γραφείου και να αναφέρει τον Ζίβκοφ ως επικεφαλής του. Στην εξειδικευμένη μελέτη του καθηγητή Недю Недев «Отражението на Лайпцигския процес в България» (1962) που θεωρείται μία από τις πληρέστερες και πιο εμπεριστατωμένες έρευνες της υπόθεσης, πουθενά δεν αναφέρει την ύπαρξη επιχειρησιακού γραφείου, πουθενά δεν αναφέρει τον «επικεφαλής» Τόντορ Ζίβκοφ. Αλλά ούτε και ένας από τους πρωταγωνιστές των διαδηλώσεων υποστήριξης των κατηγορουμένων, ο  Тодор Генов, στο βιβλίο του «Лайпцигската епопея» (1972)  με το αρχειακό υλικό από την εφημερίδα «Вик», της οποίας όπως αναφέρθηκε ήταν συντάκτης, δεν αναφέρει τίποτα.⁴⁴ Για τις ανάγκες αυτού του αφιερώματος ξαναδιάβασα προσεκτικά το αυτοβιογραφικό βιβλίο της Пъша Павлова, «Явки и пароли» (1976) που εκείνη την εποχή ήταν μέλος της τέταρτης αχτιδικής επιτροπής του Κόμματος και περιγράφει αναλυτικά τις περισσότερες διαδηλώσεις, συγκεντρώσεις, πορείες που πραγματοποιήθηκαν στη Σόφια. Ημερομηνίες, τοποθεσίες, ονόματα οργανωτών, ομιλητών, συλληφθέντων (δύο φορές και της ίδιας). Πουθενά δεν αναφέρετε το όνομα του Ζίβκοφ.

Για να είμαστε ακριβείς υπάρχουν αναφορές για τον Ζίβκοφ και την δράση του σε μια συγκέντρωση για τον κατηγορούμενο Ντιμίτροφ, στο ντοκιμαντέρ του Христо Ковачев «Човек от народа – Тодор Живков» (1981) προς τιμή του εορτασμού των 70χρονων του Ζίβκοφ. Στο φίλμ ένας σύντροφος του Ζίβκοφ αναφέρει ότι σε σχέση με τα κινητοποιήσεις για τον Ντιμίτροφ, το Κόμμα τοποθέτησε τον Ζίβκοφ  επικεφαλής της  «Επιτροπής υπεράσπισης» (sic!), ενώ μία συντρόφισσά του, αναφέρει την περίπτωση της συγκέντρωσης της 3^ης του Οκτώβρη που ο Ζίβκοφ έβγαλε λόγο στο συγκεντρωμένο πλήθος.

Όντως η συγκέντρωση της 3^ης του Οκτώβρη 1933 έχει καταγραφεί  από τον Τύπο της εποχής. Η εφημερίδα «Ехо» στο φύλλο 208 της 5^ης του Οκτώβρη αναφέρει: «Η Επιτροπή υπεράσπισης των Τόργκλερ-Ντιμίτροφ συγκάλεσε στις 3 Οκτωβρίου, στις 10 π.μ., ανοιχτή συνέλευση διαμαρτυρίας στο θέατρο „Ренесанс“. Θα μιλούσαν οι μητέρες των Ντιμίτροφ και Τάνεφ, ο δημοσιογράφος Τόντρο Γκένοφ ο δικηγόρος Αντόν Μποϊαντζίεφ και ο γραμματέας του „Εργατικού κόμματος“. Αν και η αστυνομία απαγόρευσε την τέλεση της εκδήλωσης, εργάτες, εργαζόμενοι διανοούμενοι, ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα της Επιτροπής. Οι δρόμοι γύρω από το θέατρο ήταν γεμάτοι κόσμο. Κατά της δέκα και μισή, ογκώδης ομάδα εργαζομένων συγκεντρώθηκε στη διασταύρωση των οδών „Клементина“  και „Лавеле“. Ένας εργαζόμενος (σσ. δεν αναφέρει όνομα) ενεργά διαμαρτύρεται κατά της απαγόρευσης της συνέλευσης, κατά της χιτλερικής προβοκάτσιας στη Λειψία, κατά της χιτλερικής και διεθνούς τρομοκρατίας. Ο ομιλητής αναδεικνύει τα προλεταριακά συνθήματα για την ελευθέρωση των θυμάτων της χιτλερικής φασιστικής δικτατορίας, για την προετοιμασία των μαζών για την εγκαθίδρυση μιας εργατοαγροτικής κυβέρνησης. Ο συγκεντρωμένος κόσμος με χειροκροτήματα και αναφωνήσεις επικροτούσαν το λόγο του ομιλητή.» Μήπως κάποια άλλη εφημερίδα αναφέρει το όνομα αυτού του ομιλητή; Όχι! Η εφημερίδα «Вик» που από την πρώτη ως την τελευταία στιγμή καλύπτει το θέμα της δίκης της Λειψίας και των εκδηλώσεων συμπαράστασης προς τους κατηγορούμενους, κάνει λόγο για δύο ομιλητές, χωρίς πάλι να αναφέρει τα ονόματά τους. Πάντως λογικό είναι να μην αναφέρονται τότε τα ονόματα για να προφυλαχθούν τα άτομα αυτά των συλλήψεων που ακολούθησαν. Δεν υπάρχει όμως λόγος περιφρούρησης η μη αναφορά του ονόματος, το 1976, από την  Пъша Павлова. Η ίδια δεν γνωρίζει τα ονόματα των δύο ομιλητών που πήραν τον λόγο και απευθύνθηκαν στους συγκεντρωμένους και για αυτό δεν τα αναφέρει στο βιβλίο της.

Η μη αναφορά από κανέναν του ονόματος του ομιλητή ή των ονομάτων των ομιλητών,   αποτέλεσε μια μοναδική ευκαιρία για τον Ζίβκοφ να συνταυτιστεί με τον ομιλητή και την δεκαετία του ’70, όταν είναι ο αδιαμφισβήτητος «Πρώτος» („Първи“) να κάνει την αποκάλυψη του ονόματος που δεν αναφέρουν οι εφημερίδες – Τόντορ Ζίβκοφ. Η «πηγή της πληροφορίας» είναι ο ίδιος και το καταθέτει στον 20^ο τόμο των Απάντων του το 1977⁴⁵. Οι επίσημοι βιογράφοι του το 1981, θεωρώντας τα Άπαντα ως πρωτογενείς πηγές θα το επαναλάβουν. Το 1997 στα απομνημονεύματά του, για να το εμπεδώσουμε, ο Ζίβκοφ θα το αναφέρει άλλη μια φορά: «Тогава, без да бъда подканян от някого, аз вдигнах импровизирана тръбуна, събралите се с вългласи и ръкопляскания подкрепиха думите ми.»⁴⁶

Ο φάκελος της ασφάλειας για τον Τόντορ Ζίβκοφ

Με βάση ένα έγγραφο που βρέθηκε, στα αρχεία της Κρατικής Ασφάλειας, στο φάκελο του Ζίβκοφ, στα τέλη του 1933, ο επικεφαλής του Α’ Τμήματος (δίωξη κομμουνιστών) της Πολιτικής Αστυνομίας (Κρατική Ασφάλεια) διαβαθμισμένα ανακοινώνει στο διευθυντή του Κρατικού Τυπογραφείου ότι ο Ζίβκοφ είναι κομμουνιστής και ως τέτοιος ασκεί  αντικρατική δραστηριότητα και βάσει του άρθρου 20 του νόμου «Περί Προστασίας του Κράτους» θα πρέπει να απολυθεί. Όπως είναι αναμενόμενο ο διευθυντής υπακούει και τον απολύει. Εδώ εγείρονται σοβαρές αμφιβολίες για την αυθεντικότητα του εγγράφου αυτού, γιατί δεν έχει ημερομηνία, σφραγίδα και υπογραφή του επικεφαλής της Πολιτικής Αστυνομίας.

Πηγή: Тодор Живков. Полицейско досие. Писмо с указание за уволнение. Ф. 2124 К; оп. 1; а.е. 10515 Б,  http://policefiles.archives.bg/dosieta/2013-01-23-11-14-23

Γενικά προκαλούν έκπληξη και ερωτηματικά τα ελάχιστα έγγραφα που βρέθηκαν στα αρχεία της Πολιτικής Αστυνομίας για την δράση του Ζίβκοφ την περίοδο μέχρι και την 9^η Σεπτέμβρη 1944. Όλα κι όλα ένας φάκελος  με 18 σελίδες⁴⁷. Πιο αναλυτικά υπάρχουν 4 δακτυλογραφημένες σελίδες με αναθέσεις και αναφορές παρακολούθησης του, 2 τυποποιημένα μονοσέλιδα δελτία του Τμήματος Ταυτοποίησης, 1 δακτυλογραφημένη οδηγία απόλυσης (βλ. παραπάνω), 2 τυποποιημένα δισέλιδα ερωτηματολόγια εξακρίβωσης στοιχείων, 3 ιδιόχειρα πρωτόκολλα ανάκρισης (2 μονοσέλιδα και 1 δισέλιδο) που παρουσιάζονται παρακάτω, 1 ιδιόχειρο πρωτόκολλο διεξαγωγής σωματικής έρευνας,  1 μονοσέλιδη δακτυλογραφημένη αίτηση της Ασφάλειας προς τον Εισαγγελέα του Εφετείου Σόφιας για παράταση κρατήσεως 10 ημερών στα πλαίσια διεξαγωγής της ανακρίσεως του καθώς και 1 μονοσέλιδη έγκριση μετά από απόφαση του Εφετείου Σόφιας.

Πηγή: Тодор Живков. Полицейско досие. Протокол от разпит на 29.01.1934, Ф. 2124 К; оп. 1; а.е. 10515 Б,  http://policefiles.archives.bg/dosieta/2013-01-23-11-14-23/512-2013-01-23-11-20-22

Με βάση τα στοιχεία του φακέλου του στις 29 Ιανουαρίου 1934, συλλαμβάνεται στα γραφεία του «Εργατικού κόμματος» το οποίο, όπως αναφέραμε, αποτελεί το νόμιμο κόμμα των κομμουνιστών, γεγονός που ασφαλώς γνωρίζει η Ασφάλεια. Ο Ζίβκοφ στην  ιδιόχειρη κατάθεσή του αναφέρει ότι βρέθηκε στα γραφεία του κόμματος τελείως τυχαία ψάχνοντας να βρει τον συγκάτοικο του Πετκόφ. Είχε παραγγελία από τον σπιτονοικοκύρη τους να του μεταφέρει την προειδοποίηση ότι εάν δεν πληρώσει το ενοίκιο θα τον πάει στα δικαστήρια. Από το φοιτητικό εστιατόριο του είπαν να τον ψάξει στη λέσχη του «Εργατικού κόμματος» και αυτό έκανε. Κατά της 7 μ.μ.  όμως, έκανε έφοδο η αστυνομία και συνελήφθη. Ο Ζίβκοφ τέλος δηλώνει ότι δεν είναι μέλος καμίας οργάνωσης. Μετά την ανάκριση αφήνεται ελεύθερος.     

Πηγή: Тодор Живков. Полицейско досие. Протокол от разпит на 06.03.1934, Ф. 2124 К; оп. 1; а.е. 10515 Б,  http://policefiles.archives.bg/dosieta/2013-01-23-11-14-23/512-2013-01-23-11-20-22

Ενάμιση μήνα αργότερα, στις 6 του Μάρτη, βρίσκεται ξανά στην Ασφάλεια και ανακρίνεται αυτή τη φορά από τον Νικόλα Γκέσεφ (Никола Гешев), τον μετέπειτα προϊστάμενο του Α’ Τμήματος και την 9^η του Σεπτέμβρη 1944, τον №1 καταζητούμενο της νέας εξουσίας. Ο έμπειρος επικεφαλής της ανακριτικής ομάδας Гешев θέλει να μάθει για τον κομμουνιστή Н. П. Янчев. Ο Ζίβκοφ πάλι ιδιόχειρα δηλώνει ότι δεν έχει καμία σχέση με τον Янчев. Όταν μετακόμισε από την οδό „Гълъбец“ № 40 λίγο παρακάτω στην οδό „Петрохан“, στον ξάδελφό του Н. Георгиев, ήδη εκεί ζούσαν ο συχωριανός του Н. Груев και ο Н.П. Янчев που ήταν από το χωριό Липница, του Ορχανίου. Τον τελευταίο τότε τον είδε για πρώτη φορά. Μάλιστα όταν εκ των υστέρων έμαθε ότι ήταν κομμουνιστής παρακάλεσαν τον σπιτονοικοκύρη τους να τον διώξει για να μην έχουν προβλήματα και οι ίδιοι. Έτσι και έγινε. Μετά από λίγο καιρό ένα βράδυ ο Янчев ξαναήρθε γιατί όπως δικαιολογήθηκε δεν είχε που να μείνει μιας και δεν είχε ταυτότητα. Ο σπιτονοικοκύρης  παρόλα αυτά τον μάλωσε και τον έδιωξε. Ο Ζίβκοφ δηλώνει ότι πέρα από μέλος της Τυπογραφικής Εργατικής Ένωσης και της Εθνικοφιλελεύθερης οργάνωσης νεολαίας που ήταν μέχρι πριν ένα χρόνο, δεν είναι μέλος άλλης οργάνωσης.

Ο τελευταίος σύμβουλος του Ζίβκοφ, την δεκαετία του ’80, Костадин Чакъров, στο βιβλίο του  «Вторият етаж», το 1990, αναφέρει  για την ανάκριση της 6^ης του Μάρτη 1934  ότι: «αυτή η ανάκριση γίνεται λίγους μήνες πριν ανατεθεί στο Ζίβκοφ σημαντικό κομματικό πόστο». Ο ίδιος ο Ζίβκοφ στο αυτοβιογραφικό σημείωμα του  αναφέρει: «Στα τέλη του 1934 έγινα γραμματέας της τρίτης αχτιδικής επιτροπής και μέλος της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας του Κόμματος.»⁴⁸ Από την άλλη, στην επίσημη βιογραφία του Ζίβκοφ διαβάζουμε ότι αυτό έγινε το καλοκαίρι του 1934.⁴⁹    

Στις 19 Μαΐου 1934 η Στρατιωτική Ένωση, με τον ακροδεξιό πολιτικό κύκλο «Ζβενό» και  με τη βοήθεια του στρατού, πραγματοποιούν πραξικόπημα. Πρωθυπουργός τοποθετείται ο Κίμον Γκεοργκίεφ (Кимон Георгиев). Η νέα κυβέρνηση ουσιαστικά καταργεί το Σύνταγμα του Търнаво, μιας και η Βουλή σταματά να λειτουργεί και οι αρμοδιότητες της μεταβιβάζονται στην εκτελεστική εξουσία. Για τυπικούς λόγους βέβαια η Βουλή δεν διαλύεται για να αποφευχθεί η προσφυγή στις κάλπες. Απαγορεύεται η λειτουργία των πολιτικών κομμάτων και οργανώσεων, αν και ορισμένα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα συνέχισαν να λειτουργούν. Βέβαια το  Βουλγάρικο Κομμουνιστικό Κόμμα (στενοί σοσιαλιστές), έχει κηρυχθεί παράνομο από το 1924, αλλά τώρα απαγορεύεται η λειτουργία και της νόμιμης εκδοχής του που είχε ιδρυθεί το 1927 – του «Εργατικού κόμματος» – ΕΚ. Απαγορεύεται το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης και του συνέρχεσθαι, ενώ επιβάλλεται αυστηρή λογοκρισία στον Τύπο.

Στο Κόμμα που από την Δεύτερη Ολομέλεια το 1929, κυριαρχούν οι αριστεροί σεχταριστές⁵⁰, μετά και το πραξικόπημα του ’34, πιστεύουν ότι έχουν δημιουργηθεί οι συνθήκες επαναστατικής κατάστασης. Το Κόμμα ως πρώτο βήμα το καλοκαίρι του ’34 επιχειρεί να οργανώσει πανβουλγαρική απεργία η οποία θα οδηγούσε σε κοινωνικό ξεσηκωμό, ένοπλη εξέγερση και κήρυξη σοβιετικής εξουσίας. Αν και όλα γινόντουσαν στο όνομα του λαού, ο τελευταίος δεν ακολουθούσε. Η επιχείρηση «γενική απεργία» απέτυχε. Στην λογική να «αφυπνίσουμε τον λαό», θα ακολουθήσουν τρεις μικρότερες δράσεις με την μορφή συγκεντρώσεων: η μία, που θα είναι και η κεντρική, θα γίνει με την ακινητοποίηση του τρένου του λεγόμενου «Болшевик» που εκτελεί την περιφερειακή γραμμή Σόφιας, στο σταθμό «Фондови жилища»,  ενώ οι άλλες δύο θα γίνουν στα εργοστάσια «България» και «Рашеев»⁵¹.

Η Пъша Павлова, τότε η γραμματέας της δεύτερης αχτιδικής επιτροπής του Κόμματος, που πήρε μέρος στην επιχείρηση με το τρένο, στα απομνημονεύματά της αναφέρει ότι υπεύθυνος ήταν ο γραμματέας της πρώτης αχτιδικής επιτροπής και μέλος της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας, Коста Езекиев και μέλη της συντονιστικής ομάδας, ο γραμματέας της τέταρτης αχτίδας και μέλος της νομαρχιακής επιτροπής, Коста  Кинов (х. Кинов ή Хаджикинов) και ο γραμματέας της πρώτης αχτιδικής επιτροπής της Κομσομόλ, Лука Вакарелов⁵². Ο Езекиев θυμάται ότι απευθύνθηκαν σε όλες της αχτιδικές επιτροπές της Σόφιας να πάρουν μέρος στην επιχείρηση, όμως ο Ζίβκοφ που ήταν γραμματέας της τρίτης αχτίδας αρνήθηκε. Ο Лука Вакарелов επίσης θυμάται ότι ο Τόντορ Ζίβκοφ δεν μετείχε ούτε στην προετοιμασία, ούτε στη διεξαγωγή της επιχείρησης: «Тодор Живков нито е организирал, нито е участвувал в тази акция. Не ми е известно да е бил арестуван по това време. Още повече, че той нямаше за какво да бъде задържан, тьй като нищо не знаеше и не взе участие в нея.»⁵³ Το ίδιο βεβαιώνει και ο Коста Хаджикинов και ο Славчо Радомирски⁵⁴.

Το πρωί στις 16 Ιανουαρίου 1935 μικρές ομάδες κομμουνιστών συνολικά περίπου 35 με 45 άτομα, φτάνουν στο σταθμό «Фондови жилища» και αναμειγνύονται με τον κόσμο που περιμένει το τρένο.  Όταν αυτό σταματά στην αποβάθρα η  Пенка Сечанова ανεβαίνει στο πρώτο βαγόνι και ξεδιπλώνει μια κόκκινη σημαία, ο Вакарелов με προτεταμένο το όπλο ακινητοποιεί τον μηχανοδηγό και τον βοηθό του, ενώ ο Радомирски από τα σκαλοπάτια του βαγονιού καλεί τους πολίτες σε αντίσταση κατά της εξουσίας. Η ακινητοποίηση του τρένου στο σταθμό και η οργανωμένη συγκέντρωση δεν κράτησε όπως λέει η Пъша Павлова, πάνω από 20 λεπτά της ώρας. Έτσι κατάφεραν να διαφύγουν πριν κάνει την εμφάνισή της η αστυνομία.⁵⁵ Όμως τις επόμενες μέρες η ασφάλεια χρησιμοποιώντας το δίκτυο των χαφιέδων της προχώρησε σε στοχευμένες συλλήψεις του πυρήνα της επιχείρησης, πέρα από τον Вакарелов που κατάφερε να διαφύγει. Το δικαστήριο επέβαλε αυστηρές ποινές. Οι Коста Езекиев, Коста х. Κинов, Славян Петров, Георги Узунов και Димитър Христов, καταδικάστηκαν σε 8 χρόνια φυλάκιση έκαστος, και η Пенка Сечанова σε 5 έτη και 4 μήνες.⁵⁶

Στα απομνημονεύματά του ο Ζίβκοφ αναφέρει ότι πήρε μέρος ενεργά στην προετοιμασία της επιχείρησης «Болшевик», ενώ για την επιχείρηση – της σύντομης κατάληψης του κλωστοϋφαντουργείου «България», δηλώνει ότι ήταν ο υπεύθυνος για την προετοιμασία και την εκτέλεση της, συμμετέχοντας προσωπικά: «Участвах активно в подготовката на първата акция, а на втората бях организатор и взех лично участие в провеждането й – от първия момент до последния.»⁵⁷

Σχετικά με την συμμετοχή του ίδιου του Ζίβκοφ στην επιχείρηση «България» οι μαρτυρίες συντρόφων του που πήραν μέρος, ως προς αυτό, δεν είναι κατηγορηματικές.

Ο Иван Колчаков που «φυλούσε τσίλιες» έξω από τη φάμπρικα, είδε κάποιον που τον είχε ξαναδεί μόνο μια φορά, να βγαίνει από το κτίριο και πολύ του έμοιαζε με τον Τόντορ Ζίβκοφ: «В началото на 1935 г. работех във фабриката „Вълти“, но бях член на РК на партията и отговарях за няколко партийни групи в разлияни фабрики наоколо. […]За времето и мястото на акцията научих от Лука Кунин, а с нас дойде и Кирезов. В него имаше някакъв пистолет. Тримата трябваше да се включим в охраната на другарите, които щяха да влязат във фабриката, и да проведат акцията. Спомням си, че тръгнахме към 8 часа вечерта. Значи акцията ще е била по-късно…Какво е станало вътре, когава не знаех. Малко по късно от фабриката излезе другар, когото преди това бях виждал само един път. Много ми приличаше на Тодор Живков. Зная, че по това време той беше секретар на района.»⁵⁸

Σύμφωνα με τον Александър Костов, λόγο έβγαλε ένας από τους επισκέπτες συντρόφους. Ο ίδιος ο Костов δεν επιβεβαιώνει την παρουσία του Ζίβκοφ, αλλά μεταφέρει την μαρτυρία ενός άλλου αυτόπτη μάρτυρα του Нисим Примов, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο ομιλητής ήταν ο Τόντορ Ζίβκοφ: «…Един от дошлите отвън другари е произнесъл реч. Нисим Примов твърди, че този другар бил Тодор Живков.»⁵⁹

Μετά την μαρτυρία του πρώτου ότι του έμοιαζε και του δεύτερου ότι ένας τρίτος ισχυρίζεται ότι ήταν ο Ζίβκοφ, έρχεται και η μαρτυρία του Владимир Барутчиев που υποστηρίζει ότι ο Ζίβκοφ δεν πήρε μέρος στην επιχείρηση: «…На уредения ден към 21,20 вечерта се събрахме на различни пунктове по Княжевското шосе и по Горнобански път. Тъй като другарият Тодор Живков отсъстваше от София, ръководител на акцията трябваше да бъда аз…»⁶⁰

Στα απομνημονεύματά του ο Ζίβκοφ γράφει ότι μετά από αυτή την επιχείρηση το «αντικρατικό» του ενεργητικό είχε μεγαλώσει και τον έκανε επικίνδυνα γνωστό, με αποτέλεσμα να αυξηθεί η πιθανότητα σύλληψής του, για αυτό αναγκάστηκε να περάσει στην παρανομία. Τελικά ένα πρωί καθώς περνούσε από την οδό «Черковна» του έστησαν ενέδρα ασφαλίτες και τον συνέλαβαν: «“Противодържавният“ ми актив се бе понатрупал и известността ми бе станала опасна, та се наложи да мина в нелегалност. По това време иползвах нелегалната квартира на „Редута“. Минавах една сутрин по улицата „Черковна“ и както си вървях най-спокойно, върху мен се нахвърли непознат мъж. В ръката му имаше пистолет. Не загубих самообладание, успях да му го отнема и се сборичкахме. Около нас се натрупаха 4-5 души. Но те не бяха, за съжеление, обикновени зяпачи, а цивилни полицаи. Бях нападнал на засад, устроена специално за мен.»⁶¹

Πότε πρόλαβε το «αντικρατικό» του ενεργητικό να μεγαλώσει, να γίνει επικίνδυνα γνωστός; Από την Пъша Павлова ξέρουμε ότι η επιχείρηση «Болшевик» έγινε στις 16 Ιανουαρίου 1935, και από τους συμμετέχοντες στην επιχείρηση «България», ότι αυτή έλαβε χώρα ορισμένες μέρες μετά. Η προσαγωγή του στην Ασφάλεια γίνεται στις 4 Φεβρουαρίου. Πότε πρόλαβε να περάσει και στην παρανομία;     

Πηγή: Тодор Живков. Полицейско досие. Протокол от разпит на 14.02.1935, Ф. 2124 К; оп. 1; а.е. 10515 Б,  http://policefiles.archives.bg/dosieta/2013-01-23-11-14-23/512-2013-01-23-11-20-22

Η τρίτη και τελευταία ανάκριση που βρέθηκε στο φάκελο του Ζίφκοβ έχει ημερομηνία 14 Φεβρουαρίου του 1935. Εδώ ο Ζίβκοφ ιδιόχειρα αναφέρει ότι: «κατά το παρελθόν ήμουν μέλος της Τυπογραφικής Εργατικής Ένωσης, μέχρι τις 29 Μαΐου 1934, όταν και διαλύθηκε. Ήμουν επίσης μέλος της Ένωσης Αγροτικής Νεολαίας „Врабча 1“. Δεν ήμουν μέλος καμίας κομμουνιστικής οργάνωσης, ούτε έχω πάρει μέρος ως ομιλητής κομμουνιστικών συγκεντρώσεων.» Σε διευκρινιστική μάλλον ερώτηση του ανακριτή, ο Ζίβκοφ δίνει συμπληρωματική κατάθεση ότι: «Στην οργάνωση κομμουνιστικών συγκεντρώσεων στις φάμπρικες „България“ και  „Рашеев“ δεν έχω πάρει μέρος.»

Από τις προηγούμενες εξακριβωμένες προσαγωγές του Ζίβκοφ στην Ασφάλεια δεν είναι ξεκάθαρο πόσα βράδια διανυκτέρευσε σε κελί. Στο φάκελο του για πρώτη και τελευταία φορά βρίσκονται στοιχεία για αυτό στην δακτυλογραφημένη αίτηση της Ασφάλειας προς τον Εισαγγελέα του Εφετείου Σόφιας για παράταση κρατήσεως 10 ημερών στα πλαίσια διεξαγωγής της ανακρίσεως του, καθώς και στην έγκριση μετά από απόφαση του Εφετείου Σόφιας.

Πηγή: Тодор Живков. Полицейско досие. Искане за задържане. 11.02.1935, Ф. 2124 К; оп. 1; а.е. 10515 Б,  http://policefiles.archives.bg/dosieta/2013-01-23-11-14-23/513-2013-01-23-11-20-42

Στην αίτηση παράτασης της κράτησης, που έχει πρωτοκολληθεί με αριθμό πρωτοκόλλου № 20624 στις 11 Φεβρουαρίου 1935, διαβάζουμε ότι ο Ζίβκοφ κρατείται από τις 4 του Φλεβάρη 1935. Ο επικεφαλής της Πολιτικής Αστυνομίας Драганов, αιτιολογεί την αίτηση παράτασης της κράτησης ως εξής: «Καθώς οι αποκαλύψεις της ανάκρισης έδειξαν ότι και ο Τόντορ Χρίστοφ Ζίβκοφ είχε συμμετάσχει στις επιθέσεις στα εργοστάσια και στην ογάνωση ομιλιών, και για να ολοκληρωθεί με επιτυχία η ανάκριση, θα ήθελα να δοθεί άδεια από το δικαστήριο για την κράτηση του ατόμου για άλλες 10 ημέρες.»

Προκαλεί εντύπωση ότι ενώ το κείμενο έχει δακτυλογραφηθεί πριν το όνομα του Ζίβκοφ προστέθηκε με το χέρι ο συμπλεκτικός σύνδεσμος «και» („и“). Γιατί;

Προφανώς «οι αποκαλύψεις της ανάκρισης» θα αναφέρονται στα πρωτόκολλα της ανάκρισης. Στο αρχείο της Ασφάλειας όμως βρέθηκε μόνο ένα πρωτόκολλο ανάκρισης με ημερομηνία 14 Φεβρουαρίου. Λογικά θα πρέπει από τις 4 Φεβρουαρίου να έχει ανακριθεί και άλλες φορές. Γιατί «εξαφανίστηκαν» αυτά τα πρωτόκολλα; Μήπως γιατί περιέχουν τις «αποκαλύψεις της ανάκρισης»;  

Πηγή: Тодор Живков. Полицейско досие. Решение на съда. 21.02.1935, Ф. 2124 К; оп. 1; а.е. 10515 Б,  http://policefiles.archives.bg/dosieta/2013-01-23-11-14-23/513-2013-01-23-11-20-42

Η απάντηση του Εφετείου προς την Κρατική Ασφάλεια πρωτοκολλήθηκε με αριθμό πρωτοκόλλου № 1222 στις 21 Φεβρουαρίου και αναφέρει ότι με απόφασή του από 15.02.1935 εγκρίνει την παράταση της κράτησης του προσώπου για άλλες δέκα μέρες. Στο φάκελό του δεν βρέθηκε η αρχική διαταγή №61 από τις 4 του Φλεβάρη 1935 για την αρχική του προσαγωγή, ούτε η Απόφαση του Εφετείου №30/1935. Ποιος τις αφαίρεσε;

Στα απομνημονεύματά του ο Ζίβκοφ μπερδεύει τις δύο κρατήσεις στην Ασφάλεια, του Μαρτίου 1934 και του Φεβρουαρίου 1935 σε μία ιστορία, σε μία σύλληψη, η οποία μάλιστα κατά τα λεγόμενα του έγινε φθινόπωρο, χωρίς να αναφέρει τη χρονιά.

Ο λόγος που τον συνέλαβαν, σύμφωνα με τον Ζίβκοφ, ήταν η σύντομη κατάληψη του κλωστοϋφαντουργείου «България» με σκοπό να μιλήσουν στους εργαζόμενους: «…бях организатор и взех лично участиев провеждането й – от първия момент до последния. Спомням си как влязохме с оръжие във фабриката, как на бързо обезоръжихме и отстранихме охраната, а после вдигнахме трибуна, на която произнесохме мобилизиращи слова. После мирно и организирано се оттеглихме. Акция театрална, типична за времето, което преживявахме.»⁶²  

Κατά την πορεία της ανάκρισής του, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Ζίβκοφ, έγιναν τρεις εξετάσεις κατ’ αντιπαράσταση με άλλους κρατούμενους. Η μία ήταν με τον Езекиев. Και οι δύο δήλωσαν κατ’ επανάληψη ότι δεν γνωρίζονται και τίποτε άλλο: «Отговорът, който неизменно получаваха, бе: „Не се познаваме!“ И нито дума повече.»⁶³ Η μαρτυρία του Езекиев, όπως θα δούμε παρακάτω είναι εντελώς διαφορετική.

Για εξέταση κατ’ αντιπαράσταση, του έφεραν και τρεις εργάτες από το κλωστοϋφαντουργείο «България». Και οι τρεις τους αν και τον ήξεραν, κατηγορηματικά το αρνήθηκαν: «Още с влизането си те отрекоха без колебание: „А, не, не е той, не е!“…Въпреки, че ме познаваха»⁶⁴. Μόνο ένας, θυμάται ο Ζίβκοφ, «έσπασε» και τον αναγνώρισε. Ήταν σύντροφος του από την νομαρχιακή επιτροπή της Κομσομόλ. Ο Ζίβκοφ δεν αποκαλύπτει το όνομά του, γιατί, όπως λέει, τον καταλαβαίνει και ξέρει ότι τα βασανιστήρια ήταν βαριά δοκιμασία και δεν ήταν για τον καθένα. Αυτό θα πει μεγαλοψυχία, και ανωτερότητα! Αυτό το αναφέρει μετά την αναλυτική του διήγηση για τις δικές του τρεις ανακρίσεις, το ξύλο μέχρι λιποθυμίας, τις χειροπέδες που φορούσε συνέχεια και μέσα στο κελί ακόμα και όταν κοιμόταν, τις ασταμάτητες βρισιές και την ταπείνωση από τους φρουρούς και τους βασανιστές του.⁶⁵ Με αυτό τον τρόπο η παρουσίαση της στάσης του φαντάζει ακόμα πιο ηρωική.

Ο Ζίβκοφ αναφέρει ότι από περιέργεια μετά την 9^η Σεπτέμβρη 1944 είδε στα πρωτόκολλα της Αστυνομίας ότι είχαν αποφασίσει να τον κρατήσουν ακόμα δέκα μέρες, για να κλείσουν οι πληγές όπως υπέθεσε. Όταν πέρασαν οι δέκα μέρες τον ανέκριναν ξανά και ξανά δεν παραδέχτηκε ότι είναι μέλος του Κόμματος : «Когато ме доведоха за трети път, съпровождащият ме прошепна: „Издържиш ли и този път, считай се спасен!“ Какъв беше този човек, не разбрах. Но му повярвахи надеждата удвои силите ми…След Девети септември проявих любопитство и видях в протоколите на полицията, че са решили да ме задържат още десет дни, навярно за да позараснат раните…Когато изтекоха десетте дни, през които следваше да придобия що-годе човешки вид, отново ме повикаха на разпит. „Ще те пуснем веднага – казват – само ако си признаеш, че членуваш в Комунистическата партия. Само едно „да“ и си свободен“. Взех подадения ми лист и написах: „Не членувам в никаква партия!“ Бяха изчерпали всички средства за „въздействие“. Не бях им оставил никаква надежда. Пуснаха ме!»⁶⁶

Όντως υπάρχει ιδιόχειρη δήλωση του Ζίβκοφ στο φάκελό του από εκείνη την κράτηση. Παρουσιάστηκε παραπάνω, όμως έχει ημερομηνία 14 Φεβρουαρίου 1935, προγενέστερη δηλαδή της παράτασης της κράτησης του για άλλες δέκα μέρες. Στο φάκελο του Ζίβκοφ δεν βρέθηκε η ιδιόχειρη δήλωσή του που αρνείται ότι είναι μέλος του Κομμουνιστικού κόμματος με υπογραφή μετά το τέλος του δεκαήμερου της παράτασης κράτησης, όπως αναφέρει στα απομνημονεύματά του. Δεν βρέθηκε γιατί δεν υπάρχει, ή δεν βρέθηκε γιατί αφαιρέθηκε από τον φάκελο; Ποτέ δεν θα μάθουμε!

Όπως ποτέ δεν θα μάθουμε γιατί ο Ζίβκοφ να αναφέρει ότι η κράτηση του έγινε το φθινόπωρο. Όταν μετά την 9η του Σεπτέμβρη 1944 είδε, όπως ο ίδιος λέει, το φάκελό του, δεν παρατήρησε ότι η ιδιόχειρη δήλωσή του στο πρωτόκολλο της ανάκρισης φέρει ημερομηνία 14 Φλεβάρη 1935, ή ότι η απόφαση παράτασης της κράτησής του από το Εφετείο Σόφιας πρωτοκολλήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 1935;

Μήπως έγινε και άλλη προσαγωγή του Ζίβκοφ στην Ασφάλεια το φθινόπωρο του 1934, στην οποία αναφέρεται ο ίδιος και για την οποία δεν υπάρχουν ίχνη στο φάκελό του;

Η παραπάνω εξιστόρηση του Ζίβκοφ στα απομνημονεύματά του όμως είναι προβληματική από την αρχή. Την τοποθετεί στην παράγραφο που της δίνει τίτλο: «Η πρώτη μου συνάντηση με τον Γκέσεφ». Αναφέρει ότι η πρώτη του ανάκριση ήταν με τον ίδιο τον Γκέσεφ: «ПЪРВАТА МИ СРЕЩА С ГЕШЕВ.[…]След броени мигове ме откараха в Дирекцията на полицията. Първата ми среща бе със самия Гешев. Той веднага изстреля думите: „Къде се криеш? Търсим те из цяла София. Хайде, кажи сега, защо се укриваш така старателно?“»⁶⁷. Όπως φαίνεται από την ανάκριση του, στις 6 του Μάρτη του 1934, ο Γκέσεφ τον έχει ανακρίνει τουλάχιστον μία φορά πριν από την περίπτωση που διηγείται ο Ζίβκοφ για το Φλεβάρη του 1935. Μάλιστα η μοναδική υπογραφή του ανακριτή Γκέσεφ που αποδεικνύει την παρουσία του είναι εκείνη στην ανάκριση της 6^ης του Μάρτη 1934.

Οι εκδοχές της κομματικής ποινής

Στην κράτηση του Ζίβκοφ το Φλεβάρη του 1935 πέρα από τα λεγόμενα του ίδιου, ότι ανακριτής του τότε, ήταν ο Γκέσεφ, υπάρχει και η μαρτυρία του  Коста Езекиев, του υπεύθυνου της επιχείρησης με το τρένο «Болшевик», όπως μας την μεταφέρουν η σύζυγός του και ο συγκρατούμενός του Иван Мартинов. Στην ιστορία όμως του Езекиев ο Ζίβκοφ βρίσκεται στην Ασφάλεια όχι ως κρατούμενος αλλά ως  καταδότης που τον «έδωσε» στον Γκέσεφ. Η σύζυγος του Езекиев αναφέρει ότι την ώρα της κατάδοσης ο σύζυγος της αν και είχε διαταχθεί να είναι γυρισμένος προς τον τοίχο, δεν υπάκουσε και γυρίζοντας το κεφάλι είδε τον Ζίβκοφ. Βέβαια για αυτή του την ανυπακοή τιμωρήθηκε. Στην αναγνώριση παρευρισκόταν και ο Γκέσεφ. Αργότερα μάλιστα έγιναν και κατ’ αντιπαράσταση εξετάσεις του Ζίβκοφ με άλλους κρατούμενους της επιχείρησης «Болшевик», ανάμεσά τους και με τον Езекиев, που σύμφωνα με αυτούς είχαν ως σκοπό να τους αναγνωρίσει: «По време на разследването съпругът ми е отричал участието си. Един ден му било заповядано да стои с лице към стената и да не се обръща. Въпреки предупреждението Коста се обърнал и видял, че при него е въведен, за да го разпознава, Тодор Живков. За това обръщане мъжът ми е бил малтретиран. На разпознаването е присъствал лично Гешев. Съпругът ми не ми е казвал да е провел някакъв разговор с Живков. По-късно пред Тодор Живков умишлено са били преведени няколко участници в акцията, включително и съпругът ми, като те са предположили, че това е отново с цел да бъдат разпознати.»⁶⁸ Η σύζυγος του Езекиев αναφέρει ότι για αυτή την «συνάντηση» του άντρα της με τον Ζίβκοφ παρουσία του Γκέσεφ, ο Езекиев κατάφερε να ειδοποιήσει τους συντρόφους του, οι οποίοι και απομάκρυναν τον Ζίβκοφ. Η ίδια νομίζει ότι τον διέγραψαν από το Κόμμα: «За „срещата” при Гешев, Коста е успял да изпрати съобщение от затвора до партийните си другари. Зная, че в тази връзка е взето решение Тодор Живков да бъде отстранен. Мисля, че е бил изключен от партията.»⁶⁹

Ο Ράικο Νταμιάνοφ (Райко Дамянов), γραμματέας τότε της νομαρχιακής επιτροπής της πρωτεύουσας, και μετέπειτα μέλος του ΠΓ και γραμματέας της ΚΕ, αναφέρει στα απομνημονεύματά του ότι ο Ζίβκοφ ήταν για λίγο μέλος της νομαρχιακής επιτροπής, αλλά την άνοιξη του 1935 τον απομάκρυναν από το καθοδηγητικό όργανο, λόγω υποψιών ότι κατέδωσε στην αστυνομία τον Дочо Колев και τα μέλη της νομαρχιακής επιτροπής Σόφιας⁷⁰. О Νταμιάνοφ μάλιστα ως γραμματέας, ο οποίος θα έπρεπε να «κατεβάσει» την απόφαση, είχε προειδοποιηθεί  από την Κ.Ε., ότι ουσιαστικά πρόκειται για μέτρο που ισοδυναμεί με διαγραφή, αλλά για ευνόητους λόγους (συνωμοτικότητας και περιφρούρησης) δεν θα έπρεπε να γνωστοποιηθεί με αυτό τον τρόπο στα μέλη της νομαρχιακής επιτροπής⁷¹. 

Ο ίδιος ο Ζίβκοφ θα δώσει μιαν άλλη εκδοχή της κομματικής του ποινής. Θα την «ηρωοποιήσει» με την κριτική που άσκησε στις σεχταριστικές μεθόδους που ακολουθούσε η Κ.Ε. και πιο συγκεκριμένα με την άρνησή του να εκτελέσει μια επιχείρηση που του είχε αναθέσει η καθοδήγηση του Κόμματος⁷². Η πραξικοπηματική κυβέρνηση της 19^ης Μαΐου, με το Διάταγμα № 16 της 7^ης Ιουνίου 1934, ιδρύει την «Διεύθυνση της Κοινωνικής ανανέωσης» (Дирекция на обществената обнова), ένα θεσμικό όργανο που σκοπό έχει να καθοδηγήσει τις δράσεις για την οικοδόμηση ενός ισχυρού ολοκληρωτικού   κράτους. Ένας από τους στόχους της είναι η δημιουργία καθεστωτικών κοινωνικών και επαγγελματικών ενώσεων και οργανώσεων. Στις 20 Ιανουαρίου 1935, η  «Ανανέωση» οργανώνει στο κινοθέατρο «Роял», το μετέπειτα  «Театър на Народната армия», εκδήλωση με ομιλητή τον επικεφαλής της Διεύθυνσης Попзлатев και με θέμα: «Η Εργατιά και το νέο Κράτος». Η σπουδαιότητα της εκδήλωσης φαίνεται και από την προγραμματισμένη ζωντανή αναμετάδοση της ομιλίας από το ραδιόφωνο. Η Κεντρική Επιτροπή του Κόμματος θέλοντας να αποτρέψει τα σχέδια των πραξικοπηματιών να δημιουργήσουν στα πρότυπα της Ιταλίας του Μουσολίνι καθεστωτικά συνδικάτα, οργανώνει μια επιχείρηση κατάληψης του χώρου, και αντικατάστασης του ομιλητή με ένα κομματικό στέλεχος που θα απευθυνόταν στους εργαζόμενους και θα ξεσκέπαζε τα σχέδια της κυβέρνησης.

Υπεύθυνος της επιχείρησης, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Ζίβκοφ, ορίστηκε ο ίδιος.   Σύμφωνα με την Пъша Павлова υπεύθυνος ήταν ο Коста Кинов (Хаджикинов)⁷³. Προκαλεί εντύπωση πάντως ότι στο αυτοβιογραφικό σημείωμά του που το έχει συντάξει μόλις το 1945, ο Ζίβκοφ μπερδεύει τον μήνα διεξαγωγής της επιχείρησης «Роял». Αντί για τον Ιανουάριο, αναφέρει τον Μάρτιο  : «През март 1935 бях натоварен да ръководя ултралевичарска акция в София във връзка с публично полицейско събрание на ръководителя на „Обществената сила“ Попзлатев…»⁷⁴

Το πρώτο πρόβλημα που συνάντησε, ο Ζίβκοφ κατά την προετοιμασία, σύμφωνα με το αφήγημά του, ήταν ότι δεν μπόρεσε να βρει εθελοντές-ομιλητές. Απευθύνθηκε σε δύο συντρόφους αλλά κανένας δεν ήθελε να πάρει μέρος σε μια τέτοια τυχοδιωκτική περιπέτεια, άποψη που και ο ίδιος συμμεριζόταν, αλλά λόγω κομματικής πειθαρχίας, έπρεπε να εκτελεστεί. Τελικά όπως λέει πήρε αυτός τη σκυτάλη, αυτός θα απευθυνόταν στο λαό: «С какво следваше да се започне? Преди всичко с намирането на подходящ оратор….Първият поканен, изпитан партиен деец, направо ме отряза: „Аз в такава авантюра не участвувам!“ Моето становище бе близко до неговото, но партийната дисциплина налагаше указанието да бъде ипълнено. Обърнах се към втори другар със същата молба. И той отказва. Щафетата поех ази въпреки дълбоките си смущения в целесъобразността на начинанието, потеглих заедно с другарите, определени да участвуват в акцията, към „Роял“.»⁷⁵  Όταν πλησίασαν στο χώρο κατάλαβαν ότι ήταν γεμάτο ασφαλίτες, οι οποίοι τους περίμεναν. Υπήρξε «διαρροή» της επιχείρησης «Роял».

Η Пъша Павлова αλλιώς τα θυμάται: «По решение на окръжния комитет на партията там трябваше да отиде голяма група партийци и комсомолци. Бяха определени наши оратори да говорят против създаването на държавни синдикати и да разтурят събранието. За тази цел всеки район трябваше да отдели по 10 души (5 партийци и 5 комсомолци), които под ръководството на Коста Кинов трябваше да организират охраната на ораторите. За това решение провокаторът Васил Ташков, който тогава беше член на ОК, веднага донася на полицията и тя взема мерки да осуети предварително тази акция.»⁷⁶

Αλλά ας επιστρέψουμε στην διήγηση του ήρωα μας. Εφόσον ο Ζίβκοφ δεν μπόρεσε να βρει την συντρόφισσα που ήταν ο σύνδεσμος με την Κ.Ε. για να πάρει οδηγίες, παίρνει ο ίδιος την ευθύνη να μην προχωρήσουν στην κατάληψη, γιατί θα έβαζε σε κίνδυνο τις ζωές των συντρόφων του. Παρόλα αυτά οδήγησε τους συγκεντρωμένους έξω από το κτίριο της ασφαλιστικής εταιρίας «Балкан», κοντά στα ανάκτορα, έστησαν βήμα και απευθύνθηκαν στο συγκεντρωμένο κόσμο. Έτσι, όπως λέει, κανείς δεν έπαθε τίποτα, εκτός από τον ίδιο. Όπως αναφέρει στα απομνημονεύματά του για την μη εκτέλεση της αποστολής απομακρύνθηκε από μέλος της νομαρχιακής επιτροπής του Κόμματος: «Нямах морално право да излагам на риск другарите си. Отмених решението за щурма на сградата и превземането й.[…]Поведох множеството и вместо „щурм“ направихме внушителна демонстрация и издигнахме трибуна пред сградата на застрахователното дружество „Балкан“, близо до твореца…никой не пострада….Освен мен, разбира се. За неизпълнение на поставената задача аз бях изваден от състава на Областния комитет на партията…На самото заседание на Областния комитет решението на ЦК на партията бе прочетено и прието без обсъждане.»⁷⁷

Εάν όντως ο Ζίβκοφ συμμετείχε στην επιχείρηση «Роял», στις 20 Ιανουαρίου 1935, και μάλιστα όπως λέει ως υπεύθυνος, γιατί δεν τον αναφέρει η  Пъша Павлова, στα απομνημονεύματά της που τα εκδίδει το 1976, όταν ο Ζίβκοφ, μεσουρανούσε; Γιατί να υποδείξει τον Коста Кинов και γιατί να μην αφηγηθεί την εξέλιξη της επιχείρησης; Η Павлова δεν αναφέρει καμία συγκέντρωση μπροστά από το κτίριο της ασφαλιστικής εταιρίας «Балкан».  

Γιατί ο χαφιές της Ασφάλειας Васил Ташков που ειδοποιεί τις Αρχές για την επιχείρηση των κομμουνιστών, δεν καταδίδει τον Ζίβκοφ ως οργανωτή της επιχείρησης;

Η προσαγωγή και η προσωρινή κράτηση του Ζίβκοφ στην Ασφάλεια το Φλεβάρη του 1935,  δεν συνδέεται με την επιχείρηση «Роял» και αυτό φαίνεται από τη συμπληρωματική κατάθεση του Ζίβκοφ στις 14 Φεβρουαρίου του 1935: «Στην οργάνωση κομμουνιστικών συγκεντρώσεων στις φάμπρικες „България“ και  „Рашеев“ δεν έχω πάρει μέρος.» Ο ανακριτής δεν τον ρωτά για την εκδήλωση στο «Роял», για αυτό και ο Ζίβκοφ δεν το αναφέρει.

Επίσης στην αιτιολόγηση της αίτησης  παράτασης της κράτησης, που είδαμε παραπάνω, ο επικεφαλής της Πολιτικής Αστυνομίας Драганов, αναφέρει ότι ο Ζίβκοφ συμμετείχε στις επιθέσεις στα εργοστάσια και στην οργάνωση ομιλιών και δεν αναφέρει την εκδήλωση στο «Роял».

Τελικά κανένα στοιχείο δεν συνδέει τον Ζίβκοφ με την επιχείρηση «Роял» κι όμως αυτή την επιχείρηση της αριστερής – σεκταριστικής ηγεσίας και την υποτιθέμενη  πρωτοβουλία του, να την ακυρώσει, επικαλέστηκε ως αιτία για την πειθαρχική του ποινή.

Την ιστορία αυτή την συναντάμε και στην επίσημη βιογραφία του Ζίβκοφ (1981), που βασίστηκε πάλι στις αναμνήσεις του ίδιου όπως δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό «Септември», το Μάιο του 1972, και μετά στον 20^ο τόμο των Απάντων του Τ. Ζίβκοφ. Στη βιογραφία του μάλιστα γίνεται και η διευκρίνιση ότι με απόφαση της Κ.Ε. βγήκε (καθαιρέθηκε;) από μέλος της νομαρχιακής επιτροπής, αλλά παρέμεινε γραμματέας της τρίτης αχτιδικής επιτροπής του Κόμματος στη Σόφια: «По решение на Централния комитет Тодор Живков е изваден от състава на ОК на БКП, но остава секретар на III районен комитет на партията в София.»⁷⁸ Στο αυτοβιογραφικό σημείωμά του, το 1945, αλλά και στα απομνημονεύματά του, το 1997, το ότι παρέμεινε γραμματέας της τρίτης αχτιδικής επιτροπής, δεν το αναφέρει. Γιατί; Μήπως γιατί δεν παρέμεινε;

Μέχρι σήμερα δεν έχουν βρεθεί αδιάσειστα στοιχεία – έγγραφα που να αποκαλύπτουν το είδος του παραπτώματος (χαφιές της Ασφάλειας ή άρνηση της εκτέλεσης συγκεκριμένης επιχείρησης της αριστερής-σεκταριστικής Κ.Ε.) ούτε το είδος της πειθαρχικής κύρωσης.

Εργασιακή ή στρατιωτική θητεία

  Τη 10^η Μαΐου 1935 ο εικοσιτετράχρονος Ζίβκοφ παρουσιάζεται στο Γραφείο Εργασίας Σόφιας (Софийско трудово бюро) για να  υπηρετήσει την «Εργασιακή θητεία» του (Трудова повинност).

Εδώ να ανοίξουμε μια παρένθεση και να πούμε ότι о θεσμός της «Трудова повинност» δημιουργήθηκε από την κυβέρνηση του Α. Σταμπολίισκι (Александър Стамболийски), το 1920. Με πρόφαση την ανάγκη αποκατάστασης της καταστραμμένης υποδομής της χώρας, κυρίως των επικοινωνιών, στις 14 Ιουνίου 1920 ψηφίζεται νόμος βάσει του οποίου όλοι (άνδρες και γυναίκες) καλούνται σε συγκεκριμένη ηλικία να εργαστούν για ορισμένο χρονικό διάστημα προς όφελος του κράτους. Για τον λόγο αυτό δημιουργείται ξεχωριστή δομή, γνωστή ως «Трудова повинност» η οποία μέχρι το 1934 υπάγεται στο υπουργείο Υποδομών. Με αυτό τον τρόπο παρακάμπτεται η Συνθήκη του Νεϊγύ που ανάμεσα στα άλλα προέβλεπε η Βουλγαρία να διατηρεί το στρατό της σε 20.000 εθελοντές και μόνιμους (άρθρο 66) και 13.000 για τα σώματα ασφαλείας (άρθρο 69). Η υποχρεωτική στρατιά εργαζομένων θα μπορούσε εύκολα να επανδρώσει το μάχιμο στρατό της Βουλγαρίας. Με το Διάταγμα № 10 της 25^ης Δεκεμβρίου 1934, η «Трудова повинност» περνά στο υπουργείο Πολέμου. Βάσει της διαταγής № 10 της 26^ης  Ιανουαρίου 1935, η Κεντρική Διεύθυνση της «Трудова повинност» περνά υπό τις διαταγές του Αρχηγού Στρατού. Τα οκτώ νομαρχιακά γραφεία εργασίας μετατρέπονται σε οκτώ τάγματα εργασίας πεζικού (пехотни работни дружини). Με την απόφαση № 106 της 9^ης Απριλίου 1936, του υπουργού Πολέμου στρατηγού Χρίστο Λούκοφ, γίνεται αντιστοίχιση της ιεραρχικής δομής των ταγμάτων εργασίας με εκείνη του στρατού. Τελικά οι περιορισμοί της Συνθήκης του Νεϊγύ σε σχέση με τον βουλγαρικό στρατό θα αρθούν και τυπικά με το Σύμφωνο της Θεσσαλονίκης της 31ης Ιουλίου 1938.⁷⁹  Μετά την υπογραφή του Συμφώνου, η Βουλγαρία αποκτά και τυπικά το δικαίωμα να εφαρμόσει την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία (στρατευμένοι).  Μετά την ψήφιση του Νόμου για τις Ένοπλες Δυνάμεις στις 15 Ιουνίου 1940, τα σώματα εργασίας αποτελούν και τυπικά οργανικό τμήμα του στρατεύματος, όπως αναφέρει το άρθρο 5 του παραπάνω νόμου: «Действащата армия се състои от следните родове войски: пехота, артилерия, конница, въздушни, морски, инженерни, свързочни и спомагателни родове войски (интендантски, обозни, санитарни и трудови) и военни учреждения.»⁸⁰ Στις 24 Απριλίου 1969, με το Διάταγμα № 400, από «Εργασιακά σώματα στρατού» (Трудови войски) μετονομάζονται σε «Κατασκευαστικά σώματα στρατού» (Строителни войски).⁸¹

            Στην αυτοβιογραφία του, αλλά και στην επίσημη βιογραφία του  πουθενά δεν αναφέρει ότι ο Ζίβκοφ έχει πάρει ήδη δύο αναβολές κατάταξης. Αρχικά στο βιβλίο κατατάξεων των σειρών (наборна книга) 1932/1933, του επαρχιακού γραφείου εργασίας – Ορχάνιε,  δίπλα από το όνομα του Τόντορ Χρίστοφ Ζίβκοφ αναφέρεται: «αναβολή ενός έτους βάσει της παραγράφου 13, υποπερίπτωση «α», λόγω της ιδιότητας του μαθητή στη σχολή Γραφιστικής του Κρατικού Τυπογραφείου Σόφιας. Το επόμενο έτος παίρνει και δεύτερη αναβολή για άλλο ένα έτος  βάσει της παραγράφου 13, υποπερίπτωση «δ», λόγω σπουδών στο «Свободен университет за политически и стопански науки» (μετά ВИИ „Карл Маркс“ και σήμερα УНСС). Η βεβαίωση εγγραφής (№ 295 από 17.10.1934) στο Πανεπιστήμιο είναι βεβαίως πλαστή.⁸²

            Τελικά ο συνυπόχρεος Ζίβκοφ τη 10η Μαΐου του 1935, θα παρουσιαστεί στον Έκτο λόχο εργασίας (Шеста работна рота), του Πρώτου τάγματος εργασίας πεζικού, (Първа пеходна работна дружина), στη Σόφια. Ως «τρουντουβάκης» (трудовак) θα δουλέψει στην κατασκευή δρόμων στο βουνό Витоша, στο Костинброд και στο Божурище. Στα σώματα εργασίας εκείνο τον καιρό η θητεία   είναι οκτάμηνη. Ο Ζίβκοφ υπηρετεί μέχρι τη 19η Οκτωβρίου 1935, δηλαδή 5 μήνες και 9 μέρες. Τις υπόλοιπες 81 μέρες της θητείας του, έχοντας το δικαίωμα, τις εξαγοράζει.⁸³

Γράφοντας το αυτοβιογραφικό του σημείωμα το 1945 ο Ζίβκοφ αναφέρει ότι έκανε την «εργασιακή του θητεία» το 1936 και τους πρώτους μήνες του 1937.⁸⁴ Αυτή η δήλωση του Ζίβκοφ χρησιμοποιείται ως ιστορική πηγή στην επίσημη βιογραφία του και μάλιστα παραποιημένη αφού κάνει λόγο για υποχρεωτική (στρατεύσιμη) στρατιωτική θητεία «да отбие задължителната военна служба».⁸⁵ Εμείς ξέρουμε ότι η Βουλγαρία υπαγόταν στους περιορισμούς της Συνθήκης του Νεϊγύ (1919) και μέχρι το Σύμφωνο της Θεσσαλονίκης (1938) δεν μπορούσε να διαθέτει στρατευμένους, αλλά μόνο μόνιμους και εθελοντές. Στην αυτοβιογραφία του, το 1997, ο Ζίβκοφ αναφέρει μάλιστα ότι στην αρχή, το φθινόπωρο του 1936, τον είχαν καλέσει να παρουσιαστεί στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών εκεί που σήμερα βρίσκεται το НДК. Μετά από δέκα μέρες, λόγω των πολιτικών φρονημάτων που αποκάλυπτε ο φάκελός του, πήρε μετάθεση στο σώμα εργασίας. Σύμφωνα με τον Ζίβκοφ η διετής εκπλήρωση της στρατεύσιμης υποχρέωσης γινόταν τμηματικά. Δούλεψε στην οδοποιία, ορισμένους μήνες τον πρώτο χρόνο στο Ετροπόλσκι Μπαλκάν και ορισμένους μήνες τον δεύτερο χρόνο στη Ροδόπη: «В казармата влезнах през есента на 1936 г. Късметът ми най-неочакваносе показа – призоваха ме не къде да е, а в Школата за запасни офицери. Там постъпваха на шега „по-първите“ наборници. Пък и самата школа се намираше не в някой затънтен край, а в София, на мястото на днешния Дворец на културата. Там останах за съжаление, само десетина дни. Полицейското ми досие плътно вървеше след мен и определяше битието ми, в това число и войнишкото…Взеха ме трудовак – запазена „привилегия“ за политически „неблагонадеждните“ младежи…По онова време трудоваците служеха по няколко месеца в продължение на две години. Първата година аз бях в Етрополския балкан, втората ме пратиха в Родопите, отново в поделение на трудови войски, което строеше планински път.»⁸⁶

Η προσπάθεια χρονολογικής και εννοιολογικής παραποίησης των γεγονότων τόσο από τους καθεστωτικούς βιογράφους του, όσο και από τον ίδιο, γίνεται για να κρυφτεί το γεγονός της εξαγοράς της θητείας και για να «γεμίσει με περιεχόμενο» η διετία 1936-1937. Η υποχρεωτική εκπλήρωση της στρατιωτικής, σύμφωνα με τους βιογράφους του, ή της εργασιακής, σύμφωνα με τον ίδιο, θητείας του, δίνει το αναγκαίο άλλοθι αποχής του από την κομματική ζωή. Να τι αναφέρει η επίσημη βιογραφία του: «Σε αυτή την ιστορική στιγμή ο Τόντορ Ζίβκοφ είναι αποκομμένος από τις γραμμές του προλεταριάτου της Σόφιας, για να εκπληρώσει την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία.»⁸⁷ Στην αμέσως επόμενη πρόταση οι βιογράφοι του αντιφάσκουν αλλά και ηρωοποιούν τον Ζίβκοφ γράφοντας: «Αν και σε βαριές στρατιωτικές συνθήκες συνεχίζει την επαναστατική του δράση…»⁸⁸ Το σίγουρο είναι ότι  το να σπας όλη μέρα πέτρες και να κουβαλάς χαλίκι, αν και δεν τις λες «στρατιωτικές συνθήκες» δεν παύουν να είναι «βαριές». Πως ο Ζίβκοφ παρόλα αυτά συνέχιζε ταυτόχρονα και την επαναστατική του δράση, οι συγγραφείς του έργου, το αφήνουν στην φαντασία μας.

Στην αυτοβιογραφία του ο Ζίβκοφ, στο ίδιο μοτίβο γράφει ότι και στο στρατό το  επαναστατικό του πνεύμα δεν μπόρεσε να δαμαστεί: «И в новите условия животът ми протече кажи-речи в старото русло. Не лудории си спомням днес от казармата, не номера и скрити младежки разпивки. Бунтарският ми дух и тук не се усмири. Не ми повлияха нито остриганата глава, нито казарменият строг режим и ред.»⁸⁹

Στην πραγματικότητα από τη 19η Οκτωβρίου 1935, ο Ζίβκοφ έχει απολυθεί και θα μπορούσε να μετέχει ενεργά στη μάχη που δίνεται εκείνη την εποχή στο Κόμμα με τον αριστερό σεκταρισμό. Ήδη το διάστημα από 25 Ιούλη έως 20 Αυγούστου του 1935, στη Μόσχα πραγματοποιείται το ιστορικό 7^ο Συνέδριο της Κομιντέρν. Ο νέος Γενικός Γραμματέας της, Γκεόργκι Ντιμίτροφ, με την έγκριση του Ιωσήφ Στάλιν, εισηγείται την αλλαγή τακτικής των τμημάτων της Κομμουνιστικής Διεθνούς, για την αντιμετώπιση της επίθεσης του φασισμού με την δημιουργία του Λαϊκού Αντιφασιστικού Μετώπου. Στην Βουλγαρία επιστρέφουν από τη Μόσχα τρία στελέχη της Κομιντέρν και μέλη του Γραφείου Εξωτερικού της Κ.Ε. του ΒΚΚ (στενοί σοσιαλιστές), ο Георги Дамянов, ο Станке Димитров και ο Трайчо Костов για να πάρουν τον έλεγχο του τμήματος της Κ.Ε. του Κόμματος που δρούσε μέσα στη Βουλγαρία, από τους αριστερούς σεκταριστές. Τελικά αυτό θα το πετύχουν στην 6^η Ολομέλεια που συνήλθε τον Φλεβάρη του 1936 στη Σόφια. Εάν όπως λέει στην αυτοβιογραφία του ο Ζίβκοφ,  τον καλέσαν στο στρατό (sic) το φθινόπωρο του 1936, τότε δεν θα μπορούσε να είναι η αιτία της αποχής του από την μάχη με τον αριστερό σεκταρισμό, η θητεία του. Η μη καταγραφή κάποιας κομματικής δραστηριότητας την επίμαχη περίοδο είναι γιατί ο Ζίβκοφ έχει «παροπλιστεί» με την πειθαρχική κύρωση: «αυστηρή επίπληξη με προειδοποίηση, χωρίς το δικαίωμα να κατέχει ηγετική θέση στο κόμμα».          

Επικίνδυνος ή ακίνδυνος για το καθεστώς;

Μετά την απόλυσή του από το στρατό, σύμφωνα με τη επίσημη βιογραφία του, ή εναλλακτικά, μετά την απόλυσή του από τα σώματα εργασίας, σύμφωνα με την αυτοβιογραφία του, τους πρώτους μήνες του 1937, ο Ζίβκοφ πιάνει δουλειά ξανά στο Κρατικό τυπογραφείο. Λίγο αργότερα  γίνεται ξανά γραμματέας της ΚΟΒ του τυπογραφείου ενώ αναλαμβάνει και γραμματέας της αχτιδικής επιτροπής «Подуене» της οργάνωσης νεολαίας του Εργατικού Κόμματος (РМС), μέχρι το Νοέμβριο του 1937. Τον επόμενο μήνα σύμφωνα πάντα με τους βιογράφους του και τα λεγόμενά του, η κομματική ηγεσία, που εν τω μεταξύ είχε απαλλαγεί από τον αριστερό σεκταρισμό, εκτιμά ως μη ορθή την απόφασή της, του 1935, να τον βγάλει από μέλος της νομαρχιακής επιτροπής και έρχεται τώρα να του αναθέσει την θέση του γραμματέα της τρίτης αχτιδικής επιτροπής του Κόμματος της περιοχής «Коньовица».

Να τι αναφέρουν οι βιογράφοι του το 1981: «След преодоляване на лявото сектанство партийното ръководство преценява, че изваждането му от състава на Окръжния комитет през 1935 година е било неправилно, и го натоварва да възглави районния комитет на партията в пролетарския квартал „Коньовица“.»⁹⁰ Αλλάζοντας το πρόσωπο από τρίτο ενικό σε πρώτο ενικό, ο Ζίβκοφ ουσιαστικά το 1997 επαναλαμβάνει τα ίδια⁹¹.  

Να θυμίσουμε ότι σύμφωνα με τους βιογράφους του, το 1935 απομακρύνθηκε από μέλος της νομαρχιακής αλλά παρέμεινε γραμματέας της τρίτης αχτιδικής επιτροπής. Άρα ουσιαστικά η απόφαση της ηγεσίας επανενεργοποιεί την καθοδηγητική θέση που είχε ο Ζίβκοφ πριν διακοπεί λόγω «στρατού». Μετά την εκπλήρωση της θητείας του, μας ενημερώνουν οι βιογράφοι του μέσα από τα καθοδηγητικά πόστα που του είχε αναθέσει το Κόμμα, ο Ζίβκοφ ανέπτυξε πλούσια δραστηριότητα υλοποιώντας τον βασικό στόχο που έθεσε η 6^η Ολομέλεια – «δουλεία μέσα στις μάζες»: «Основната задача, която Шестият пленум поставя пред партията, е работата сред масите.[…] Като секретар на партийната организация Тодор Живков оглавява борбата на комунистите за овладяване на масовите организации.[…] Отговорна и разностранна е дейността на тодор Живков като секретар на районния комитет на РМС. Под неговото ръководство комитетът насочва ремсистите към активна работа сред масовите младежки организации, към използване на всички форми за свързване с трудовата младеж.»⁹²

Πάλι αλλάζοντας μόνο το πρόσωπο διαβάζουμε στην αυτοβιογραφία του Ζίβκοφ το 1997: «Всъщност и като партиен секретар аз имах за главна цел овладяването на масовите организации. […] Районният комитет на РМС, който оглавих, повлиян от новата обстановка в партията и от новия дух, насочи главните усилия на ремсистите към проникването в масовите младежки организации и към съвместна работа с младите хора, членуващи в тях.»⁹³

Εάν η δραστηριότητα του Ζίβκοφ εκείνη την περίοδο είναι έτσι όπως μας την περιγράφουν ο ίδιος και οι βιογράφοι του, λογικά κάτι θα είχε υποπέσει στην αντίληψη της ασφάλειας, των πρακτόρων  και των χαφιέδων της. Στο φάκελο του Ζίβκοφ, βρίσκουμε την παραγγελία παρακολούθησης № 535 της 11^ης Αυγούστου 1937 του επικεφαλής του Α΄ Τμήματος της Πολιτικής Αστυνομίας, Π. Πετρόφ, με το εξής περιεχόμενο:  

Πηγή: Тодор Живков. Полицейско досие. Полицейски рапорти и задачи за проследяване, Ф. 2124 К; оп. 1; а.е. 10515 Б, http://policefiles.archives.bg/dosieta/2013-01-23-11-14-23/508-2013-01-23-11-19-11

    «Να παρακολουθηθεί το πρόσωπο Τόντορ (Τόσο) Χρίστοφ Ζίβκοφ – εργάτης, χαράκτης στο Κρατικό τυπογραφείο. Ο ίδιος κάμποσες φορές έχει οργανώσει εκδρομές μαζώξεις στη Βίτοσα οι οποίες είχαν καθαρά κομμουνιστικό χαρακτήρα και συγκεκριμένη ημερήσια διάταξη».

Πηγή: Тодор Живков. Полицейско досие. Служебни справки, Ф. 2124 К; оп. 1; а.е. 10515 Б, http://policefiles.archives.bg/dosieta/2013-01-23-11-14-23/509-2013-01-23-11-19-29

Στο φάκελο βρέθηκαν και δύο τυποποιημένα μονοσέλιδα δελτία του Τμήματος Ταυτοποίησης που συμπληρώθηκαν την ίδια μέρα που δόθηκε και η εντολή παρακολούθησης. Από το πρώτο δελτίο μαθαίνουμε ότι ο Ζίβκοφ δεν καταζητείται („не се дири“). Στο δεύτερο δελτίο αναφέρονται τα προσωπικά του στοιχεία. Η ημερομηνία γέννησης για άλλη μια φορά είναι διαφορετική (17 Σεπτέμβρη 1911), αλλά πλέον και η ίδια η Ασφάλεια δεν είναι σίγουρη για αυτό βάζει δίπλα ένα ερωτηματικό. Το ίδιο κάνει και για την διεύθυνση κατοικίας του «Петрохан № 21»

Πηγή: Тодор Живков. Полицейско досие. Полицейски рапорти и задачи за проследяване, Ф. 2124 К; оп. 1; а.е. 10515 Б, http://policefiles.archives.bg/dosieta/2013-01-23-11-14-23/508-2013-01-23-11-19-11

Πέντε μήνες μετά, στις 30 Δεκεμβρίου 1937, ο πράκτορας με № 3252, Б. Янков, παραδίδει την αναφορά του στον επικεφαλής της Υπηρεσίας. Στην αρχή περιγράφει την καθημερινότητα του στοιχειοχύτη και όχι χαράκτη, Ζίβκοφ: Σταματά για μεσημεριανό διάλειμμα στις 12:05, γευματίζει στο μαγειρείο «Средец» στην οδό Бенковска № 12 και επιστρέφει στο Κρατικό τυπογραφείο. Σχολάει στις 18:10 και πηγαίνει να δειπνήσει πάλι στο ίδιο μαγειρείο και από εκεί επιστρέφει στο σπίτι του στην οδό Петрохан № 21. Οι συναντήσεις του με άλλα πρόσωπα δεν φαίνεται να είναι προγραμματισμένες, αλλά τυχαίες. Ο πράκτορας κλείνει την αναφορά του με το συμπέρασμα: «Από τις συγκεντρωμένες πληροφορίες εξακριβώθηκε ότι το πρόσωπο είναι κομμουνιστής. Κατά το παρελθόν ήταν ενεργός αλλά από την παρακολούθηση δεν διαπιστώθηκε να εκδηλώνει τέτοια δραστηριότητα.»

Είναι δυνατόν ο ασφαλίτης Янков επί πέντε μήνες να μην παρατήρησε τίποτα ύποπτο στις κινήσεις και στη συμπεριφορά του Ζίβκοφ; Ναι μόνο εάν όντως δεν υπήρχε τίποτα περίεργο να παρατηρήσει. Τα παραπάνω έγγραφα αποτελούν είδος πρωτογενούς πηγής πληροφόρησης που δεν έχει υποστεί αξιολόγηση. Τα απομνημονεύματα είναι επίσης είδος πρωτογενούς πηγής, γιατί το περιεχόμενο της πληροφόρησης βασίζεται στα προσωπικά βιώματα του συγγραφέα, αλλά εάν οι «αναμνήσεις» είναι φανταστικές, τότε η αξίας τους είναι μηδενική!

Συνεχίζεται

1. Стефанов А., в. Труд, 12 февруари 1998 с. 11. Христо Ковачев: Филмът „Човек от народа“ ми съкрати живота.https://www.kevorkkevorkian.com/plugins/news/plugin.news.view.php?article_id=117
2. Βλ. Тодор Живков, Полицейско досие, Ф. 2124 К; оп. 1; а.е. 10515 Б http://policefiles.archives.bg/dosieta/2013-01-23-11-14-23
3. Баева Ис., 2006. ТОДОР ЖИВКОВ. София: ИК „КАМА“
4. Кастелов Б. 2005. Тодор Живков: Мит и истина. София: Изд. Труд
5. Марчева И., 2000. ТОДОР ЖИВКОВ – ПЪТЯТ КЪМ ВЛАСТТА. ПОЛИТИКА И ИКОНОМИКА В БЪЛГАРИЯ 1953-1964 Г. София: ИНСТИТУТ ПО ИСТОРИЯ – БАН
6. Христов, Х., 2009. Тодор Живков. Биография. София: Изд. “Сиела”
7. Григоров А., 1994. „Тодор Живков – живот с въпросителни“. София: Изд. „Супер 7“
8. Яхиел Н., 1997. ТОДОР ЖИВКОВ И ЛИЧНАТА ВЛАСТ. Спомени Документи Анализи. София: Изд. Omda
9. Чакъров, К. 1990. Вторият етаж. София: ИК „К сие М-ООД“
10. Живков Т., 1993. Срещу някои лъжи. ИК „Делфин прес“
11. Живков Т., 2006. Мемоари. София: Изд. „Труд и право“
12. Тодор Живков, Избр. съч., т. XIX, С., 1976, σ. 200
13. Тодор Живков, “Мемоари”, 2006 г. σ. 19
14. Тодор Живков, “Мемоари”, 2006 г. σ. 19
15. Въпросници за установяване на самоличност: http://policefiles.archives.bg/dosieta/2013-01-23-11-14-23/511-2013-01-23-11-20-04
16. Григоров А., 1994, σ. 96
17. Тодор Живков, 1976. Избрани съчинения. Том XXIV. С: Изд. Партиздат, σ. 505
18. Тодор Живков, “Мемоари”, 2006 г. σ. 21
19. Тодор Живков, “Мемоари”, 2006 г. σ. 20
20. Колектив, 1981, σ. 11
21. Тодор Живков, “Мемоари”, 2006 г. σ. 22
22. Тодор Живков, “Мемоари”, 2006 г. σ. 22
23. Колектив, 1981, σ. 12
24. П. Ковачев, “Трудовакът от Шеста рота”. Поглед, бр. 9, 1990 г., σ. 3, αναφέρεται στο Балкански Т., 1996, σ. 39
25. Колектив, 1981, σ. 14
26. Тодор Живков, “Мемоари”, 2006 г. σ. 45
27. Тодор Живков, “Мемоари”, 2006 г. σ. 41
28. Баева Ис., 2006, σσ. 10-11
29. Колектив, 1981, σ. 19
30. Тодор Живков, “Мемоари”, 2006 г. σ. 55
31. Човек от народа – Тодор Живков. Βλ. https://www.youtube.com/watch?v=9AipR-IJaNE&t=882s
32. Тодор Живков, “Мемоари”, 2006 г. σ. 60
33. Кастелов Б. 2005, σ. 31
34. Колектив, 1981, σ. 24
35. Колектив, 1981, σ. 26
36. Григоров А., 1994, σ. 96
37. Πάλι εκεί
38. Живков Т., 2006. Мемоари, σσ. 66 – 67
39. Колектив, 1981, σσ. 35-39
40. Колектив, 1981, σσ. 35-39
41. Колектив, 1981, σ. 35
42. Живков Т., 1977. Избрани съчинения. Том 20, σ. 23
43. Живков Т., 1978. Избрани съчинения. Том 24, σ. 505
44. Кастелов Б. 2005, σσ. 33-34
45. Живков Т., 1977. Избрани съчинения. Том 20, σσ. 23-26
46. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 68
47. Полицейско досие на Тодор Живков, Ф. 2124 К; оп. 1; а.е. 10515 Б, http://policefiles.archives.bg/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=109&Itemid=76)
48. Тодор Живков, 1978. Избрани съчинения. Том 24. С: Изд. Партиздат, σ. 505
49. Колектив, 1981, σ. 41
50. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 82 – 83
51. Павлова П., 1976, σ. 70
52. Πάλι εκεί
53. Григоров А., 1994, σ. 58
54. Григоров А., 1994, σσ. 60 – 63
55. Павлова П., 1976, σ. 71, Григоров А., 1994, σσ. 60 – 61
56. Павлова П., 1976, σσ. 71-72
57. Живков Т., 2006. Мемоари, 76
58. Григоров А., 1994, σσ. 68-69
59. Григоров А., 1994, σ. 68
60. Григоров А., 1994, σσ. 69-70
61. Живков Т., 2006. Мемоари, 76
62. Πάλι εκεί
63. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 81
64. Πάλι εκεί
65. Живков Т., 2006. Мемоари, σσ. 77-81
66. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 81
67. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 74 και σ. 77
68. Григоров А., 1994, σ. 59
69. Григоров А., 1994, σ. 60
70. Марчева И., 2000, σ. 42
71. Григоров А., 1994, σσ. 66 – 67
72. Живков Т., 1997. „Мемоари“, σσ. 85-86
73.                Павлова П., 1976, σ. 71
74. Тодор Живков, 1978. Избрани съчинения. Том 24, σ. 505
75. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 86
76. Павлова П., 1976, σ.71
77. Живков Т., 2006. Мемоари, σσ. 86-87
78. Колектив, 1981. Тодор Живков. Биографичен очерк, σ. 43
79. ДЪРЖАВНА АГЕНЦИЯ „АРХИВИ“, 2014, σσ. 9-12
80. ДЪРЖАВНА АГЕНЦИЯ „АРХИВИ“, 2014, σ. 12
81. ДЪРЖАВНА АГЕНЦИЯ „АРХИВИ“, 2014, σ. 16
82. П. Ковачев, “Трудовакът от Шеста рота” Поглед, бр. 9, 1990 г., σ. 3
83. Πάλι εκεί
84. Тодор Живков, 1978. Избрани съчинения. Том 24, σ. 505
85. Колектив, 1981. Тодор Живков. Биографичен очерк, σ. 48
86. Живков Т., 2006. Мемоари, σσ. 91-94
87. Колектив, 1981, σ. 48
88. Πάλι εκεί
89. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 91
90. Колектив, 1981, σ. 51
91. Живков Т., 2006. Мемоари, σ. 97
92. Колектив, 1981, σσ. 48-50
93. Живков Т., 2006. Мемоари, σσ. 96 – 97

Βιβλιογραφία

Живков Т., 1977. Избрани съчинения. Том 20. София: Изд. „Партиздат“

Живков Т., 1978. Избрани съчинения. Том 24. София: Изд. „Партиздат“

Живков Т., 1993. Срещу някои лъжи. ИК „Делфин прес“.

Живков Т., 2006. Мемоари. София: Изд. „Труд и право“

Колектив, 1981. Тодор Живков. Биографичен очерк. София: Изд. „Партиздат“

Шопкин, М., 1982. Младост, наречена борба: Спомени за младежките години на др. Тодор Живков. Сборник. София: Изд. „Народна младеж“

Атанасов Г., 1986. По избрания път. София: Изд. „Партиздат“

Димитров Г., 2003. Дневник март 1933 – февруари 1949.  Избрано. София: Изд. „Изток – Запад“

Баева Ис., 2006. ТОДОР ЖИВКОВ. София: ИК „КАМА“

Баева Ис. & Калинова, Е., 2017. 16-а република ли? Изследвания и документи за българо-съветските отношения след Втората световна война. София: Изд. „Изток-Запад“

Бакалов И., 2008. Превратаджии– от първо лице. София: Изд. „Милениум“

Балкански Т., 1996. Тодор Живков. Един езиковед за просопографията на Диктатора. Велико Търново: Издател ИК „Знак’94“

Везенков Ал., 2008. Властовите структури на Българската комунистическа партия (1944 – 1989). София: Изд. „Сиела”.

Везенков Ал., 2014.  „9 септември 1944 г.“ София: Изд. „Сиела“

Иванов Д., 2017. ПРОТИВОПОСТАВЯНЕТО. Заговорите срещу Тодор Живков 1956 – 1989 г. София: Изд. „Сиела”.

Йорданов Г., 2017. ПРИТАЕНИ МИГОВЕ. Книга втора, ОТКРОВЕНИЯ. София: Изд. „Захарий Стоянов“ и „Светулка 44 АТЕНЕЙ“

Калинова, Е. & Баева Ис., 2010. БЪЛГАРСКИТЕ ПРЕХОДИ 1939 – 2010. София: Изд. „Парадигма“.

Григоров А., 1994. Тодор Живков – живот с въпросителни. София: Изд. „Супер 7“

Йорданов В., 2011. Дело № 4. Икономическата катастрофа на социализма. София: Изд. „Дамян Яков“.

Кастелов Б. 2005. Тодор Живков: Мит и истина. София: Изд. „Труд“

Марчева И., 2000. ТОДОР ЖИВКОВ – ПЪТЯТ КЪМ ВЛАСТТА. ПОЛИТИКА И ИКОНОМИКА В БЪЛГАРИЯ 1953-1964 Г. София: ИНСТИТУТ ПО ИСТОРИЯ – БАН

Марчева И., 2016. Политиката за стопанска модернизация в България по време на Студената война. София: Изд. „Летера“.

Недев Н., 2015. Людмила Живкова. София: Изд. „Труд“

Недев Н., 2016. Дворцовият преврат срещу Тодор Живков. София: Изд. „Труд“

Павлова П., 1976. Явки и пароли. София: Изд. „Партиздат“

Радева, М., (επιμ.), 2005. Българските държавници 1944-1989. София: Изд. „Скорпио“

Христов, Х., 2009. Тодор Живков. Биография. София: Изд. „Сиела“

Чакъров, К. 1990. Вторият етаж. София: ИК „К сие М-ООД“

Чанков Г., 2000. Равносметка. Спомени и размисли за революционната борба и строителството на социализма. София: Изд. „Христо Ботев“

Яхиел Н., 1997. ТОДОР ЖИВКОВ И ЛИЧНАТА ВЛАСТ. Спомени Документи Анализи. София: Изд. „Omda“

ДЪРЖАВНА АГЕНЦИЯ „АРХИВИ“, 2014. ПЪТЕВОДИТЕЛ ПО ФОНДОВЕТЕ НАСТРОИТЕЛНИ ВОЙСКИ В ДЪРЖАВЕН ВОЕННОИСТОРИЧЕСКИ АРХИВ – ВЕЛИКО ТЪРНОВО 1920–2000 г. http://archives.government.bg/guides/9_P_SV.pdf

Αυτή η εργασία χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές .