Ο θάνατος του Στάλιν και η μάχη της διαδοχής (Τρίτο Μέρος)

Η «Κοντινή» ντάτσα – Το μέρος που ο Στάλιν έπαθε το εγκεφαλικό και πέθανε

Στις 5 Μαρτίου του 1918 η σοβιετική κυβέρνηση μετέφερε ξανά την πρωτεύουσα από το Πετρογκράντ (Αγία Πετρούπολη) στη Μόσχα. Το Κρεμλίνο της Μόσχας γίνεται πάλι η έδρα της κρατικής εξουσίας. Μέχρι και την δεκαετία του 1950 η κομματική και κυβερνητική ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης, όχι μόνο εργαζόταν αλλά και κατοικούσε στο Κρεμλίνο. Αρχικά ο Λένιν (Владимир Ильич Ленин) ζούσε στο ξενοδοχείο «Νατσιονάλ», μετά μετακόμισε σε ένα από τα κτίρια του Ιππικού, και από τον Ιανουάριο του 1919 στον τρίτο όροφο του Ανακτόρου της Γερουσίας (Сенатский дворец), στο διαμέρισμα № 1, δίπλα από το γραφείο του και την αίθουσα συνεδριάσεων του Πολιτικού Γραφείου (Πολίτμπιρο). Η σύζυγος του Λένιν, Ναντέζντα Κρούπσκαγια (Надежда Константиновна Крупская) θα παραμείνει στο διαμέρισμα μέχρι το θάνατό της, το 1939. Ο Στάλιν με την Ναντέζντα Αλιλούγεβα, αρχικά κατοικούσαν σε ένα μικρό διαμέρισμα που τους είχε παραχωρηθεί με εντολή του Λένιν, στο «Μεγάλο Ανάκτορο του Κρεμλίνου» (Большой Кремлёвский дворец). Εκεί έμεναν και άλλοι ηγέτες της επανάστασης όπως οι Яков Свердлов, Алексей Рыков, Валериан Оболенский, Феликс Дзержинский με τις οικογένειες τους. Μετά την γέννηση του γιού τους Βασίλι, πάλι με παρέμβαση του Λένιν, τον Νοέμβριο του 1921, ο λαϊκός κομισάριος Εθνοτήτων Ι.Β. Στάλιν, μετακόμισε σε μεγαλύτερο διαμέρισμα στο Κρεμλίνο, στο κτίσμα που έμεινε στην ιστορία ως «Παλάτι της Διασκέδασης» (Потешный дворец). Θα του δοθεί το διαμέρισμα № 1, στο οποίο έμενε η ερωμένη του Λένιν, η Γαλλίδα Ινέσσα Αρμάντ (Инесса Арманд). Το Σεπτέμβριο του 1920, η Αρμάντ είχε πεθάνει από χολέρα, κατά την επιστροφή της από τις διακοπές της στο Κισλοβόντσκ (Кисловодск). Στα απομνημονεύματά του ο Αναστάς Μικογιάν αναφέρει ότι το διαμέρισμά του Στάλιν ήταν στο δεύτερο όροφο ενός διώροφου κτιρίου με μικρά παράθυρα, φθαρμένο δάπεδο και απομεινάρια από παλιά έπιπλα.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’20, υπήρχαν στα περίχωρα της Μόσχας εκατοντάδες άδεια αρχοντικά, παρατημένα από τους πρώην ιδιοκτήτες τους. Πολλά από αυτά έγιναν κλινικές, άσυλα για εγκαταλειμμένα παιδιά, αποθήκες και οίκοι αναψυχής στη διάθεση των πολυάριθμων κρατικών ιδρυμάτων που εμφανίστηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό Ούσοβο υπήρχαν τέσσερις επαύλεις που πριν την επανάσταση ανήκαν στον πετρελαιοβιομήχανο από το Μπακού, Λεβόν Ζουμπάλοφ. Ο Στάλιν επέλεξε για εξοχική του κατοικία (ντάτσα), την μικρότερη έπαυλη, την ονομαζόμενη «Ζαμπούλοβο – 4». Ήταν ένα διώροφο κτίριο (500 τ.μ.), δώδεκα δωματίων, με μεγάλο κήπο, και πετρόχτιστο φράχτη ύψους τριών μέτρων. Στις υπόλοιπες επαύλεις εγκαταστάθηκαν οι οικογένειες των Μικογιάν, Βοροσίλοφ, Ντζερζίνσκι, Σάποσνικοφ, Πάβελ Αλιλούγεβ. Συχνά τις Κυριακές μαζευόντουσαν στη ντάτσα του Στάλιν, οι Μπουχάριν, Ορτζονικίτζε, Ενουκίντζε, Μικογιάν, Μόλοτοφ, Βοροσίλοφ και Μπουντιόνι, φέρνοντας συχνά μαζί τους τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Συνοδευόμενοι στο ακορντεόν από τον Μπουντιόνι, τραγουδούσαν και χόρευαν ρωσικά και ουκρανικά τραγούδια¹. Η ντάτσα στο Ζουμπάλοβο αποτέλεσε την πρώτη ντάτσα του Στάλιν.

Μετά την αυτοκτονία της δεύτερης συζύγου του Ναντέζντα Αλιλούγεβα, το 1932, (επίσημη αιτία θανάτου – σκωληκοειδίτιδα), ο Στάλιν αποδέχτηκε την προσφορά του Μπουχάριν να ανταλλάξουν τα διαμερίσματά τους, στο «Παλάτι της Διασκέδασης», για να απαλλαγεί από την καθημερινή ανάμνηση της γυναίκας του². Μετά από ορισμένους μήνες όμως, μετακόμισε με τα δυο του παιδιά σε νέο διαμέρισμα, στο «Ανάκτορο της Γερουσίας». Το διαμέρισμα βρίσκεται στο ισόγειο, ακριβώς κάτω από το γραφείο του και αποτελείται από πέντε δωμάτια. Μετά το θάνατο της γυναίκας του, ο Στάλιν σταμάτησε να πηγαίνει και στη ντάτσα στο Ζουμπάλοβο. Αποφάσισε να συνεχίσει την ζωή του σε νέο μέρος και αυτό ήταν στη μέση ενός δάσους ερυθρελάτης, στην περιοχή του Κούντσεβο (Кунцево), κοντά στο χωριό Βολίνσκοϊε (Волынское). Η ντάτσα απέχει μόλις δεκαπέντε λεπτά με το αυτοκίνητο από το Κρεμλίνο γι’ αυτό είχε αποκτήσει την προσωνυμία «Κοντινή ντάτσα» („Ближняя дача“). Η κατοικία αυτή έγινε από τις αρχές της δεκαετίας του ’30 η μόνιμη κατοικία του Στάλιν, όχι όμως και των παιδιών του. Αυτά θα συνεχίσουν να ζουν μαζί με τους γονείς της μητέρας τους, στο διαμέρισμα στο «Ανάκτορο της Γερουσίας» και να επισκέπτονται τη ντάτσα στο Ζουμπάλοβο.

Η «Κοντινή ντάτσα» ήταν αρχικά μια μονοώροφη οικοδομή που σχεδιάστηκε από τον M.I. Μερζάνοφ και χτίστηκε το 1933 – 1934. Ο Στάλιν επέβλεπε προσωπικά τις πολλές επεκτάσεις και ανακαινίσεις στη ντάτσα, καθώς και την διαμόρφωση και τις αγροκαλλιέργειες του κτήματος των 200 στρεμμάτων από το οποίο περιβαλλόταν η ντάτσα. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο κτίστηκε άλλος ένας όροφος για να φιλοξενεί τη θυγατέρα του και την οικογένειά της, όμως εκείνη έμενε ελάχιστα εκεί κι ο Στάλιν ανέβαινε σπανίως, έτσι τα δωμάτια παρέμεναν ως επί το πλείστον έρημα και σκοτεινά. Ο ίδιος ο Στάλιν σχεδίασε ένα θερμοκήπιο εσπεριδοειδών, επέβλεψε τη δημιουργία ενός αμπελώνα, καλλιεργούσε τα δικά του καρπούζια και πεπόνια, τα οποία μάλιστα πολλές φορές τα έστελνε και σε καταστήματα της Μόσχας. Υπήρχαν επίσης άλογα, αγελάδες, κότες, πάπιες, μία μικρή λιμνούλα με ψάρια και ένα μελίσσι. Ο Στάλιν, σύμφωνα με μαρτυρίες σωματοφυλάκων του, αφιέρωνε πολύ χρόνο σε αυτό το αγροτοκτηνοτροφικό εγχείρημα και έδινε προσοχή ακόμη και στην παραμικρή λεπτομέρεια³.

Η προστασία της ντάτσας ανήκε στο Κεντρικό Διευθυντήριο Φρούρησης – ΚΔΦ (Главного управления охраны), υπηρεσία του υπουργείου Κρατικής Ασφάλειας (Министерство государственной безопасности – МГБ). Το ΚΔΦ ήταν υπεύθυνο όχι μόνο για την προστασία των ανώτατων ηγετικών στελεχών, αλλά και για τη συντήρηση των σπιτιών και την κάλυψη των καθημερινών αναγκών τους. Επίσης κανόνιζε τη μεταφορά και τη διαμονή ξένων επισκεπτών και επέβλεπε την κατασκευή νέων κυβερνητικών κτιρίων. Το 1951 περίπου 80 εκατομμύρια ρούβλια από τον προϋπολογισμό της υπηρεσίας δαπανήθηκαν για να συντηρηθούν οι ντάτσες και τα διαμερίσματα των δεκατεσσάρων πιο υψηλά ιστάμενων Σοβιετικών ηγετών. Ο Στάλιν ήταν φυσικά ο πιο δαπανηρός από τους δεκατέσσερις. Το 1951 ξοδεύτηκαν για το διαμέρισμά και την ντάτσα του, 26,3 εκατομμύρια ρούβλια⁴. Το προσωπικό ασφαλείας του Στάλιν αριθμούσε 335 άτομα, ενώ άλλα 73 άτομα είχαν αναλάβει τις άλλες καθημερινές ανάγκες του. Συνολικά 408 άνθρωποι, που εργάζονταν σε βάρδιες σε διάφορα πόστα, ασχολούνταν με την φροντίδα του Στάλιν⁵. Ένα διώροφο κτίριο, εφαπτόμενο στον περίβολο της ντάτσας, αποτελούσε τον χώρο στέγασης, το στρατόπεδο για τα μέλη της φρουράς⁶. Ο επικεφαλής της προσωπικής ασφάλειας του Στάλιν (1931 – 1952), ο «Τσεκίστας», Νικολάι Βλάσικ (Николай Сидорович Власик), την περίοδο Δεκέμβριος 1946 – Απρίλιος 1952, ήταν και επικεφαλής του ΚΔΦ. Μετά την σύλληψη του στρατηγού Βλάσικ, τον Απρίλιο του 1952, έγιναν εκκαθαρίσεις και περικοπές στο ΚΔΦ, και η υπηρεσία πέρασε κατευθείαν υπό την ευθύνη του υπουργού Κρατικής Ασφάλειας Σεμιόν Ιγκνάτιεφ (Семён Денисович Игнатьев). Φρούραρχος της ντάτσας ήταν ο συνταγματάρχης Ιβάν Ορλόφ (И. М. Орлов).

Η αυτοκινητοπομπή του βοζντ αποτελούνταν από πέντε ολόιδιες λιμουζίνες, όλες χωρίς πινακίδες, που διένυε τα δώδεκα χιλιόμετρα ανάμεσα στο Κρεμλίνο και την ντάτσα, από διαφορετικές διαδρομές. Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Χρουστσόφ όταν επιβιβάζονταν στα αυτοκίνητα του Στάλιν για να πάνε από το Κρεμλίνο στη ντάτσα, στο αυτοκίνητο του Στάλιν ταξίδευαν συνήθως ο Μπέρια και ο Μαλενκόφ, ενώ ο ίδιος επιβιβαζόταν σε άλλο αυτοκίνητο μαζί με τον Μπουλγκάνιν. Στην διαδρομή «ξαφνικά αρχίζαμε να ελισσόμαστε σε δρόμους και παρόδους της Μόσχας…Μετά ρώτησα αυτούς που ταξίδευαν στο αυτοκίνητο του Στάλιν γιατί κάναμε αυτούς τους ελιγμούς και εκείνοι απάντησαν ότι ο Στάλιν μόνος του έδειχνε τους δρόμους»⁷. Η στροφή για την Κοντινή ντάτσα ήταν στον αυτοκινητόδρομο για το Μοζάισκι. Μια μπάρα έκοβε τον δρόμο και εκεί γινόταν ο πρώτος έλεγχος. Λίγο παρακάτω στην κεντρική πύλη ακολουθούσε ένας δεύτερος έλεγχος. Δύο ψηλοί φράχτες από χοντρά ξύλα και αγκαθωτό συρματόπλεγμα, ο εξωτερικός ύψους πέντε μέτρων και ο εσωτερικός τριών μέτρων, περιέβαλλαν ολόκληρη την περίμετρο του κτήματος και στη ζώνη ανάμεσα τους περιπολούσαν δεκάδες φρουροί με γερμανικούς ποιμενικούς. Στην είσοδο της ντάτσας όλοι οι επισκέπτες υποβάλλονταν σε ένα τρίτο εξονυχιστικό έλεγχο⁸.

Στην περίβολο της ντάτσας, το 1940, σε βάθος 17 μέτρων, ξεκίνησε η κατασκευή ενός υπόγειου καταφύγιου το οποίο ολοκληρώθηκε το 1942. Ήταν εξοπλισμένο με γραφεία, αίθουσα συσκέψεων και ένα πολύ μικρό υπνοδωμάτιο για τον Στάλιν. Στην εξωτερική περίμετρο του κτήματος τοποθετήθηκαν αντιαεροπορικά όπλα.

Πηγή: https://www.kuncevo-online.ru/kinozal_kino_dacha_stalina_2.php

Εσωτερικά όλα τα δωμάτια έμοιαζαν μεταξύ τους και ήταν σύμφωνα με την κόρη του Σβετλάνα, «απρόσωπα». Ο Στάλιν πίστευε ότι η ποιότητα του αέρα βελτιωνόταν από τους ατμούς του ξύλου, και αυτός είναι ο λόγος που όλα τα δωμάτια στα οποία ζούσε και εργαζόταν, είτε στο Κούντσεβο και στις άλλες ντάτσες του, είτε στο Κρεμλίνο, είχαν τοίχους καλυμμένους από άβαφο ξύλο.

Ένας προθάλαμος 50 τ.μ. υποδεχόταν τους επισκέπτες, με δύο γκαρνταρόμπες εκατέρωθεν. Δεξιά μια πόρτα έβγαζε στο γραφείο του Στάλιν, ενώ ένας μακρύς στενός διάδρομος οδηγούσε στον ανελκυστήρα για τον επάνω όροφο και σε μια μακριά ανοιχτή βεράντα.

Η μεσαία πόρτα του προθαλάμου έβγαζε σε μία μεγάλη (155 τ.μ.) ορθογώνια αίθουσα δεξιώσεων (τραπεζαρία) όπου στο κέντρο της δέσποζε ένα λακαρισμένο τραπέζι μήκους 7 μέτρων, το οποίο πατούσε σε ένα χαλί 6 επί 12 μέτρα. Πολυθρόνες και καναπέδες ήταν παραταγμένοι κατά μήκος των τοίχων. Εκεί ήταν κρεμασμένα και δύο μεγάλα πορτρέτα – το ένα του Λένιν και το άλλο του Μαξίμ Γκόρκι. Εδώ παρέθετε ο Στάλιν επίσημα συμπόσια ή υποδεχόταν τα μέλη του Πολίτμπιρο και της κυβέρνησης για συναντήσεις και δείπνα που συνεχίζονταν συνήθως μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Για ένα διάστημα υπήρχε στην μεγάλη τραπεζαρία ένα πιάνο στο οποίο μάλιστα αρκετοί θυμούνται ότι έπαιζε ο Αντρέι Ζντάνοφ (Андрей Александрович Жданов). Μετά τον θάνατο του Ζντάνοφ, το 1948, ο Στάλιν διέταξε να μεταφερθεί το πιάνο σε διπλανό δωμάτιο. Πιο συχνά μουσική ακουγόταν από ένα ραδιογραμμόφωνο, δώρο του Ουίνστον Τσώρτσιλ κατά την επίσκεψή του, το 1942. Η δισκοθήκη του Στάλιν ήταν εντυπωσιακή – 2 700 άλμπουμ! Περιστασιακά οι συνδαιτυμόνες χόρευαν κιόλας. Σύμφωνα με τον Χρουστσόφ, ο καλύτερος χορευτής θεωρούνταν ο Μικογιάν. Όλοι έκαναν το καλύτερο που μπορούσαν. Ακόμη και ο Στάλιν «βημάτιζε σέρνοντας τα πόδια πέρα δώθε, με τεντωμένα χέρια»⁹ Στη μεγάλη τραπεζαρία υπήρχε μια πόρτα, σχεδόν αόρατη όπως την είχαν τοποθετήσει στον τοίχο, που έβγαζε στο υπνοδωμάτιο του Στάλιν (61,5 τ.μ.) και στο μπάνιο του (35,7 τ.μ.).

Πηγή: http://moskva-x.ru/dacha_stalina_kuncevo

Η αριστερή πόρτα του προθάλαμου έβγαζε στο αγαπημένο δωμάτιο του Στάλιν, την λεγόμενη μικρή τραπεζαρία (76 τ.μ.). Το δωμάτιο περιείχε ένα ορθογώνιο τραπέζι μήκους 3 μέτρων, καναπέδες, πολυθρόνες, ένα μπουφέ, ένα τραπεζάκι για τα τηλέφωνα και τζάκι, δίπλα από το οποίο είχαν την θέση τους ένα κυνηγετικό τουφέκι και ζευγάρι κιάλια που κρεμόταν από ένα άγκιστρο. Ένα μεγάλο χαλί κάλυπτε το δάπεδο. Το δωμάτιο έβλεπε σε βεράντα με τζαμαρία και πλακόστρωτη αυλή. Σύμφωνα με τη Σβετλάνα, ο πατέρας της κοιμόταν και εργαζόταν σε αυτό το δωμάτιο. Πάνω στο τραπέζι υπήρχαν πάντα στοίβες από βιβλία και έγγραφα. Ο Στάλιν έτρωγε σε μια γωνιά αυτού του τραπεζιού όταν γευμάτιζε μόνος του. Τα φάρμακά του τα είχε στον μπουφέ. Απολάμβανε να κάθεται πλάι στη φωτιά και μερικές φορές έψηνε σασλίκ στο τζάκι. Η κουζίνα, η βιβλιοθήκη, το ρώσικο μπάνιο και δίπλα της, η αίθουσα μπιλιάρδου, βρισκόταν σε ξεχωριστό κτίριο που επικοινωνούσε με τα διαμερίσματα του Στάλιν. Στην ευρύχωρη κουζίνα υπήρχε ένας μεγάλος ρώσικος φούρνος για το ψήσιμο του ψωμιού, πίσω από ένα ξύλινο χώρισμα. Όταν οι κρίσης ριζίτιδας (φλεγμονής της ρίζας του νεύρου κατά μήκος του νωτιαίου μυελού) έκαναν τον Στάλιν να νιώθει ιδιαίτερα άβολα, του άρεσε να ξεντύνεται και να ξαπλώνει σε μια σανίδα πάνω από τον φούρνο, ελπίζοντας ότι η θερμότητα θα καταπράυνε τα συμπτώματα¹⁰.

Όλα τα δωμάτια της ντάτσας καθώς και οι χώροι υπηρεσίας συνδέονταν με ένα σύστημα εσωτερικής ειδοποίησης που συμπεριλάμβανε, προφανώς, όλα τα δωμάτια του Στάλιν, ακόμα και το μπάνιο και την τουαλέτα του. Ο Στάλιν χρησιμοποιούσε αυτή την γραμμή για να ζητήσει φαγητό ή τσάι ή τις εφημερίδες ή την αλληλογραφία του. Επιπλέον, υπήρχαν ειδικές τηλεφωνικές συσκευές που το συνέδεαν με το Κρεμλίνο και με το κανονικό δίκτυο της Μόσχας. Σε όλα τα δωμάτια του Στάλιν είχε εγκατασταθεί ένα ειδικό σύστημα από αισθητήρες, προσαρμοσμένους στα μαλακά μέρη των επίπλων και στις πόρτες, που εξέπεμπε σήματα ώστε οι φρουροί να μπορούν να ξέρουν ανά πάσα στιγμή που ακριβώς βρισκόταν ο Στάλιν¹¹.

Το τελευταίο δείπνο

Το Σάββατο το απόγευμα 28 Φεβρουαρίου 1953 ο Στάλιν πήγε στο Κρεμλίνο για να δει μια κινηματογραφική ταινία μαζί με τους τέσσερις πιο συχνούς συνοδούς του εκείνο τον καιρό, τον Γκεόργκι Μαλενκόφ, τον Λαβρέντι Μπέρια, τον Νικίτα Χρουστσόφ και τον Νικολάι Μπουλγκάνιν. Μετά το XIX Συνέδριο του ΚΚΣΕ, το 1952, αυτοί αποτελούσαν την άτυπη «ηγετική ομάδα» ή όπως άρεσε στο Στάλιν να τους ονομάζει «οι Πέντε». Ο βοζντ συχνά άλλαζε την σύνθεση και τον αριθμό των μελών της «ηγετικής ομάδα». Με την τελευταία μεταβολή ο Βιάτσεσλαφ Μόλοτοφ, ο Αναστάς Μικογιάν και ο Κλίμεντ Βοροσίλοφ είχαν πέσει σε δυσμένεια. Ο Στάλιν ασκούσε καθημερινό και άμεσο έλεγχο πάνω σε αυτό τον κεντρικό κόμβο εξουσίας, κρατώντας τα μέλη του σε διαρκή εγρήγορση, για να ανταποκρίνονται ανά πάσα στιγμή στο κάλεσμά του, είτε για κάποια σύσκεψη, είτε για κάποια «φιλική» μάζωξη όπως η παρακολούθηση μιας ταινίας στο Κρεμλίνο, ή το φαγοπότι στην ντάτσα του βοζντ.

Ο Χρουστσόφ, στα απομνημονεύματά του γράφει ότι: «Εάν περνούσαν μια-δυο μέρες και δεν μας καλούσε, (εννοεί τους τέσσερις, σημ. δική μου) υποθέταμε ότι κάτι του είχε συμβεί. Προφανώς θα είχε αρρωστήσει. Αυτός υπέφερε από μοναξιά, χρειαζόταν γύρω του ανθρώπους. Μόλις ξυπνούσε μας τηλεφωνούσε και είτε μας προσκαλούσε να δούμε μια ταινία είτε να αρχίσουμε κάποια ατέλειωτη συζήτηση για ένα ζήτημα που θα μπορούσε να λυθεί σε δυο λεπτά.»¹²

Εκείνο το Σαββατόβραδο θα κυλούσε έτσι. Μετά την προβολή της ταινίας και ενώ η ώρα ήταν προχωρημένη, ο Στάλιν «προσκάλεσε» τους συντρόφους του να συνεχίσουν στο Κούντσεβο, με δείπνο, ή όπως εκείνος ονόμαζε, το μεταμεσονύκτιο δείπνο – «γεύμα»¹³

Σύμφωνα με τον Χρουστσόφ, ως συνήθως, το «γεύμα» τράβηξε σχεδόν μέχρι το πρωί (μέχρι τις 5:00 ή 6:00 π.μ.). Ο Στάλιν ήταν πολύ ευδιάθετος, τους ξεπροβόδισε μέχρι τον προθάλαμο και αστειευόμενος τσίγκλισε τον Χρουστσόφ με το δάκτυλο στη κοιλιά φωνάζοντας τον «Μικίτα». Όταν ο βοζντ είχε κέφια χρησιμοποιούσε πάντα τον ουκρανικό τύπο του ονόματος του Χρουστσόφ. «Φύγαμε με καλή διάθεση, γιατί δεν είχε συμβεί τίποτα δυσάρεστο στο γεύμα, δεδομένου ότι δεν τελείωναν όλα αυτά τα γεύματα σε τόσο καλό κλίμα. Φύγαμε όλοι για τα σπίτια μας»¹⁴. Εδώ να σημειώσω ότι ο Χρουστσόφ στα απομνημονεύματά του περιγράφοντας εκείνο το δείπνο δεν αναφέρει ότι ο Στάλιν «…ήταν πολύ μεθυσμένος…», όπως μας μεταφέρει ο Βολκογκόνοφ¹⁵ και ο Νάιτ¹⁶, ούτε «…ήταν μεθυσμένος…», όπως μας μεταφέρει ο Ρούμπενσταϊν¹⁷, αλλά ούτε και «…μισομεθυσμένος…», όπως μας μεταφέρει ο Χλεβνιούκ¹⁸. Ο Χρουστσόφ στην πλήρη τετράτομη έκδοση των απομνημονευμάτων του (1999) αναφέρει μόνο ότι ο Στάλιν ήταν «χαρούμενος, σε πολύ καλή διάθεση»¹⁹. Βέβαια εδώ θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η έκδοση των απομνημονευμάτων που χρησιμοποιούν οι παραπάνω ιστορικοί είναι η αμερικανική του 1970, στην οποία ο Χρουστσόφ, φέρεται να αναφέρει: «Ο Στάλιν ήπιε γερά και είχε αρκετά ανεβασμένη διάθεση». Δεν ξέρω εάν είναι όντως έτσι διατυπωμένο στα ρωσικά και εάν ακολουθεί η πιστή του μετάφραση στα αγγλικά από τον Τάλμποτ (“Khrushchev Remembers”, 1970, vol. I, p. 340) ή όχι. Πάντως ο μοναδικός αυτόπτης μάρτυρας που από πρώτο χέρι μας μεταφέρει την σκηνή αυτή είναι ο Χρουστσόφ.

Ο ιστορικός Ντμίτρι Βολκογκόνοφ στο «Θρίαμβος και Τραγωδία», αναφέρεται στην υποτιθέμενη συζήτηση ανάμεσα στο Στάλιν και τους συνδαιτυμόνες του για τον πόλεμο της Κορέας και την υπόθεση της «Συνωμοσίας των γιατρών» και ότι μετά την συζήτηση «είχε εξοργιστεί και δεν έπαυε να δείχνει τη δυσφορία του για τους Μόλοτοφ, Μαλενκόφ και Μπέρια, αλλά και για τον Χρουστσιόφ ακόμα. Μονάχα ο Μπουλγκάνιν είχε μείνει στο απυρόβλητο. Περίμεναν όλοι πότε, επιτέλους, θα σηκωνόταν ο “Αφέντης” – σημάδι ότι μπορούσαν να φύγουν. Εκείνος, όμως, μιλούσε αδιάκοπα, υπαινισσόμενος ότι ορισμένοι ηγέτες νομίζουν ότι μπορούν να επιζήσουν χάρη στις παλιές τους υπηρεσίες…[…]…Πριν καν τελειώσει τη φράση του, ο Στάλιν σηκώθηκε και, χαιρετώντας με μια ξερή κίνηση του κεφαλιού του, αποσύρθηκε στα ιδιαίτερα δώματα. Οι παρευρισκόμενοι, χωρίς να πουν λέξη, βγήκαν έξω και αναχώρησαν αμέσως»²⁰. Από που έμαθε ο Βολκογκόνοφ τα παραπάνω; Ο διακεκριμένος ιστορικός δεν παραθέτει καμία συγκεκριμένη πηγή. Βασιζόμενοι στον Βολκογκόνοφ και άλλοι γνωστοί ιστορικοί όπως ο Σ. Μοντεφιόρε, διανθίζουν τα ιστορικά έργα τους με υποτιθέμενους διαλόγους²¹.

Ο Χρουστσόφ θεωρούνταν ο μοναδικός αυτόπτης μάρτυρας που περιγράφει το κλίμα της συνάντησης από την ώρα που έφτασαν στην ντάτσα και μέχρι που έφυγαν τα ξημερώματα. Μετά από 24 χρόνια, στις 5 Μαρτίου του 1977, την ημέρα της επετείου θανάτου του Στάλιν, ο συνταγματάρχης Α.Τ. Ρίμπιν, (Алексей Трофимович Рыбин), σωματοφύλακας του Στάλιν το 1931- 1932 και από το 1935 μέχρι το 1955, επικεφαλής της φρουράς του θεάτρου Μπολσόι, «αποφάσισε», να μαζέψει τα εν ζωή μέλη της φρουράς που έκαναν βάρδια στην Κοντινή ντάτσα την ημέρα που βρέθηκε ο βοζντ να κείτεται στο πάτωμα και να «θυμηθούν» μαζί τα γεγονότα. Τρεις αυτόπτες μάρτυρες γίνονται τα κεντρικά πρόσωπα: ο αντισυνταγματάρχης Μιχαήλ Στάροστιν που ανέλαβε επικεφαλής βάρδιας της φρουράς από τις 10:00 π.μ. την 1^η Μαρτίου, ο υποφρούραρχος της ντάτσας, αντισυνταγματάρχης Πιοτρ Λοζγκατσόφ και ο δεύτερος αξιωματικός της βάρδιας αντισυνταγματάρχης Βασίλι Τουκόφ. Ο φρούραρχος συνταγματάρχης Ιβάν Ορλόφ, εκείνο το Σαββατοκύριακο είχε ρεπό.

Η μαρτυρία του Λοζγκατσόφ, όπως μας την μεταφέρει ο Ρίμπιν, είναι ότι, όταν ήρθαν οι επισκέπτες: «σερβιρίστηκαν μόνο χυμό σταφύλι που το έφτιαξε η Μ. Μπουτούσοβα. Τα φρούτα, ως συνήθως, ήταν στο τραπέζι, στην γυάλινη φρουτιέρα. Ο Στάλιν, όπως το συνήθιζε, αραίωσε με βρασμένο νερό ένα ποτήρι κρασί „Телиани“ (γεωργιανό κόκκινο κρασί – σημ. δική μου), το οποίο του ήταν αρκετό για όλη την βραδιά. Η ήρεμη συζήτηση συνεχίστηκε μέχρι της 04:00 π.μ., πλέον 1^η Μαρτίου. Τους επισκέπτες ξεπροβόδισε ο Χρουσταλόφ. Ο Στάλιν μετά του είπε: “Πέφτω να ξεκουραστώ. Δεν θα σας χρειαστώ. Για αυτό και εσείς μπορείτε να κοιμηθείτε”. Τέτοια εντολή αυτός ποτέ δεν είχε ξαναδώσει. Αυτό εξέπληξε τον Χρουσταλόφ. Παρόλα αυτά η διάθεση του Στάλιν ήταν ακμαία»²².

Η εξιστόρηση της ίδιας σκηνής από τον ίδιο άνθρωπο, αλλά μετά από χρόνια όχι στον Ρίμπιν, αλλά στον Ρατζίνσκι διαφέρει ως προς το τι ήπιαν εκείνο το βράδυ: «…το μενού ήταν: χυμός σταφυλιού “Ματζάρι” …Αυτό είναι φρέσκο κρασί, αλλά το Αφεντικό το ονόμαζε χυμό, λόγω του ότι δεν ήταν δυνατό. Και εκείνο το βράδυ το Αφεντικό μου είπε: “Δώσε μας δύο μπουκάλια χυμό…” …Μετά από λίγο πάλι με καλεί: “Φέρε λίγο χυμό ακόμα”. Φέραμε, σερβίραμε. Όλα ήταν ήσυχα. Καμία παρατήρηση. Έτσι μέχρι τις 04:00 π.μ…Μετά τις 04:00 π.μ. καλέσαμε τα αυτοκίνητα των επισκεπτών».

Επίσης στην σκηνή που ο Στάλιν λέει στον Χρουσταλόφ να πάνε και εκείνοι για ύπνο, στην δεύτερη εκδοχή της μαρτυρίας, προσθέτει ότι ο Χρουσταλόφ έκπληκτος τους ανέφερε τι του είπε ο βοζντ και ο ίδιος ο Λοζγκατσόφ το επιβεβαιώνει: «Πραγματικά για όλη την περίοδο που εργαζόμουν εκεί αυτή ήταν η μοναδική φορά, που το Αφεντικό είπε: “Πέσετε να κοιμηθείτε…”. Συνήθως ρωτούσε: “Νυστάζεις;” – Και έτσι θα σε διαπερνούσε με το βλέμμα, που μετά, τι όρεξη για ύπνο!..Εμείς, βεβαίως, ήμασταν τόσο ικανοποιημένοι, που ήσυχοι πέσαμε να κοιμηθούμε.»²³.

Άρα, πρώτη παρατήρηση, σύμφωνα με την μαρτυρία του Χρουστσόφ και σύμφωνα με την μαρτυρία του Λοζγκατσόφ, στις δύο εκδοχές της (προς τον Ρίμπιν και προς τον Ρατζίνσκι), η συνάντηση κύλησε ευχάριστα. Από τον Λοζγκατσόφ μαθαίνουμε ότι δεν ήπιαν «σκληρά ποτά», αλλά χυμό σταφυλιού ή ελαφρύ κρασί που ήταν σαν χυμός. Εντύπωση κάνει που ενώ ο Χρουστσόφ λέει ότι δείπνησαν, ο Λοζγκατσόφ αναφέρει ότι εκείνο το βράδυ το μενού είχε μόνο φρούτα και χυμό. Από δω μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το κάλεσμα των συνεργατών όντως έγινε την τελευταία στιγμή, δεν ήταν προγραμματισμένο να φάνε για να έχει ετοιμαστεί δείπνο για παραπάνω άτομα, η μάζωξη ήταν για να συζητήσουν θέματα της τρέχουσας πολιτικής. Άλλωστε την Δευτέρα, 2 Μαρτίου, ήταν προγραμματισμένη συνεδρίαση του Πρεζίντιουμ της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ.

Γιατί ο Χρουστσόφ δεν ανέφερε τι συζητούσαν μέχρι τις πέντε τα ξημερώματα;

Δεύτερη παρατήρηση: Εφόσον ο ιστορικός Βολκογκόνοφ δεν αναφέρει την πηγή της υποτιθέμενης θεματολογίας και των διαλόγων που τόσο αναλυτικά παρουσίασε στην μεγάλο έργο του «Θρίαμβος και Τραγωδία», εμείς μπορούμε να υποθέσουμε ότι «γέμισε το κενό» με διαλόγους φανταστικούς. Επέλεξε την θεματολογία: «πόλεμο της Κορέας» και την υπόθεση της «Συνωμοσίας των γιατρών», γιατί όντως ήταν τα δύο κυρίαρχα θέματα των ημερών. Εφόσον ο Βολκογκόνοφ επέλεξε να μας αναφέρει αναλυτικά τον υποτιθέμενο διάλογο Μπέρια – Στάλιν για την υπόθεση των γιατρών και την πορεία των ανακρίσεων του πρώην προσωπικού γιατρού του βοζντ, Βινογκράντοφ, λογικό, σεναριακά, είναι η διάθεση του Στάλιν να είναι κακή.

Τρίτη παρατήρηση: Ο αξιωματικός βάρδιας της προσωπικής φρουράς του βοζντ, Ι.Β. Χρουσταλόφ (Иван Васильевич Хрусталев), μεταφέρει στον Λοζγκατσόφ τα λόγια που υποτείθετε ότι του είπε ο Στάλιν: «Πέσετε να κοιμηθείτε» και χωρίς να το ξανασκεφτούν, εν ώρα υπηρεσίας, όλοι οι εσωτερικοί φρουροί πέφτουν για ύπνο. Έτσι από τις 5:00 π.μ. μέχρι τις 10:00 π.μ., που αλλάζει η βάρδια, τα διαμερίσματα του Στάλιν φυλάσσονταν μόνο εξωτερικά. Μπορεί να είναι βολικό, αλλά ταυτόχρονα και μη πειστικό.

Το πρώτο κρίσιμο εικοσιτετράωρο

Στις 10:00 π.μ., τον Χρουσταλόφ σκάντζαρε ο Μιχαήλ Στάροστιν. Ο τελευταίος και ένας δεύτερος αιωματικός της φρουράς, ο Β. Τουκόφ, αλλά και ο Λοζγκατσόφ, η οικιακή βοηθός Ματριόνα Πέτροβνα Μπουτούσοβα, ο μάγειρας, ο κηπουρός, ο βιβλιοθηκάριος, όλοι όσοι θα μπορούσαν να κλιθούν να ικανοποιήσουν κάποια από τις προσωπικές ανάγκες του βοζντ βρισκόντουσαν στους χώρους υπηρεσίας της ντάτσας, δίπλα ακριβώς από τα δωμάτια του Στάλιν. Εκείνος συνήθως έδινε τις πρώτες εντολές του ανάμεσα στις δέκα και στις έντεκα το πρωί. Η Μπουτούσοβα του πήγαινε το πρωινό στην μικρή τραπεζαρία.

Το τι ακολούθησε κατά την διάρκεια της ημέρας, μέχρι να βρουν τον Στάλιν να κείτεται στη μικρή τραπεζαρία, το έχω διαβάσει σε πολλές εναλλακτικές εκδοχές – σενάρια. Εδώ θα παρουσιάσω τις/τα 4 πιο γνωστές/ά, όπως χρονολογικά ήρθαν στην δημοσιότητα:

στη «μαρτυρία της φρουράς», όπως μας τη μεταφέρει ο Χρουστσόφ
στη περιγραφή του Ρίμπιν, όπως τη μεταφέρει στον Βολκογκόνοφ,
στη μαρτυρία των Στάροστιν – Λοζγκατσόφ, όπως μας την μεταφέρει ο Ρίμπιν,
στη μαρτυρία του Λοζγκατσόφ, όπως μας τη μεταφέρει ο Ρατζίνσκι.

I Σενάριο: Στα απομνημονεύματά του, ο Χρουστσόφ αναφέρει ότι περίμενε άλλη μια πρόσκληση από τον Στάλιν την επόμενη μέρα μιας και ήταν αργία (Κυριακή 1 Μαρτίου). Αυτό είχε γίνει πια παράδοση, ειδικά τις Κυριακές που τα πράγματα ήταν πιο ήσυχα, καθώς ο Στάλιν απεχθανόταν να είναι μόνος του:

«Ο Στάλιν οπωσδήποτε θα μας φωνάξει, γι αυτό δεν έφαγα όλη μέρα, σκεπτόμενος ότι θα τηλεφωνήσει πιο νωρίς. Τελικά στο τέλος τσίμπησα κάτι. Το τηλεφώνημα δεν έγινε ποτέ…Η ώρα ήταν περασμένη και έπεσα να κοιμηθώ. Ξαφνικά μου τηλεφωνεί ο Μαλενκόφ: “Τώρα μου τηλεφώνησαν οι φρουροί του Στάλιν (ανέφερε τα ονόματά τους) και εναγωνίως ανακοίνωσαν ότι κάτι του έχει συμβεί. Πρέπει άμεσα να πάμε από κει. Ήδη έχω ειδοποιήσει τον Μπέρια και τον Μπουλγκάνιν. Ξεκίνα κατευθείαν για εκεί.” Ειδοποίησα αμέσως για το αμάξι μου και ντύθηκα στα γρήγορα. Σε δεκαπέντε λεπτά ήμουν εκεί. Συμφωνήσαμε να μην δούμε τον Στάλιν, αλλά τους φρουρούς βάρδιας. Όταν φτάσαμε εκεί τους ρωτάμε “Τι γίνεται;” Και αυτοί μας απαντούν: “Συνήθως ο σύντροφος Στάλιν κατά τις 11:00 π.μ. ειδοποιεί για το τσάι. Καμιά φορά τρώει και πρωινό. Όχι όμως και σήμερα.”[…] Οι τσεκίστες μας είπαν ότι έστειλαν την Ματριόνα Πέτροβνα να δει τι γίνεται. Αυτή τους είπε ότι ο σύντροφος Στάλιν είναι πεσμένος στο πάτωμα, κοιμάται και στο μέρος που βρίσκεται είναι βρεγμένα. Οι τσεκίστες τον σήκωσαν και τον έβαλαν στο ντιβάνι της μικρής τραπεζαρίας. Εκεί υπήρχε μικρή και μεγάλη τραπεζαρία. Άρα σηκώθηκε από το κρεβάτι, πήγε στην τραπεζαρία, έπεσε και κατουρήθηκε. Όταν μας είπαν τι είχε συμβεί, θεωρήσαμε ότι δεν θα είναι πρέπον να κάνουμε γνωστή την παρουσία μας ενώ αυτός βρισκόταν σε τέτοια στενάχωρη κατάσταση. Χωρίσαμε και πήγε ο καθένας σπίτι του.

Πέρασε κάμποση ώρα, το τηλέφωνο πάλι χτυπά. Εκ νέου ο Μαλενκόφ: “Πάλι τηλεφώνησαν τα παιδιά της φρουράς του συντρόφου Στάλιν. Κι όμως, λένε ότι κάτι δεν πάει καλά. Αν και η Ματριόνα Πέτροβνα είπε ότι κοιμάται ήσυχα, είναι ένας ασυνήθιστος ύπνος. Πρέπει άλλη μια φορά να πάμε”. Συνεννοηθήκαμε, ότι ο Μαλενκόφ θα τηλεφωνήσει και στα υπόλοιπα μέλη του Γραφείου (εννοεί το Γραφείο του Πρεζίντιουμ, σημ. δική μου), συμπεριλαμβανομένου του Βοροσίλοφ και του Γκαγκανόβιτς που δεν ήταν στο γεύμα και την πρώτη φορά δεν ήρθαν στη ντάτσα. Συμφωνήσαμε επίσης να φωνάξουμε γιατρούς. Πάλι πήγαμε στο δωμάτιο υπηρεσίας. Ήρθαν ο Γκαγκανόβιτς, ο Βοροσίλοφ, οι γιατροί. Από τους γιατρούς θυμάμαι τον γνωστό καρδιολόγο καθηγητή Λουκόμσκι. Μαζί του ήταν και κάποιος άλλος γιατρός. Όλοι μπήκαμε στο δωμάτιο. Ο Στάλιν ήταν ξαπλωμένος στον καναπέ. Είπαμε στους γιατρούς να κάνουν την δουλειά τους και να εκτιμήσουν σε τι κατάσταση ήταν ο σύντροφος Στάλιν. Πρώτος τον πλησίασε ο Λουκόμσκι, πολύ προσεκτικά κι εγώ τον καταλάβαινα. Άγγιξε το χέρι του Στάλιν, λες και ήταν καυτό σίδερο, μέχρι που ανατρίχιασε. Ο Μπέρια απότομα είπε: “Εσείς είστε γιατρός, πιάστε τον όπως πρέπει”.

Ο Λουκόμσκι ανακοίνωσε ότι το δεξί χέρι του Στάλιν δεν είναι λειτουργικό. Παράλυτο είναι επίσης το αριστερό του πόδι και δεν μπορεί να μιλήσει. Η κατάστασή του είναι βαριά. Αμέσως με ψαλίδι του έκοψαν τα ρούχα, τον άλλαξαν και τον μετέφεραν στη μεγάλη τραπεζαρία, τον έβαλαν στον μεγάλο καναπέ, που αυτός κοιμόταν και είχε περισσότερο αέρα.»²⁴

II Σενάριο: Ο Βολκογκόνοφ, το 1988, παίρνει συνέντευξη από τον Ρίμπιν και όταν τον επόμενο χρόνο θα δημοσιευθεί η βιογραφία του Στάλιν στο «Θρίαμβος και Τραγωδία», για πρώτη φορά το ευρύ κοινό θα μάθει μια διαφορετική από του Χρουστσόφ εκδοχή. Ο Βολκογκόνοφ γράφει:

«Όπως μου διηγήθηκε ο Α.Τ. Ρίμπιν, προς το μεσημέρι της 1ης του Μάρτη, το υπηρετικό προσωπικό άρχισε να ανησυχεί, γιατί ο Στάλιν δεν είχε φανεί ακόμα, αλλά ούτε είχε καλέσει καν κανέναν. Από την άλλη, όμως, δεν τολμούσαν, έτσι απρόσκλητα, να τον ενοχλήσουν. Η ανησυχία κορυφωνόταν όσο περνούσαν οι ώρες. Να όμως που γύρω στις 6.30′ η ώρα, μου είπε στη συνέχεια ο Ρίμπιν, άναψε το φως στο γραφείο του Ιωσήφ Βησαριόνοβιτς και όλοι ανάσαναν. (Εδώ στην ελληνική μετάφραση την οποία χρησιμοποιώ, υπάρχει ένα μεταφραστικό λάθος – αναφέρει “έσβησε το φως” σημ. δική μου). Περίμεναν εναγώνια να ακούσουν, όπως πάντα, το κουδούνι. Τη μέρα εκείνη ο Στάλιν δεν είχε γευματίσει, ούτε είχε κοιτάξει την αλληλογραφία. Ωστόσο, η σιωπή απλωνόταν το ίδιο παράξενα και ανησυχητικά. Οι ώρες κυλούσαν, συνέχισε την αφήγησή του ο Ρίμπιν φανερά συγκινημένος, και το κουδούνι δεν ακουγόταν. Η ώρα έγινε 8, ύστερα 9.10′ και στο κατάλυμα του Στάλιν βασίλευε νεκρική σιγή. Η ανησυχία όλων είχε φτάσει στο κατακόρυφο. Άρχισαν να τους ζώνουν τα φίδια. Κάποια στιγμή ξέσπασε φιλονικία ανάμεσα στο υπηρετικό προσωπικό και τους άνδρες της Ασφάλειας για το αν θα έπρεπε να παραβιάσουν τον εθιμοτυπικό κανόνα. Οι υπάλληλοι υπηρεσίας Μ. Στάροστιν και Β. Τουκόφ, μαζί με τη σερβιτόρα Μ. Μπουτούσοβα, πήραν τελικά την απόφαση. Έτσι, στις 11 η ώρα το βράδυ ο Στάροστιν, κουβαλώντας μαζί του την αλληλογραφία, σαν πρόσχημα σε περίπτωση που ο “Αφέντης” θυμώσει για την απείθειά του, παραβίασε το “αρχηγικό άσυλο”.

Αφού διέσχισε μερικά δωμάτια, ανάβοντας παντού τα φώτα, έφτασε στη μικρή τραπεζαρία και, μόλις άναψε κι εκεί το φως, αναπήδησε έντρομος: στο πάτωμα ήταν ξαπλωμένος ο Στάλιν, φορώντας τις πιτζάμες του. Ανασήκωσε με μεγάλη δυσκολία το χέρι του, καλώντας τον Στάροστιν, αλλά δεν μπορούσε να αρθρώσει λέξη. Τα τρομαγμένα, γεμάτα φρίκη μάτια του ικέτευαν για βοήθεια. Στο πάτωμα ήταν πεσμένο ένα φύλλο της Πράβντα και στο τραπέζι υπήρχε ένα ανοιχτό μπουκάλι με μεταλλικό νερό “Μπορζόμ”. Φαίνεται πως ο Στάλιν είχε σωριαστεί από πολλή ώρα στο πάτωμα, γιατί στην τραπεζαρία δεν υπήρχε φως. Στις φωνές του Στάροστιν για βοήθεια κατέφθασε μια υπηρέτρια σε έξαλλη κατάσταση. Τον σήκωσαν και τον μετέφεραν σ’ έναν καναπέ. Ο Στάλιν προσπάθησε εναγώνια κάμποσες φορές να ψελλίσει κάτι, αλλά από το στόμα του δεν έβγαιναν παρά κάποιοι άναρθροι, ασυνάρτητοι ήχοι. Η εσωτερική αιμορραγία στον εγκέφαλο δεν είχε παραλύσει μόνο την ομιλία, αλλά και τη συνείδησή του…

Σύμφωνα με τον Ρίμπιν, οι φρουροί και οι υπηρέτες τηλεφώνησαν αμέσως στον Ιγκνάτιεφ στο υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας. (Εδώ στην ελληνική μετάφραση, υπάρχει μεταφραστικό λάθος – αναφέρει «υπουργείο Κρατικής Άμυνας» σημ. δική μου). Εκείνος όμως τους παρέπεμψε στον Μπέρια και στον Μαλενκόφ. Τον Μπέρια δεν μπορούσαν να τον βρουν πουθενά, κι ο Μαλενκόφ, χωρίς τον Μπέρια, δεν αποφάσιζε να προβεί σε καμιά ενέργεια. Έτσι, ένας από τους πιο ισχυρούς ανθρώπους του κόσμου στην κρισιμότερη στιγμή της ζωής του έμενε, κυριολεκτικά, χωρίς την παραμικρή ιατροφαρμακευτική βοήθεια, έρμαιό του γραφειοκρατικού παραπετάσματος των εντολών και των απαγορεύσεων. Ο «αρχηγός» έγινε τελικά όμηρος του ίδιου του Συστήματος του. Όπως διευκρινίστηκε αργότερα, ήταν αδύνατο, χωρίς την έγκριση του Μπέρια, να δουν γιατροί τον Στάλιν – αυτό όριζε μια από τις άπειρες οδηγίες. Τελικά, το σταλινικό Τέρας βρέθηκε σε κάποια από τις κυβερνητικές βίλες παρέα με μια νεαρή γυναίκα και στις 3 η ώρα τη νύχτα έφτασε, μαζί με τον Μαλενκόφ. Ήταν εμφανές ότι ο Μπέρια είχε πιει αρκετά. Ο Μαλενκόφ με τις κάλτσες, κρατώντας ποιος ξέρει γιατί παραμάσχαλα τις ολοκαίνουριες μπότες του, (μάλλον για να μην τρίζουν), κατευθύνθηκε προς τον Στάλιν, που κείτονταν στον καναπέ, ψυχορραγώντας. Ο Μπέρια έκρινε πως δεν χρειαζόταν γιατρός και, απευθυνόμενος στο προσωπικό, ούρλιαζε:

«Τι σας έπιασε πανικός; Δεν βλέπετε που ο σύντροφος Στάλιν κοιμάται βαθιά; Ξεκουμπιστείτε απ’ εδώ όλοι και μην ταράζετε τον ύπνο του αρχηγού μας! Όσο για τα υπόλοιπα, θα έχετε να κάνετε μαζί μου!»

Ο Μαλενκόφ έδειχνε να έχει άλλη γνώμη. Ήταν έντονη η εντύπωση, μου είπε ο Ρίμπιν με βεβαιότητα, ότι τον Στάλιν, που είχε ήδη μείνει αβοήθητος 6-8 ώρες μετά την αποπληξία, δεν θα τον εξέταζε τελικά κανένας γιατρός. Φαινόταν ότι όλα ακολουθούσαν ένα προκατασκευασμένο σενάριο που είχε επεξεργαστεί ο Μπέρια – κατέληξε ο Ρίμπιν. Αφού έδιωξαν τους φρουρούς και τους υπηρέτες, απαγορεύοντάς τους να τηλεφωνήσουν σε οποιονδήποτε, οι δύο συνεργάτες του Στάλιν αποχώρησαν βιαστικά. Αργά το πρωί, γύρω στις 9 η ώρα, επέστρεψαν μαζί με τον Χρουστσιόφ. Λίγο αργότερα ήρθαν και άλλα μέλη του ΠΓ με τους γιατρούς.»²⁵

III Σενάριο: Ο ίδιος ο Ρίμπιν παρουσιάζει μια τρίτη εκδοχή – αυτός που βρίσκει πεσμένο τον βοζντ, δεν είναι ο Στάροστιν, όπως είχε περιγράψει στον Βολκογκόνοφ, αλλά ο Λοζγκατσόφ. Στο δικό του σενάριο, ο Ρίμπιν, αναφέρεται στον Λοζγκατσόφ πολλές φορές σε πρώτο πρόσωπο, ξεχνώντας ότι ο ίδιος δεν ήταν αυτόπτης μάρτυρας:

«Ο Λοζγκατσόφ έστειλε τον Στάροστιν στο γραφείο. (εννοεί του Στάλιν, σημ. δική μου). Αλλά αυτός αρνήθηκε. Είπε ότι ως ανώτερος ο Λοζγκατσόφ έπρεπε να πάει πρώτος. Καθώς λογομαχούσαν, φέρανε την καινούργια αλληλογραφία από την Κεντρική Επιτροπή. Αυτό έδινε την δυνατότητα νομίμως να μπουν. Με σταθερό βήμα ο Λοζγκατσόφ μπήκε στην μεγάλη τραπεζαρία, στην οποία ίσως να ξεκουραζόταν ο Στάλιν. Αν και σκοτεινά, κατάλαβε ότι δεν ήταν εκεί. Προχώρησε σε ένα δεύτερο δωμάτιο. Ούτε εκεί. Από την μισόκλειστη πόρτα της μικρής τραπεζαρίας, το φως χυνόταν μέσα. Κοίταξε προς τα κει και πάγωσε:

Πάνω στο χαλί, δίπλα από το τραπέζι, ο Στάλιν ήταν άτσαλα πεσμένος με τον κορμό του σώματός του να έχει καταπλακώσει τον αγκώνα του. Δίπλα του βρισκόταν το ρολόι τσέπης του και ένα φύλλο της “Πράβντα”.

Στο τραπέζι είχε μπουκάλι με μεταλλικό νερό και άδειο ποτήρι.

Προφανώς ο Στάλιν ακόμη δεν είχε χάσει τελείως τις αισθήσεις του, αλλά δεν μπορούσε να μιλήσει. Ακούγοντας βήματα, μόλις και μετά βίας, σήκωσε το χέρι του, σαν να μας καλούσε. Πετώντας την αλληλογραφία στο τραπέζι ο Λοζγκατσόφ, τρέχει κοντά του φωνάζοντας: “Σύντροφε Στάλιν, τι έχετε;” Ως απάντηση άκουσε ένα ακαταλαβίστικο “ντζ-ζ-ζ…”. Από το εσωτερικό τηλέφωνο ο Λοζγκατσόφ κάλεσε τους Στάροστιν, Τουκόφ και Μπουτούσοβα. Αυτοί κατέφθασαν στο δευτερόλεπτο. Ο Λοζγκατσόφ τον ρώτησε: “Σύντροφε Στάλιν, να σας βάλουμε στον καναπέ;” Ακολούθησε ως απάντηση ένα συγκαταβατικό κούνημα της κεφαλής. Τον ανεβάσαμε στον καναπέ, αλλά διαπιστώσαμε ότι ήταν κοντός και αναγκαστήκαμε να τον μεταφέρουμε στον καναπέ της μεγάλης τραπεζαρίας. Όταν τον κουβαλούσαμε διαπίστωσα πόσο κρύος είναι. Πιθανότατα, ήταν ξαπλωμένος αβοήθητος, κάμποσες ώρες, στην τραπεζαρία. Η Μπουτούσοβα, αμέσως του κατέβασε τα μανίκια της στρατιωτικής φανέλας και προσεκτικά τον σκέπασαν με μια κουβέρτα. Ο Λοζγκατσόφ έμεινε μαζί του να περιμένει τους γιατρούς…» ²⁶

Προτού όμως καλέσουν τους γιατρούς οι Λοζγκατσόφ – Στάροστιν – Τουκόφ, αποφασίζουν να ειδοποιήσουν τους ανωτέρους τους και να ζητήσουν οδηγίες. Ο αντισυνταματάρχης του МГБ Στάροστιν ως ο ανώτερος αξιωματικός της προσωπικής φρουράς είχε την ευθύνη να καλέσει βοήθεια.

Ο Ρίμπιν μας μεταφέρει τι του διηγήθηκε ο Στάροστιν:

«Το πρώτο πράγμα που έκανα ήταν να τηλεφωνήσω στον πρόεδρο του МГБ, τον Σεμιόν Ιγκνάτιεφ, για να του αναφέρω την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο Στάλιν. Ο Ιγκνάτιεφ μου είπε να επικοινωνήσω με τον Μπέρια. Άρχισα να παίρνω τον Μπέρια αλλά δεν απαντούσε. Τηλεφώνησα στον Μαλενκόφ και του είπα τι είχε συμβεί. Ο Μαλενκόφ μουρμούρισε κάτι στο ακουστικό και έκλεισε. Περίπου τριάντα λεπτά μετά ο Μαλενκόφ ξανατηλεφώνησε και είπε: “Προσπάθησε μόνος σου να βρεις τον Μπέρια, εγώ δεν μπορώ να τον πετύχω”. Λίγο μετά από αυτό πήρε ο Μπέρια, και είπε “Μην πεις σε κανέναν τίποτα για την αρρώστια του συντρόφου Στάλιν” και έκλεισε το τηλέφωνο»²⁷.

Από την δικιά του πλευρά, ο Λοζγκατσόφ διηγείται στον Ρίμπιν, τι επακολούθησε, μέχρι να έρθουν οι γιατροί:

«Κάθισα δίπλα στον Στάλιν, μετρώντας τα λεπτά, υποθέτοντας ότι ο Μπέρια και ο Μαλενκόφ θα είχαν ειδοποιήσει τους γιατρούς και πως όπου να’ ναι θα έρχονταν, αλλά δεν ήρθε κανένας. Το ρολόι χτύπησε έντεκα, εκτός όμως από αυτό υπήρχε μια ησυχία νεκροταφείου. Κοίταζα συνέχεια το ρολόι – οι δείκτες έδειχναν μία, δύο, […] Τελικά, στις τρεις το πρωί, άκουσα τον ήχο ενός αυτοκινήτου που σταματούσε στην ντάτσα. Πήρα θάρρος από την σκέψη ότι σύντομα θα μπορούσα να παραδώσω τον Στάλιν στην φροντίδα των γιατρών, έπεφτα όμως τραγικά έξω. Εμφανίστηκαν οι σύντροφοι του Στάλιν, ο Μπέρια και ο Μαλενκόφ.[…] Ο Μπέρια με τα στερεωμένα στη μύτη γυαλιά του να λάμπουν, ήρθε προς το μέρος μου και είπε: “Λοζγκατσόφ, γιατί είσαι σε τέτοιο πανικό; Δεν βλέπεις ότι ο σύντροφος Στάλιν κοιμάται βαθιά; Μην τον ενοχλείς και σταμάτα να μας ανησυχείς.” Στάθηκαν εκεί για λίγο και κατόπιν γύρισαν και έφυγαν.

Σε εκείνο το σημείο ο Ρίμπιν μας μεταφέρει κάποιες επιπλέον λεπτομέρειες, όπως του τις διηγήθηκε ο δεύτερος αξιωματικός σωματοφύλακας της βάρδιας, ο Βασίλι Τουκόφ:

«Ο Μπέρια βγήκε από το δωμάτιο και άρχισε να βρίζει τον Στάροστιν. Δεν μιλούσε πια, φώναζε. “Θα ασχοληθώ με σένα προσωπικά. Ποιος σε διόρισε στο σύντροφο Στάλιν; Είσαι ένας πανηλίθιος.” Έφυγε από την ντάτσα έξαλλος. Ο δεύτερος γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής, Μαλενκόφ, ακολούθησε τον Μπέρια και το αυτοκίνητό τους ξεκίνησε.»²⁸.

Παρακάτω ο Ρίμπιν συνεχίζει την εξιστόριση του Λοζγκατσόφ: «Για άλλη μια φορά με άφησαν μόνο μου στο πλευρό του Στάλιν. Το ρολόι στον τοίχο συνέχιζε να χτυπάει – τέσσερις το πρωί, πέντε, έξι, επτά, οκτώ – και τίποτα δεν συνέβαινε. Ήταν η χειρότερη νύχτα της ζωής μου. […] Στις 08:30 π.μ., ήρθε ο Χρουστσόφ και είπε: “Οι γιατροί έρχονται από λεπτό σε λεπτό”. Έφτασαν τελικά στις 09:00 π.μ., το πρωί, ανάμεσα τους ήταν και ο δρ Λουκόμσκι, και άρχισαν να εξετάζουν τον ασθενή.»²⁹.

IV Σενάριο: Το τελευταίο σενάριο είναι του ίδιου του Λοζγκατσόφ, όπως το είχε ήδη δώσει, το 1989, ενυπόγραφα στον Έντβαρντ Ρατζίνσκι και ο τελευταίος το δημοσίευσε στο βιβλίο του «Στάλιν», το 1996.

Σύμφωνα με αυτό το σενάριο, ο Λοζγκατσόφ, αναφέρει ότι:

«…στις 10:00 π.μ. δεν υπήρχε “καμία κίνηση” στα δωμάτια του (έτσι λέγαμε όταν αυτός κοιμόταν). Πήγε έντεκα, δώδεκα, και εξακολουθούσε να μην υπάρχει καμία κίνηση. Αυτό πλέον είναι περίεργο: συνήθως σηκώνονταν στις 11:00 π.μ. – 12:00 π.μ., ενώ καμιά φορά ξυπνούσε ακόμα και στις 10:00 π.μ. Πλέον ήταν 01:00 μ.μ. και εξακολουθούσε να μην υπάρχει καμία κίνηση. Αρχίσαμε να ανησυχούμε. Στις 03:00 μ.μ., στις 04:00 μ.μ. – καμία κίνηση. Τα τηλέφωνα ίσως χτυπούσαν, αλλά όταν κοιμάται συνήθως τα εκτρέπουν σε άλλα δωμάτια. Καθόμασταν εκεί και λέει ο Στάροστιν: ‘”Κάτι κακό έχει γίνει. Τι θα κάνουμε;”…Αλήθεια τι να κάνουμε – να πάμε να δούμε; Αλλά έχει δώσει εντολή: εάν δεν υπάρχει κίνηση, στα δωμάτια του να μη μπαίνουν. Ειδάλλως η τιμωρία θα είναι αυστηρή. Καθόμαστε στο υπηρεσιακό κτίριο το οποίο συνδέεται με έναν διάδρομο περίπου 25 μέτρων με τα δωμάτιά του, μια ξεχωριστή πόρτα οδηγεί εκεί, ήδη έχουν περάσει έξι ώρες και δεν ξέρουμε τι να κάνουμε. Ξαφνικά ο εξωτερικός σκοπός μας ειδοποιεί: “Είδα ότι άναψε το φως στη μικρή τραπεζαρία.” Ε κι εμείς σκεφτήκαμε δόξα το Θεό, όλα είναι εντάξει. Είμαστε στις θέσεις μας, σε επιφυλακή, και…πάλι τίποτα. Πήγε οκτώ – τίποτα. Δεν ξέρουμε τι να κάνουμε, στις εννέα – καμία κίνηση, στις δέκα – το ίδιο. Είπα στο Στάροστιν: “Εσύ πήγαινε, εσύ είσαι επικεφαλής της φρουράς, εσύ πρέπει να ανησυχείς”. Αυτός απάντησε: “Φοβάμαι”. Εγώ του είπα: “Φοβάσαι εσύ, εγώ τι νομίζεις πως είμαι, κανένας ήρωας;” Εκείνη περίπου την στιγμή έφεραν ένα πακέτο από την Κεντρική Επιτροπή. Ήταν συνήθως η δουλειά μας να πηγαίνουμε την αλληλογραφία κατευθείαν σ’ αυτόν. Πιο σωστά – εγώ, η αλληλογραφία ήταν δικό μου καθήκον. Τι να γίνει, λέω, θα πάω, σε αυτή την περίπτωση, παιδιά μην με ξεχάσετε. Συνήθως όταν μπαίναμε κάναμε θόρυβο, καμιά φορά ανοιγοκλείναμε τις πόρτες δυνατά, για να μας ακούσει, ότι ερχόμαστε. Αντιδρούσε πολύ άσχημα, όταν εμφανιζόμασταν μπροστά του αθόρυβα. […] Άνοιξα την πόρτα και διέσχισα με ζωηρό βηματισμό τον διάδρομο, το δωμάτιο που αφήναμε τα έγγραφα βρισκόταν ακριβώς μπροστά από τη μικρή τραπεζαρία. Όταν έφτασα εκεί είδα μέσα από την ανοιχτή πόρτα τον Αφέντη πεσμένο κάτω με ένα άτσαλο τρόπο, πάνω στο δεξί του χέρι. Μαρμάρωσα… Πιθανότατα ακόμα δεν είχε χάσει τη συνείδησή του, αλλά δεν μπορούσε να μιλήσει. Είχε καλή ακοή, προφανώς άκουσε τα βήματά μου και με ελαφρώς σηκωμένο χέρι ένευσε σε βοήθεια. Έτρεξα κοντά του και τον ρώτησα: “Σύντροφε Στάλιν τι έχετε; Να καλέσουμε γιατρό;” Η απάντησή του ήταν ένα “Ντζ…ντζ…” και αυτό ήταν όλο. Στο πάτωμα βρισκόταν ένα ρολόι τσέπης και η εφημερίδα «Πράβντα». Όταν σήκωσα το ρολόι έδειχνε 6:30, τότε του συνέβη. Στο τραπέζι είχε ένα μπουκάλι μεταλλικό νερό «Ναρζάν», προφανώς όταν άναψε το φως, πήγε να βάλει νερό. Ενώ τον ρωτούσα προσπαθώντας να μάθω τι έγινε, ίσως για ένα-δύο, τρία λεπτά, αυτός ξαφνικά άρχισε να ροχαλίζει…άκουσα ένα ελαφρύ ροχαλητό, σαν να είχε αποκοιμηθεί. Σηκώνω το ακουστικό του εσωτερικού τηλεφώνου, τρέμω, με κόβει κρύος ιδρώτας, τηλεφωνώ στον Στάροστιν: “Έλα αμέσως στο σπίτι!” Ο Στάροστιν ήρθε και αυτός ξαφνιάστηκε – το Αφεντικό είναι λιπόθυμος… Μετά ήρθαν ο Τουκόφ και η Μότια Μπουτούσοβα. Όλοι μαζί τον σηκώσαμε και τον ξαπλώσαμε στον καναπέ, στο πάτωμα ήταν άβολα. Λέω στον Στάροστιν “Πήγαινε και πάρτους τηλέφωνο όλους χωρίς εξαίρεση” Αυτό έκανε. Εγώ δεν απομακρύνθηκα από τ’ Αφεντικό, που ήταν ακίνητος και μόνο ροχάλιζε. Ο Στάροστιν πήρε τηλέφωνο τον Ιγκνάτιεφ αλλά αυτός φοβήθηκε και τον παρέπεμψε στον Μπέρια και στον Μαλενκόφ. Ενώ αυτός τηλεφωνούσε εμείς αποφασίσαμε να τον μεταφέρουμε στον μεγάλο καναπέ της μεγάλης τραπεζαρίας. Τον μετακινήσαμε επειδή υπήρχε περισσότερος αέρας….τον σκεπάσαμε με μια κουβέρτα, ήταν φανερό ότι είχε παγώσει από το κρύο, είχε μείνει ξαπλωμένος στο πάτωμα, αβοήθητος, από τις επτά το βράδυ. Ο Μπουτούσοβα κατέβασε τα τυλιγμένα μανίκια του πουκάμισού του – σίγουρα κρύωνε. Εκείνη τη στιγμή, ο Στάροστιν κατάφερε να συνδεθεί με τον Μαλενκόφ. Μετά από περίπου μισή ώρα ο Μαλενκόφ μας κάλεσε και είπε: “Δεν βρήκα τον Μπέρια.” Πέρασε άλλη μισή ώρα, ο Μπέρια κάλεσε: “Μην πείτε σε κανέναν για την κατάσταση του συντρόφου Στάλιν”. Στις 03:00 π.μ. άκουσα τον ήχο ενός αυτοκινήτου, ο Μπέρια και ο Μαλένκοφ έφτασαν.Οι μπότες του Μαλενκόφ έτριζαν, θυμάμαι τις έβγαλε και τις πήρε παραμάσχαλα. Μπήκαν: “ Τι έχει τ’ Αφεντικό;” Ενώ αυτός είναι ξαπλωμένος και ελαφρά ροχαλίζει…ο Μπέρια με έβρισε. Γιατί προκαλείς πανικό; Τ’ Αφεντικό κοιμάται ήσυχα. Πάμε Μαλενκόφ! ” Τους εξήγησα τα πάντα, πώς ήταν ξαπλωμένος στο πάτωμα, πώς τον ρώτησα, πώς απάντησε ακαταλαβίστικα “Ντζ…ντζ…”. Ο Μπέρια μου είπε: “Μην πανικοβάλεις και μην μας ενοχλείς. Μην ενοχλείς και τον σύντροφο Στάλιν.” Έφυγαν λοιπόν. Έμεινα μόνος μου ξανά. Σκέφτηκα ότι πάλι πρέπει να φωνάξω τον Στάροστιν, ας τους σηκώσουμε όλους. Λέω: “Αλλιώς αυτός θα πεθάνει και εμείς έχουμε ξοφλήσει. Πάρε τηλέφωνο να έρθουν”. Μετά τις 07:00 π.μ. εμφανίστηκε ο Χρουστσόφ. ”Πως είναι τ’ Αφεντικό;” Λέω: “Είναι πολύ άσχημα” και του τα διηγήθηκα όλα. Ο Χρουστσόφ λέει: “Τώρα θα έρθουν οι γιατροί”. Ε, σκέφτομαι, δόξα το Θεό. Ανάμεσα στις οκτώ και μισή και εννέα κατέφθασαν οι γιατροί. Όλοι τους ήταν τόσο τρομαγμένοι…τον κοιτούν και τρέμουν. Πρέπει να τον εξετάσουν, αλλά τα χέρια τους τρέμουν, ο οδοντίατρος του έβγαλε τις μασέλες και του έπεσαν. Φοβούνται. Ο καθηγητής Λουκόμσκι είπε: “πρέπει να του βγάλουμε τη φανέλα, να μετρήσουμε την πίεση…”. Την έσχισα…Άρχισαν να καταφθάνουν διάφοροι και από εκείνη την στιγμή εμείς απομακρυνθήκαμε. Εγώ στεκόμουν κοντά στην πόρτα.»³⁰.

Παρατηρήσεις

Πρώτη παρατήρηση: Σύμφωνα με όλα τα σενάρια, από το πρωί της Κυριακής 1 Μαρτίου και για ένα δωδεκάωρο οι προσωπική φρουρά του Στάλιν αν και ανησυχεί, δεν τολμά να μπει στα δωμάτια του Στάλιν, ή έστω να τον καλέσουν στο εσωτερικό τηλέφωνο. Η εξήγηση που δίνει ο Βολκογκόνοφ στην σύντομη βιογραφία του Στάλιν που δημοσιεύτηκε το 1996 είναι ότι: «κανείς δεν τολμούσε να πάει στο Αφεντικό χωρίς να κληθεί· αυτές ήταν οι διαταγές του Μπέρια»³¹. Μα τι δουλιά έχει ο Μπέρια; Ήδη από το 1948 δεν ήταν επικεφαλής του υπουργείου Κρατικής Ασφάλειας (МГБ) ούτε των φρουρών και, σύμφωνα με την κατανομή αρμοδιοτήτων στην κυβέρνηση και το Πολιτμπιρό, μόνο το υπουργείο Εσωτερικών (МВД) βρισκόταν υπό τον έλεγχό του. Η φρουρά της ντάτσας υπαγόταν στο Κεντρικό Διευθυντήριο Φρούρησης του υπουργείου Κρατικής Ασφάλειας. Η εξήγηση του Βολκογκόνοφ δεν πείθει. Σωστά διερωτάται ο Ζόρες Μεντβέντιεφ: «Άνθρωποι οι οποίοι με την παραμικρή ένδειξη οποιασδήποτε αιτίας συναγερμού, ήταν υποχρεωμένοι να θέσουν σε επιφυλακή τον αμέσως ανώτερό τους και να πάρουν τα όποια μέτρα ήταν απαραίτητο, ήταν δυνατόν να κάθονται και να περιμένουν ώρες χωρίς να κάνουν τίποτα, ενώ γνώριζαν πως κάτι έχει συμβεί;»³². Η υπόθεση ότι ο Στάροστιν και ο Λοζγκατσόφ στέκονταν στην είσοδο των διαμερισμάτων του Στάλιν, από τις 10:30 π.μ. μέχρι τις 10:30 μ.μ., γεμάτοι αγωνία αλλά χωρίς να αναλαμβάνουν καμία δράση, απλώς δεν έχει λογική.

Δεύτερη παρατήρηση: Στην δεύτερη εκδοχή, τον Στάλιν, δεν τον βρήκε πεσμένο η Ματριόνα Πέτροβνα Μπουτούσοβα, «η αφοσιωμένη υπηρέτρια, που δούλευε στην ντάτσα πολλά χρόνια», όπως την περιγράφει ο Χρουστσόφ, αλλά ο Μιχαήλ Στάροστιν, ο αξιωματικός της προσωπικής φρουράς που είχε βάρδια. Εντύπωση μάλιστα κάνει ότι στην εξιστόρηση του Βολκογκόνοφ, όπως του την μεταφέρει ο Ρίμπιν, δεν αναφέρεται καθόλου ο Λοζγκατσόφ. Στην τρίτη και στην τέταρτη εκδοχή – αυτός που μπαίνει στα δωμάτια του βοζντ για να δει τι κάνει, με πρόσχημα, να του παραδώσει την αλληλογραφία, δεν είναι ο Στάροστιν, αλλά ο υποφρούραρχος Λοζγκατσόφ.

Τρίτη παρατήρηση: Όλα τα σενάρια συμφωνούν για το σημείο και την κατάσταση στην οποία βρήκαν τον Στάλιν. Στη σκοτεινή μικρή τραπεζαρία, πάνω στο χαλί, δίπλα από το τραπέζι, ο Στάλιν ήταν άτσαλα πεσμένος με τον κορμό του σώματός του να έχει καταπλακώσει τον αγκώνα του. Φορούσε μια φανέλα και ένα παντελόνι πιτζάμας, αν και είχε τις αισθήσεις του, βρισκόταν σε κατάσταση πλήρους αδυναμίας, δεν μπορούσε να μιλήσει και μάλιστα είχε απώλεια ούρων. Ήταν φανερό πως βρισκόταν εκεί ξαπλωμένος για αρκετές ώρες και ήταν παγωμένος. Στο πάτωμα δίπλα του βρισκόταν η εφημερίδα «Πράβντα» και το ρολόι τσέπης του, το οποίο μάλιστα ήταν σταματημένο στις 06:30! Σύμφωνα με το δεύτερο σενάριο (που ο Ρίμπιν μεταφέρει στον Βολκογκόνοφ), ο εξωτερικός φρουρός είδε τα φώτα της μικρής τραπεζαρίας να ανάβουν περίπου στις 06:30 μ.μ., αναφέρει για την εφημερίδα «Πράβντα», αλλά όχι και για το πεσμένο ρολόι. Στο τέταρτο σενάριο, όταν ο Λοζγκατσόφ σηκώνει το ρολόι παρατηρεί ότι είναι σταματημένο στις 06:30, άρα λογικά θα πρέπει να ήταν «μετά μεσημβρίας». Ο Στάλιν άναψε το φως γιατί τέτοια ώρα στην Μόσχα είναι σκοτεινά, μάλλον ήθελε να πιει νερό. Να γιατί το μπουκάλι μεταλικό νερό «Μπορζόμ» (σύμφωνα με το δεύτερο σενάριο) ή «Ναρζάν» (σύμφωνα με το τέταρτο σενάριο) με το άδειο ποτήρι, ήταν στο τραπέζι. Παθαίνει το εγκεφαλικό ή κάποια κρίση, πέφτει και το ρολόι σταματά. Η Αγκάθα Κρίστι ποτέ δεν θα κατέφευγε σε μια τέτοια φτηνή, βολική εξήγηση, αλλά εκείνη ήταν η «Βασίλισσα του Εγκλήματος». Το φως που είδε ο εξωτερικός φρουρός να ανέβει και το σταματημένο ρολόι, τοποθετούν το εγκεφαλικό του Στάλιν, να το παθαίνει, όχι πριν τις 06:30 μ.μ., την Κυριακή, 1^η Μαρτίου.

Τέταρτη παρατήρηση: Στα απομνημονεύματά του, ο Χρουστσόφ, αναφέρει ότι όταν ήρθαν οι γιατροί, το πρωί στις 2 Μαρτίου: «Αμέσως με ψαλίδι του έκοψαν τα ρούχα, τον άλλαξαν και τον μετέφεραν στη μεγάλη τραπεζαρία, τον έβαλαν στον μεγάλο καναπέ, που αυτός κοιμόταν και είχε περισσότερο αέρα.». Όμως σύμφωνα με τα σενάρια του Λοζγκατσόφ (τρίτο και τέταρτο), αμέσως μετά που τον έβαλαν στον καναπέ της μικρής τραπεζαρίας, διαπίστωσαν ότι ήταν κοντός και αναγκάστηκαν να τον μεταφέρουν στον καναπέ της μεγάλης τραπεζαρίας, που υπήρχε και περισσότερος αέρας. Άρα σύμφωνα με τα λεγόμενα του Λοζγκατσόφ, όλο το βράδυ βρισκόταν δίπλα στον Στάλιν, στην μεγάλη τραπεζαρία.

Πέμπτη παρατήρηση: Σύμφωνα με το δεύτερο, τρίτο και τέταρτο σενάριο, ο Στάροστιν πήρε τηλέφωνο να ενημερώσει για την κατάσταση του Στάλιν, τον υπουργό Κρατικής Ασφάλειας Σεμιόν Ιγκνάτιεφ. Μέχρι τον Απρίλιο του 1952, επικεφαλής του Κεντρικού Διευθυντηρίου Φρούρησης του υπουργείου Κρατικής Ασφαλείας και άμεσος προϊστάμενος του Στάροστιν ήταν ο Νικολάι Βλάσικ. Όμως μετά την σύλληψη του τελευταίου, η υπηρεσία πέρασε κατευθείαν υπό την ευθύνη του υπουργού Ιγκνάτιεφ. Να γιατί ο Στάροστιν τηλεφωνεί κατευθείαν στον υπουργό του για οδηγίες. Θα είναι όμως αφελές να πιστέψουμε ότι εκείνο το τηλεφώνημα ήταν και το πρώτο κατά την διάρκεια εκείνης της μέρας. Η ντάτσα του Κούντσεβο ήταν προφανώς πρώτη προτεραιότητα για προστασία από τις υπηρεσίες του МГБ και ως εκ τούτου ο Ιγκνάτιεφ λάμβανε από την ντάτσα τακτικές αναφορές για τα σχέδια του Στάλιν, έτσι ώστε να μπορεί να είναι βέβαιος ότι έχουν παρθεί όλα τα απαραίτητα μέτρα. Η Κυριακή 1η Μαρτίου δεν θα ήταν εξαίρεση. Σίγουρα ο ανώτερος αξιωματικός υπηρεσίας, που εκείνη την Κυριακή ήταν ο Στάροστιν, θα τον είχε ενημερώσει ότι η καθημερινή ρουτίνα είχε αλλάξει, ότι ο Στάλιν δεν είχε σηκωθεί το πρωί ως συνήθως και δεν είχε δώσει οδηγίες για τη μέρα. Ο Ιγκνάτιεφ απ’ την μεριά του ασφαλώς θα είχε τηλεφωνήσει αργότερα για να ελέγξει την κατάσταση. Κι όμως στην εξιστόρηση των σωματοφυλάκων δεν γίνεται καμία αναφορά για επικοινωνία τους με τον προϊστάμενο υπουργό τους, πριν βρουν τον Στάλιν να κείτεται στην μικρή τραπεζαρία. Δηλαδή, όχι μόνο περίμεναν ένα δωδεκάωρο πριν κάνουν το καθήκον τους, να ελέγξουν την κατάσταση του ανθρώπου που φύλασσαν, αλλά δεν το ανέφεραν και στον προϊστάμενό τους. Ακόμα και για τους μη ειδικούς αυτά τα σενάρια δεν γράφονται ούτε για τρίτης διαλογής ταινίες. Αλλά ας συνεχίσουμε με την εξιστόρηση της τηλεφωνικής επικοινωνίας Στάροστιν – Ιγκνάτιεφ:

Ο Ιγκνάτιεφ σύμφωνα με το τρίτο σενάριο, μετά την αναφορά της κατάστασης του Στάλιν από τον Στάροστιν, αρνήθηκε να πάρει πρωτοβουλία να καλέσει τους γιατρούς και τον παρέπεμψε στο Μπέρια. Όταν εκείνος δεν μπόρεσε να τον βρει, πήρε τηλέφωνο τον Μαλενκόφ. Σύμφωνα με το δεύτερο και το τέταρτο σενάριο, ο ίδιος ο Ιγκνάτιεφ τον παρέπεμψε και στο Μαλενκόφ.

Το Νοέμβριο του 1952, το Γραφείο του Πρεζίντιουμ της Κεντρικής Επιτροπής είχε αποφασίσει ότι, σε περίπτωση απουσίας του Στάλιν (κάτι που εκείνη την εποχή αναφερόταν σε απουσίες λόγω διακοπών), η προεδρία της κυβέρνησης, του Γραφείου του Πρεζίντιουμ της Κ.Ε. και της Γραμματείας, θα καλυπτόταν εκ περιτροπής. Στις συνεδριάσεις της κυβέρνησης, ο Μπέρια βρισκόταν επικεφαλής της λίστας και στις συνεδριάσεις στο Κόμμα, ο Μαλενκόφ. Αυτό ήταν το πρώτο δίδυμο της εξουσίας. Άρα σε περίπτωση ανάγκης, όπως τώρα, λογικά το μέλος της κυβέρνησης και του Πρεζίντιουμ της Κ.Ε., Ιγκνάτιεφ, θα έπρεπε να απευθυνθεί στους Μπέρια – Μαλενκόφ. Λογικά όμως, αυτός που θα έπρεπε να ειδοποιήσει τους συναδέλφους του, ήταν ο ίδιος και όχι ο αξιωματικός σωματοφύλακας. Και σε αυτό το σημείο τα σενάρια δεν πείθουν.

Στο τέταρτο σενάριο ο Λοζγατσόφ δίνει την δική του ερμηνεία για την άρνηση του Ιγκνάτιεφ να πάρει πρωτοβουλία να καλέσει τους γιατρούς: «…αυτός φοβήθηκε και τον παρέπεμψε στο Μπέρια και στο Μαλενκόφ». Αυτή η ερμηνεία έχει περάσει και στα βιβλία ιστορίας όταν αναφέρονται σε εκείνο το σημείο. Να τι αναφέρει ο έγκριτος ιστορικός Όλεγκ Χλεβνιούκ: «Η αντίδραση του Ιγκνάτιεφ ήταν απόλυτα κατανοητή. Συμπεριφέρθηκε όπως ακριβώς οι σωματοφύλακες αρκετές ώρες νωρίτερα, όταν φοβούνταν να εισέλθουν απρόσκλητοι στα δωμάτια του Στάλιν. Ο Ιγκνάτιεφ δεν ήθελε να αναλάβει την ευθύνη της απόφασης να καλέσει γιατρούς για τον βοζντ.»³³.

Το να μεταθέσει την ευθύνη στον Μπέρια, ανταποκρινόταν στο πρωτόκολλο λειτουργίας σε περίπτωση απουσίας του Στάλιν, όπως αναφέραμε παραπάνω, αλλά δείχνει και φόβο να αναλάβει μόνος του την ευθύνη της απόφασης να καλέσει τους γιατρούς. Υπάρχει όμως και κάτι άλλο που ίσως να παρακίνησε τον Ιγκνάτιεφ στην μετάθεση της ευθύνης. Ο Ιγκνάτιεφ, μέσω της Υπόθεσης των Μιγγρέλων, με την καθοδήγηση και τις ευλογίες του Στάλιν, είχε κερδίσει έναν μεγάλο εχθρό – τον Μπέρια. Από τις διηγήσεις των φρουρών φαίνεται ότι ο άνθρωπος που καθυστέρησε το κάλεσμα των γιατρών ήταν ο Μπέρια. Σύμφωνα με το τέταρτο σενάριο, ο Μπέρια τα μεσάνυχτα τηλεφωνεί στον Στάροστιν και του λέει να μην πουνσε κανέναν για την κατάσταση του συντρόφου Στάλιν. ΄Οταν τελικά στις 03:00 π.μ., εμφανίζεται στην ντάτσα, μαζί με τον Μαλενκόφ, άρχισε να βρίζει τον Στάροστιν ότι προκαλεί πανικό, ενώ τ’ Αφεντικό κοιμόταν ήσυχα. Του απαγόρευσε να ενοχλεί και αυτούς και τον σύντροφο Στάλιν. Μάλιστα στο τρίτο σενάριο προστίθεται και η μαρτυρία του δεύτερου αξιωματικού σωματοφύλακα της βάρδιας, του Βασίλι Τουκόφ: «Ο Μπέρια βγήκε από το δωμάτιο και άρχισε να βρίζει τον Στάροστιν. Δεν μιλούσε πια, φώναζε. “Θα ασχοληθώ μ’ σένα προσωπικά. Ποιος σε διόρισε στο σύντροφο Στάλιν; Είσαι ένας πανηλίθιος.”». Πολύ καλά ξέρει ο Μπέρια ότι ο διορισμός του Στάροστιν είχε γίνει επι Βλάσικ, ο οποίος είναι τώρα στη φυλακή. Άρα η διατήρηση ενός «πανηλίθιου» σε μία τέτοια θέση αποτελούσε άμεση μομφή κατά του τωρινού προϊσταμένου του – Ιγκνάτιεφ.

Ο Ρίμπιν στη περιγραφή του, όπως τη μεταφέρει στον Βολκογκόνοφ, στο δεύτερο σενάριο, εκφράζει ξεκάθαρα την άποψη: «Φαινόταν ότι όλα ακολουθούσαν ένα προκατασκευασμένο σενάριο που είχε επεξεργαστεί ο Μπέρια.».

Θα μπορούσε λοιπόν όλη αυτή η ιστορία να είναι επινοημένη για να φανεί ο Μπέρια ως υπεύθυνος για την καθυστέρηση της ειδοποίησης των γιατρών; Ίσως. Σύμφωνα με τον Ζ. Μεντβέντιεφ, δεν υπάρχει τρόπος να το μάθουμε³⁴.

Έκτη παρατήρηση: Ο Χρουστσόφ αναφέρει ότι, την πρώτη φορά που πήγαν στην ντάτσα, κανένας δεν είδε τον Στάλιν. Όταν γράφει «κανένας», εννοεί αυτοί που είχαν ειδοποιηθεί: ο Μαλενκόφ, ο Μπέρια, ο Μπουλγκάνιν και ο ίδιος. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ζόρες Μεντβέντιεφ, πρώτοι έφτασαν στην ντάτσα ο Χρουστσόφ και ο Μπουλγκάνιν, ενώ ο Μαλενκόφ και ο Μπέρια είχαν καθυστερήσει για κάποιο λόγο να πάνε. Αυτό όμως δεν προκύπτει από την εξιστόριση του Χρουστόφ. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του τελευταίου πήγαν όλοι, μίλησαν με τους φρουρούς, και έφυγαν όλοι πίσω για τα σπίτια τους. Στο δεύτερο, τρίτο και τέταρτο σενάριο οι Μαλενκόφ και Μπέρια τον είδαν. Μάλιστα ο Στάροστιν, σύμφωνα με το δεύτερο σενάριο ή ο Λοζγκατσόφ, σύμφωνα με το τέταρτο σενάριο, θυμάται μια λεπτομέρεια για τον Μαλενκόφ – τις ολοκαίνουριες μπότες του, τις κρατούσε παραμάσχαλα για να μην τρίζουν. Ο ιστορικός Όλεγκ Χλεβνιούκ συνδυάζει το σενάριο του Χρουστσόφ με εκείνα των Στάροστιν και Λοζγκατσόφ και αναπλάθει την ιστορία με τον εξής τρόπο: «Σύμφωνα με τους σωματοφύλακες, οι τέσσερις, προτού αποχωρήσουν, αποφάσισαν ο Μαλενκόφ και ο Μπέρια να εισέλθουν στα δωμάτια του Στάλιν και να εκτιμήσουν προσωπικά την κατάστασή του. Μια τέτοια εκτίμηση απαιτούσε δύο άτομα, για ευνόητους λόγους. Αν πήγαιναν και οι τέσσερις θα έκαναν περιττό θόρυβο και θα διακινδύνευαν να ξυπνήσουν τον βοζντ. Και κανένας τους δεν ήθελε να μπει μόνος του. Ο Χρουστόφ και ο Μπουλγκάνιν λοιπόν περίμεναν στα διαμερίσματα των σωματοφυλάκων, ενώ ο Μπέρια και ο Μαλενκόφ μπήκαν σιγά σιγά για να ελέγξουν πως ήταν ο Στάλιν, κυριευμένοι από τρόμο μήπως και τον ξυπνούσαν.[…] Οι δύο άντρες πλησίασαν τον Στάλιν και τον άκουσαν να ροχαλίζει ελαφρά.[…] Ο Στάλιν απλώς κοιμόταν.[…] Οι τέσσερις άντρες αψήφησαν την ανησυχία των σωματοφυλάκων κι επέστρεψαν στη Μόσχα»³⁵. Αυτή η συνδυασμένη εκδοχή που μας δίνει ο Χλεβνιούκ δεν παίρνει υπόψιν της τα λόγια των αυτοπτών μαρτύρων: Από την μία του Χρουστόφ: «Συμφωνήσαμε να μην δούμε τον Στάλιν, αλλά τους φρουρούς βάρδιας.[…] Όταν μας είπαν τι είχε συμβεί, θεωρήσαμε ότι δεν θα είναι πρέπον να κάνουμε γνωστή την παρουσία μας ενώ αυτός βρισκόταν σε τέτοια στενάχωρη κατάσταση. Χωρίσαμε και πήγε ο καθένας σπίτι του.» Από την άλλη του Λοζγκατσόφ: «Στις 03:00 π.μ. άκουσα τον ήχο ενός αυτοκινήτου, ο Μπέρια και ο Μαλένκοφ έφτασαν» ή του Στάροστιν: «Τελικά, το σταλινικό Τέρας βρέθηκε σε κάποια από τις κυβερνητικές βίλες παρέα με μια νεαρή γυναίκα και στις 3 η ώρα τη νύχτα έφτασε, μαζί με τον Μαλενκόφ».

Έβδομη παρατήρηση: Ο χρόνος της πρώτης επίσκεψης δεν αναφέρεται από τον Χρουστσόφ αλλά έμμεσα μπορούμε να υπολογίσουμε ότι θα ήταν μεσάνυχτα, μιας και εάν ακολουθήσουμε τα υπόλοιπα σενάρια, ο Λοζγκατσόφ ή ο Στάροστιν, βρήκε τον Στάλιν πεσμένο στην μικρή τραπεζαρία στις 10:30 μ.μ. – 11:00 μ.μ.. Μετά από λίγο ειδοποιήθηκε ο Μαλενκόφ, ο οποίος με την σειρά του ειδοποίησε τον Μπέρια, τον Μπουλγκάνιν και τέλος τον Χρουστσόφ. Ο γιος του Χρουστσόφ, Σεργκέι, που εκείνη την εποχή ήταν φοιτητής και ζούσε με τους γονείς του, γράφοντας τις δικές του αναμνήσεις από τον πατέρα του αναφέρει: «Ήταν αργά το βράδυ όταν τηλεφώνησε ο Μαλενκόφ και του είπε ότι κάτι είχε συμβεί στον Στάλιν. Ο πατέρας έφυγε τρέχοντας»³⁶. Ο Χρουστσόφ χρειάστηκε δεκαπέντε λεπτά να ετοιμαστεί και άλλα δεκαπέντε περίπου λεπτά για να φτάσει στην ντάτσα. Άρα περίπου τα μεσάνυχτα θα πρέπει να έφτασε εκεί μαζί με τους Μπέρια, Μαλενκόφ και Μπουλγκάνιν. Η πρώτη επίσκεψη ήταν σύντομη, όπως μαρτυρεί και ο γιος του Χρουστσόφ: «Μου προκάλεσε μάλλον έκπληξη η σύντομη επιστροφή το πατέρα μου, είχε λείψει μόνο για μιάμιση-δύο ώρες». Άρα θα πρέπει κατά τις 02:00 π.μ., ο Χρουστσόφ να βρίσκεται πίσω στο σπίτι του. Σύμφωνα με τον Λοζγκατσόφ η πρώτη επίσκεψη των Μαλενκόφ – Μπέρια ήταν στις 03:00 π.μ. Αφού έδιωξαν τους φρουρούς και τους υπηρέτες, απαγορεύοντάς τους να τηλεφωνήσουν σε οποιονδήποτε, οι δύο συνεργάτες του Στάλιν αποχώρησαν βιαστικά. Ούτε ο Στάροστιν ούτε ο Λοζγκατσόφ αναφέρουν την άφιξη του Χρουστσόφ και του Μπουλγκάνιν πριν το πρωί της Δευτέρας 2 Μαρτίου. Σύμφωνα με το δεύτερο σενάριο ο Χρουστόφ ήρθε: «Αργά το πρωί, γύρω στις 9 η ώρα». Σύμφωνα με το τρίτο σενάριο:«Στις 08:30 π.μ., ήρθε ο Χρουστσόφ», και σύμφωνα με το τέταρτο σενάριο:«Μετά τις 07:00 π.μ. εμφανίστηκε ο Χρουστσόφ». Στα απομνημονεύματα του ο Χρουστσόφ (βλέπε πρώτο σενάριο), δεν αναφέρει πότε ξαναέφυγε από το σπίτι του: «Πέρασε κάμποση ώρα…»,παρά μόνο ότι αυτό έγινε ύστερα από το δεύτερο τηλεφώνημα του Μαλενκόφ. Από τις διηγήσεις των Στάροστιν – Λοζγκατσόφ, συμπεραίνουμε ότι ξαναέφυγε από το σπίτι του μόνο αφού είχε ήδη ξημερώσει. Τότε γιατί ο γιος του Χρουστσόφ, Σεργκέι, αναφέρει για την δεύτερη έξοδο του πατέρα του ότι:«Δεν τον άκουσα να ξαναβγαίνει έξω, πρέπει να με είχε πάρει ο ύπνος. Εκείνη τη φορά ο πατέρας μου έλειψε πολλή ώρα και δεν γύρισε πριν ξημερώσει.»³⁷. Ίσως η δεύτερη έξοδος του Χρουστσόφ, την οποία αυτός δεν την αναφέρει, να έγινε μετά τις 03:00 π.μ. και η επιστροφή του το πρωί, όπως μαρτυρεί ο Σεργκέι Χρουστσόφ. Δεν αποκλείεται εκείνο το χρονικό διάστημα να συναντήθηκε το «κουαρτέτο» (Μαλενκόφ – Μπέρια – Χρουστσόφ – Μπουλγκάνιν) για να συντονίσουν τις επόμενες κινήσεις τους.

Όγδοη παρατήρηση: Με βάση το πρώτο σενάριο από την περιγραφή που κάνουν οι φρουροί της πύλης, λίγο μετά τα μεσάνυχτα, ήταν εντελώς ξεκάθαρο για τον Χρουστσόφ και τους υπόλοιπους τρεις, ότι ο Στάλιν είχε πάθει εγκεφαλικό επεισόδιο, «αποπληξία» όπως την έλεγαν τότε. Αυτό ήταν επίσης προφανές και με βάση το υπόλοιπα σενάρια, στον Μαλενκόφ και στον Μπέρια, ύστερα από το τηλεφώνημα του Στάροστιν. Το γεγονός ότι ο Στάλιν κειτόταν για πολλές ώρες στο πάτωμα, κατουρημένος και ανίκανος να μιλήσει αποτελούσε περισσότερο από επαρκή απόδειξη για να καταλήξουν σε αυτό το συμπέρασμα. Και τι έκαναν; Δεν έκαναν τίποτα. Ακόμα και όταν ο Μαλενκόφ και ο Μπέρια, πήγαν να τον δουν, στις 03:00 π.μ. Ήταν ολοφάνερο ότι ο Στάλιν βρισκόταν σε κρίσιμη κατάσταση, και δεν υπήρχε κανένας άλλος λόγος για την καθυστέρηση στην αναζήτηση ιατρικής βοήθειας. Το πρόβλημα ήταν ότι, από την στιγμή που θα καλούνταν οι γιατροί, τα νέα για την ασθένεια του βοζντ αναπόφευκτα θα διαδίδονταν πέρα από τον στενό κύκλο. Για αυτό ήταν καθοριστικής σημασίας για τους ηγέτες του Κόμματος να έχουν λίγο χρόνο στη διάθεσή τους, ώστε να καταλήξουν σε μία συμφωνία για τον μελλοντικό καταμερισμό της εξουσίας.

Ένατη παρατήρηση: Τελικά πότε έφτασαν οι γιατροί; Στα απομνημονεύματά του ο Χρουστσόφ δεν αναφέρει, ενώ σύμφωνα με τα υπόλοιπα σενάρια οι γιατροί έκαναν την εμφάνισή τους από τις οκτώ και μισή μέχρι και λίγο μετά τις εννέα το πρωί της 2ας Μαρτίου. Σύμφωνα με την κόρη του Στάλιν, Σβετλάνα Αλιλούγεβα, οι γιατροί δεν εμφανίστηκαν στο Κούντσεβο, ούτε ένα λεπτό πριν τις 10:00 π.μ. Το ημερολόγιο που κρατούσαν οι γιατροί που κούραραν τον Στάλιν όμως δείχνει ότι η πρώτη εξέταση έγινε στις 07:00 π.μ. στις 2 Μαρτίου. Σε κάθε περίπτωση είχαν περάσει το λιγότερο είκοσι έξι ώρες από τότε που χώρισε η παρέα τα ξημερώματα της 1^ης Μαρτίου και τουλάχιστον 9 ώρες από τότε που βρήκαν τον Στάλιν, σωριασμένο στο πάτωμα, ενώ είχαν προηγηθεί και κάμποσες ώρες από τότε που έπαθε το εγκεφαλικό επεισόδιο.

Οι περισσότεροι ιστορικοί στις βιογραφίες του για τον σοβιετικό ηγέτη παίρνουν μια από τις εκδοχές των φρουρών-αυτοπτών μαρτύρων, και του Χρουστσόφ ή τις συνδυάζουν σε ενιαίο αφήγημα γεμίζοντας με μυθοπλασία τα χρονικά κενά, από το βράδυ της 28^ης Φεβρουαρίου, μέχρι το πρωί της 2^ας Μαρτίου. Αν και όπως είδαμε έχουν διαφορές οι αφηγήσεις αυτές, δεν μπορούν να κρύψουν την ολιγωρία του μηχανισμού ασφαλείας και της ηγετικής ομάδας, η οποία δίνει τροφή, όλα αυτά τα χρόνια, σε θεωρίες συνωμοσίας.

Σημειώσεις

Волкогонов, Д. 1991, σ. 245, 247 και 345
ΒΟΛΚΟΓΚΟΝΟΦ ΝΤ., 1990, Βιβλίο 1ο Μέρος 2ο , σ.42
KHLEVNIUK, O., 2017, σσ. 24 – 25
KHLEVNIUK, O., 2018, σ. 60
KHLEVNIUK, O., 2018, σ. 60
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σ. 29, Власик Н. С. & Рибин А. Т.2017, σ. 130
Хрушчов, Н.,2011, том втори, σ. 402
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σ. 29
KHLEVNIUK, O., 2018, σσ. 26 – 27
RUBENSTEIN, J., 2017, σ. 27
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σ. 30
Хрушчов, Н.,2011, том втори, σ. 403
Хрушчов, Н., 2011, σ. 406
Хрушчов, Н., 2011, σ. 406
Волкогонов, Д. 1996, σ. 283
Найт, Е., 2004, σ. 266
RUBENSTEIN, J., 2017, σ. 22
KHLEVNIUK, O., 2018, σ. 27
Хрушчов, Н., 2011, σ. 406
ΒΟΛΚΟΓΚΟΝΟΦ ΝΤ., 1990, Βιβλίο Δεύτερο, Μέρος Δεύτερο, σσ. 266-268
Монтефиоре С., 2007, σ. 612
Власик Н. С. & Рибин А. Т.2017, σ. 108
Радзински Е., 1997, σ. 500
Хрушчов, Н.,2011, том втори, σσ. 406 – 407
ΒΟΛΚΟΓΚΟΝΟΦ ΝΤ., 1990, Βιβλίο Δεύτερο, Μέρος Δεύτερο, σσ. 269-271 και Волкогонов, Д. 1991, σσ. 1550 – 1551
Власик Н. С. & Рибин А. Т.2017, σσ. 109 – 110
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σ. 93
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σ. 55
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σ. 34
Радзински Е., 1997, σσ. 501- 505
Волкогонов, Д. 1996, σ. 284
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σσ. 31 – 32
KHLEVNIUK, O., 2018, σ. 187
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σ. 40
KHLEVNIUK, O., 2018, σσ. 188 – 189
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σ.28
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σ. 36

Βιβλιογραφία

Хрушчов, Н., 1956. ОТЧЕТЕН ДОКЛАД НА ЦЕНТРАЛНИЯ КОМИТЕТ НА КПСС ПРЕД XX КОНГРЕС НА ПАРТИЯТА. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

Хрушчов, Н., 1956. ЗА КУЛТА КЪМ ЛИЧНОСТТА И ЗА ПОСЛЕДИЦИТЕ ОТ НЕГО. Доклад на първи секретар на ЦК на КПСС пред XX конгрес на партията. СОФИЯ: Изд. Къща „АРТ – Кентавър“, 1991.

XX КОНГРЕС НА КПСС, 1956. РЕЗОЛЮЦИЯ, ДИРЕКТИВИ, ПОСТАНОВЛЕНИЯ. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

XX КОНГРЕС НА КПСС, 1956. РЕЧИ НА ЧЛЕНОВЕТЕ И КАНДИДАТ-ЧЛЕНОВЕТЕ НА ПРЕЗИДИУМА И НА СЕКРЕТАРИТЕ НА ЦК НА КПСС. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

Постановление на Централния комитет на КПСС за преодоляване на култа към личността и последиците от него, 1956. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

XXI ИЗВЪНРЕДЕН КОНГРЕС НА КПСС, 1959. Н.С. ХРУШЧОВ. КОНТРОЛНИ ЦИФРИ ЗА РАЗВИТИЕ НА НАРОДНОТО СТОПАНСТВО НА СССР ПРЕЗ 1959 – 1965 ГОДИНА. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

XXII КОНГРЕС НА КПСС, 1961. Отчет на Централния комитет на КПСС пред XXII на Комунистическата партия на Съветския съюз. Доклад на първия секретар на Централния комитет другария Н. С. Хрушчов. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

XXII КОНГРЕС НА КПСС, 1961. Заключителното слово на първия секретар на Централния комитет другария Н. С. Хрушчов пред XXII конгрс на КПСС. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

Червенков В., 1952. XIX конгрес на КПСС. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

Авторханов, А., 1991. Загадката около смъртта на Сталин. София: Издателство Интерпринт

Авторханов, А., 1994. Технология на властта. Том 1§2 София: Издателска къща „Хр. Ботев“

Болън Ч. Е., 2020. СВИДЕТЕЛ НА ИСТОРИЯТА 1929 – 1969. София Университетско Издателство „Св. Климент Охридски“

Хрушчов, Н.,2011. Хора. Години. Власт. Мемоари в три тома. София: Издателство ПРОЗОРЕЦ.

Власик Н. С. & Рибин А. Т.2017. РЕДОМ ДО СТАЛИН.Исторически портрет. София: Издателство ПАРИТЕТ

Волкогонов, Д. 1991. ТРИУМФ И ТРАГЕДИЯ. Политически портрет на Й.В.СТАЛИН. София: ВОЕННО ИЗДАТЕЛСТВО

Волкогонов, Д. 1996. СЕДЕМТЕ ВОЖДОВЕ. София: Издателство Труд.

Дюран, А., 2017. НИКИТА ХРУШЧОВ – ЧОВЕКЪТ, ДАРИЛ СВОБОДА. МИТОВЕ И РЕАЛНОСТ. София: Издателство ПАРИТЕТ

Зенкович Н., 1999. Тайните на отминаващия век. Книга 3, София: Издателство Мириам

Зенкович Н., 2000. Тайните на отминаващия век. Книга 4, София: Издателство Мириам

Наумов Л., 2017. Сталин и НКВД. София: Издателство Паритет

Млечин, Л., 2018. Сталин. Злата съдба на Русия. София: Издателство ПАРИТЕТ

Млечин, Л., 2019. ТАЙНИ И ЗАГАДКИ НА СТУДЕНАТА ВОЙНА. ОТ РЕЧТА ВЪВ ФУЛТЪН ДО РАЗПАДА НА СССР. София: Издателство ПАРИТЕТ

Монтефиоре С., 2007. СТАЛИН. Дворът на червения цар. София: Издателство ПРОЗОРЕЦ

Монтефиоре, С. 2009. Младият Сталин. София: Издателство Прозорец.

Мухин Ю., 2017. Тайните за Берия. За какво убиха съратника на Сталин. София: Издателство Паритет

Найт, Е., 2004. БЕРИЯ. Дясната ръка на Сталин. София: ИК „АНИМАР“.

Карпов, В., 2004. ГИБЕЛТА НА СТАЛИН. София: Издателство „Нова зора“

Коткин, С., 2015 Сталин – том1: Пътят към властта (1878 – 1928). София: Издателство „Милениум“

Коткин, С., 2018. Сталин – том 2: В очакване на Хитлер (1929 – 1941). София: Издателство „Милениум“

Радзински Е., 1997. Сталин. София: Издателство Прозорец.

Суваров В., 2014. КРАХЪТ. Хроника на Великото десетилетие. Книга втора. София: Издателство „ФАКЕЛ ЕКСПРЕС“.

Судоплатов П., 2008. Кремъл и Лубянка. Спецоперации 1930-1950. София: Издателство Прозорец.

Чуев Ф. , 1998. Молотов си спомня. Сто и четиридесет беседи на Феликс Чуев с Молотов. Том 1-2. София: Издателство Абагар

ΒΟΛΚΟΓΚΟΝΟΦ ΝΤ., 1990. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΚΑΙ ΤΡΑΓΩΔΙΑ. Πολιτικό πορτρέτο του Ι.Β.Στάλιν. Αθήνα: Εκδόσεις «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ»

ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004. Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΣΤΑΛΙΝ. Αθήνα: Εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

RUBENSTEIN, J., 2017. ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ. Αθήνα: Εκδόσεις «ΨΥΧΟΓΙΟΣ».

KHLEVNIUK, O., 2018. ΣΤΑΛΙΝ. ΜΙΑ ΝΕΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

FITZPATRICK, S. ΟΙ ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ. Τα επικίνδυνα χρόνια της σοβιετικής πολιτικής 1923 – 1957. Αθήνα: Εκδόσεις

Crasnianski, T. 2019. Η εξουσία με ιατρική συνταγή, Ηγέτες του 20ού αιώνα υπό την επήρεια ουσιών. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο

Костин А. Л., 2011 “Смерть Сталина. При чем здесь Брежнев?” Издательство: Эксмо https://history.wikireading.ru/409989

Добрюха Н., 2007 „Как убивали Сталина“ Издательско-полиграфическое объединение «У Никитских ворот» https://libking.ru/books/sci-/sci-politics/477897-114-nikolay-dobryuha-kak-ubivali-stalina.html#book

ИЗВЕСТИЯ, 1 (312) январь 1991, Дело Берия. Пленум ЦК КПСС — 2—7 июля 1953 г. Стенографический отчет, σσ. 139 – 214

Click to access izvestiya_ck_kpss_1991_01__ocr.pdf

Источник 1/1994, Последняя «ОТСТАВКА» Сталина, σσ. 106 – 111

Click to access istochnik_1994_1__ocr.pdf

Источник, 6/2003, «Я являюсь продуктом сталинскои эпохи». Речь Н. С. Хрущева на товарищеском ужине в Евксинограде (Варна), 16 мая 1962 года. http://publ.lib.ru/ARCHIVES/I/”Istochnik”/_”Istochnik”.html

Аллилуева С. 1990. Двадцать писем к другу. http://www.lib.ru/MEMUARY/ALLILUEWA/letters.txt

Н. Ковалева, А. Коротков, С. Мельчин, Ю. Сигачев, А. Степанов, 1998. “Молотов, Маленков, Каганович. 1957. Стенограмма Июньского пленума ЦК КПСС и другие документы”. Москва. Издательство: Международный Фонд “Демократия” http://xn--80aagr1bl7a.net/index.php?md=books&to=art&id=945

А.Артизов, Ю.Сигачев, В.Хлопов, И.Шевчук. 2000. “Реабилитация: как это было (документы Президиума ЦК КПСС и другие материалы. Март 1953 – февраль 1956)” Том 1. Москва. Издательство: Международный Фонд “Демократия” http://xn--80aagr1bl7a.net/index.php?md=books&to=art&id=854

В.Наумов, Ю. Сигачев, 1999. “Лаврентий Берия. 1953. Стенографический июльского Пленума ЦК КПСС и другие документы. Россия ХХ век. Документы”. Москва. Издательство: Международный Фонд “Демократия” http://xn--80aagr1bl7a.net/static/upload/books/file/4346.pdf

В. Наумов, М. Прозуменщиков, Ю. Сигачев, Н. Томилина, И. Шевчук, 2001. “Георгий Жуков. Стенограмма октябрьского (1957 г.) Пленума ЦК КПСС и другие документы”. Москва. Издательство: Международный Фонд “Демократия” http://xn--80aagr1bl7a.net/static/upload/books/file/4537.pdf

Οπτικοακουστικό υλικό

Сообщение о смерти И.Сталина 1953г.: https://www.youtube.com/watch?v=h4-ffZcXFM8

Великое прощание.. (1953): https://www.youtube.com/watch?v=_kyJD0lkkpc&t=2051s

Радзинский – Смерть Сталина. Другая версия: https://www.youtube.com/watch?v=V0dhaAiZR80

ЭКСКУРСИЯ ПО ДАЧЕ СТАЛИНА: https://www.youtube.com/watch?v=vTwVXkFQRQA

Дача Сталина: https://www.youtube.com/watch?v=zYF8Bz4FCKU

Ближняя дача Сталина на сайте Кунцево-онлайн: https://www.kuncevo-online.ru/kinozal_kino_dacha_stalina.php#opicaniedachi

Как умер Сталин (2 серии) Документальный Фильм:

https://www.youtube.com/watch?v=os0PiMBcGK4

Сталин: https://www.youtube.com/watch?v=UIcnJldLYSs

“Последнее явление Сталина – 19 съезд КПСС” доклад (наследника) Георгия Маленкова, 1952, Москва: https://www.youtube.com/watch?v=85kWlRXLz_w&t=24s

Последнее выступление Тов. Сталина. XIX съезд КПСС 1952 г.: