Ο θάνατος του Στάλιν και η μάχη της διαδοχής (Μέρος 1ο)

Παρασκευή 6 Μαρτίου 1953, στις 06:00 π.μ. ακριβώς, από το Ράδιο – Μόσχα, με φόντο τον πένθιμο ήχο των καμπανών, η στιβαρή φωνή του εκφωνητή Γιούρι Λεβιτάν (Юрий Левитан) ανακοινώνει την αναμενόμενη είδηση:

«…Η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, το Συμβούλιο Υπουργών της ΕΣΣΔ και το Προεδρείο του Ανωτάτου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ, με αίσθημα λύπης, ενημερώνουν το Κόμμα και όλους τους εργαζόμενους της Σοβιετικής Ένωσης ότι στις 5 Μαρτίου στις 09:50 μ.μ., μετά από βαριά ασθένεια, απεβίωσε ο Πρόεδρος του Συμβουλίου Υπουργών της ΕΣΣΔ και Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης, Ιωσήφ Βησσαριώνοβιτς Στάλιν…»¹

Η κόκκινη σημαία που κυματίζει πάντα στο κτίριο του Ανωτάτου Σοβιέτ, πίσω από το Μαυσωλείο του Λένιν, καθώς και όλες οι σημαίες των δημοσίων κτιρίων τοποθετούνται σε μεσίστια θέση. Πένθιμες κόκκινες σημαίες, αναρτώνται σε κτίρια, πλατείες, δρόμους.

Το φύλλο της Πράβντα στις 6 Μαρτίου και όλων των εφημερίδων είναι και αυτό πένθιμο. Μαζί με τους πηχαίους τίτλους για τον θάνατο του Στάλιν, χοντρά μαύρα περιθώρια περιβάλλουν την πρώτη σελίδα με μια φωτογραφία του. Με την στολή του γκενεραλίσιμους (στρατηλάτη), με το δεξί του χέρι στο στήθος ανάμεσα στα κουμπιά του χιτωνίου, όμοιος με το Ναπολέοντα, έδειχνε τόσο επιβλητικός όσο ήταν συνηθισμένο το κοινό να τον βλέπει. Αναφορές για την ασθένεια και το θάνατό του και σχέδια για την κηδεία τη Δευτέρα, 9 Μαρτίου, γεμίζουν την υπόλοιπη σελίδα.

Η πρώτη ανακοίνωση για την κατάσταση της υγείας του Στάλιν γίνεται από τη σοβιετική κυβέρνηση νωρίς το πρωί της Τετάρτης, 4 Μαρτίου, μέσω του Ράδιου Μόσχας και των εφημερίδων. Η σοβιετική κοινωνία και όλος ο κόσμος, τότε μαθαίνει ότι το βράδυ της 2ας Μαρτίου, ο σύντροφος Στάλιν, ενώ βρισκόταν στη Μόσχα, στο διαμέρισμά του, υπέστη εγκεφαλική αιμορραγία, η οποία κατέλαβε σημαντικές ζωτικές περιοχές του εγκεφάλου. Αναλυτικά για αυτό το κυβερνητικό ανακοινωθέν και τα τρία ιατρικά ανακοινωθέντα της 4ης και της 5ης Μαρτίου θα αναφερθώ στο κεφάλαιο «Η μοιρασιά της εξουσίας γύρω απ’ το νεκροκρέβατο» του αφιερώματος. Εδώ θα εστιάσουμε στην πληροφορία του ανακοινωθέντος για τον τόπο και το χρόνο εκδήλωσης της ασθένειας.

Ο Έντι Γκίλμορ του Associated Press στα απομνημονεύματά του, με τίτλο «Εγώ και η Ρωσίδα σύζυγός μου» θυμάται ότι εκείνα τα μερόνυχτα έβλεπε συνεχώς αυτοκίνητα με άντρες και γυναίκες στα «λευκά να μπαινοβγαίνουν στο Κρεμλίνο». Αν και δεν μπορούσε να είναι βέβαιος, υπέθεσε πως ήταν γιατροί και νοσοκόμες. Επίσης υπήρχε ένα «ανοιχτό φορτηγό που μάλλον μετέφερε φιάλες οξυγόνου». Δεδομένου ότι η κυβέρνηση είχε αναγγείλει πως ο Στάλιν αρρώστησε στο Κρεμλίνο, ήταν φυσικό ο Γκίλμορ να συνδέσει την πληροφορία με τις σκηνές που εξελίσσονταν μπροστά στα μάτια του – την άφιξη ιατρικού προσωπικού και εξοπλισμού στο Κρεμλίνο². Από την άλλη και ο ανταποκριτής των New York Times, Χάρισον Σόλσμπερι την ημέρα που θα ξεκινούσε το λαϊκό προσκύνημα πρόσεξε «ένα μπλε όχημα σαν φορτηγάκι, της Υγειονομικής Υπηρεσίας Μόσχας, με το φέρετρο του Στάλιν να φεύγει από το Κρεμλίνο από την Πύλη Σπάσκι, να κάνει κύκλο γύρω από πολλά τετράγωνα κι έπειτα να πλησιάζει στον Οίκο των Συνδικάτων»³. Αυτή η νεκρική πομπή συμφωνούσε επίσης με το κυβερνητικό ανακοινωθέν της 4ης Μαρτίου, ότι ο Στάλιν ήταν άρρωστος στο Κρεμλίνο μέχρι την στιγμή του θανάτου του.

Ο χώρος του Κρεμλίνου θα χρησιμοποιηθεί σαν σκηνικό στα σενάρια που διοχετεύτηκαν στον δυτικό τύπο αμέσως μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ για το πως αρρώστησε και πέθανε ο Στάλιν.

Μια από τις πρώτες αναφορές για το Κρεμλίνο ως το μέρος που ο Στάλιν παθαίνει εγκεφαλικό επεισόδιο την ώρα της συνεδρίασης του Πρεζίντιουμ (Προεδρείου – όπως ονομαζόταν το Πολίτμπιρο την περίοδο 1952 – 1966) της Κ.Ε., είναι του Σοβιετικού λογοτέχνη και δημοσιογράφου Ηλιά Έρενμπουργκ, όταν λίγο μετά το 20ο Συνέδριο, το 1956, εξιστορεί πως συνέβη, στο Γάλλο φίλο του, φιλόσοφο και λογοτέχνη Ζαν-Πωλ Σαρτρ. Η ιστορία δημοσιεύεται πρώτα στο γαλλικό τύπο και μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα έγινε πρωτοσέλιδο παντού⁴.

Μια άλλη εκδοχή που επίσης αναφέρει το Κρεμλίνο ως το μέρος που ο Στάλιν παθαίνει το εγκεφαλικό, τη δίνει ο Π.Κ. Πονομαρένκο (Пантелеймон Кондратьевич Пономаренко), το 1957 όταν ήταν πρέσβης της Σοβιετικής Ένωσης στην Πολωνία. Το πρώην μέλος του Πρεζίντιουμ και της Γραμματείας της Κ.Ε., που είχε πέσει σε δυσμένεια και εκτελούσε χρέη πρεσβευτή, σε συνάντησή του με δημοσιογράφους στη Βαρσοβία ισχυρίστηκε πως ο Στάλιν κατέρρευσε σε συνεδρίαση του Πρεζίντιουμ της Κ.Ε., στα τέλη Φεβρουαρίου 1953. Αυτό υποτίθεται ότι έγινε μπρος τα μάτια του εφόσον συμμετείχε στη συνεδρίαση, ως μέλος του οργάνου. Πρώτη εφημερίδα που δημοσίευσε την ιστορία του Πονομαρένκο είναι η France-Soir, στις 7 Ιουνίου 1957, ενώ την επομένη οι New York Times, ανέπτυξαν με περισσότερες λεπτομέρειες αυτή την ιστορία⁵.

Το 1959, στις ΗΠΑ, θα δημοσιευθεί από τον πρώην Κυβερνήτη της Νέας Υόρκης και πρέσβη των ΗΠΑ στην Σοβιετική Ένωση την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, Άβερελ Χάρριμαν (Averell Harriman), η μαρτυρία του Νικίτα Χρουστσόφ (Никита Сергеевич Хрущёв), σχετικά με τις τελευταίες ημέρες του Στάλιν⁶. Εδώ για πρώτη φορά μαθαίνουμε ότι ο Στάλιν δεν έπαθε το εγκεφαλικό επεισόδιο στο Κρεμλίνο, αλλά στη ντάτσα του. Δεν αναφέρει σε ποια ντάτσα, παρά μόνο λέει «στην εξοχική του κατοικία»⁷.

Πάλι ο Χρουστσόφ, αλλά αυτή τη φορά, σε κομματική σύναξη με στελέχη του Πολωνικού Ενωμένου Εργατικού Κόμματος (ΠΕΕΚ), το 1963, αναφέρεται στη ντάτσα, ως το μέρος που αρρώστησε και πέθανε ο Στάλιν. Μάλλον έγινε εσκεμμένη διαρροή της ομιλίας του, με αποτέλεσμα να βρεθεί πρωτοσέλιδη, πρώτα στο «Paris Match» και έπειτα στο «Der Spiegel». Τα περιοδικά αναφέρουν ότι ο Στάλιν πέθανε στη ντάτσα που βρισκόταν 84 χιλιόμετρα μακριά από την Μόσχα, στην πρώην εξοχική κατοικία του κόμη Ορλόφ⁸. Όντως εκεί, αλλά ακριβέστερα στα εκατό δέκα χιλιόμετρα από την Μόσχα, υπήρχε ντάτσα του Στάλιν, (η πρώην εξοχική κατοικία του κόμη Ορλόφ) που λόγω της απόστασή της από την Μόσχα και της ύπαρξης μιας κοντινότερης ντάτσας, εκείνη ήταν γνωστή ως η «Μακρινή ντάτσα» („Дальняя дача“). Μάλλον πρόκειται περί παρερμηνείας των λεγομένων του Χρουστσόφ, η αναφορά των περιοδικών στην «Μακρινή ντάτσα». Ο Χρουστσόφ, εάν κατονόμασε την ντάτσα, δεν θα είχε λόγο να αναφερθεί σε εκείνη, στην οποία ο ίδιος ο Στάλιν σπάνια πήγαινε, αλλά στην «Κοντινή ντάτσα» („Ближняя дача“), στην οποία ζούσε μόνιμα. Είχε ονομαστεί έτσι γιατί ήταν μόλις δέκα χιλιόμετρα μακρυά από το Κρεμλίνο.

Το 1967, η κόρη του Στάλιν, Σβετλάνα Αλιλούγεβα (Светлана Иосифовна Аллилуева), στο βιβλίο της «Είκοσι επιστολές σ’ έναν φίλο», („Двадцать писем к другу“), που εκδόθηκε στις ΗΠΑ, θα είναι η πρώτη που θα αναφέρει ότι ο Στάλιν έπαθε εγκεφαλικό και άφησε την τελευταία του πνοή, στην «Κοντινή ντάτσα». Στο βιβλίο της θα περιγράψει τις σκηνές που έζησε εκεί, δίπλα στο νεκροκρέβατο του πατέρα της, από τις 2 έως τις 5 Μαρτίου του 1953.

Τρία χρόνια αργότερα, το 1970, πάλι στις ΗΠΑ, θα εκδοθούν μέρος από τα απομνημονεύματα του Χρουστσόφ. Αυτή την φορά, ο ίδιος ο Χρουστσόφ, διηγείται με περισσότερες λεπτομέρειες και λίγο τροποποιημένα, σε σχέση με ότι είχε πει στο Χάρριμαν, το 1959, για το εγκεφαλικό και τελικά το θάνατο του Στάλιν.

Βέβαια, και η μαρτυρία της Σβετλάνα Αλιλούγεβα και αυτή του Χρουστόφ, από την επίσημη σοβιετική εξουσία, χαρακτηρίσθηκαν ψευδείς και συκοφαντικές. Σε αυτό βοήθησε ο τρόπος και το μέρος που δημοσιεύθηκαν.

Το βιβλίο της Σβετλάνα Αλιλούγεβα δεν θα βρισκόταν στα ράφια των βιβλιοπωλείων του Δυτικού κόσμου, εάν η ίδια δεν είχε αυτομολήσει στις ΗΠΑ, τον Μάρτιο του 1967. Στον πρόλογό της η Σβετλάνα αναφέρει «Αυτά τα γράμματα γράφτηκαν το καλοκαίρι του 1963 στο χωριό Ζουκόφκα (Жуковка), κοντά στη Μόσχα. Το γράψιμο μου πήρε τριανταπέντε μέρες. Η ελεύθερη μορφή που διάλεξα, των γραμμάτων, με βοήθησε να είμαι απόλυτα ειλικρινής. Πιστεύω πως, κατά κάποιο τρόπο, το γραφτό μου αποτελεί μια μαρτυρία. Θα ήθελα ο αναγνώστης να νιώσει ότι τα γράμματα απευθύνονται σ’ αυτόν»⁹. Το βιβλίο έγινε αμέσως best seller, μάλιστα την ίδια χρονιά μεταφράστηκε και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Νέος Κόσμος, και κάποιοι εκτιμούν ότι της απέφερε έσοδα 2,5 εκατομμύρια δολάρια.

Τα απομνημονεύματα του ο Χρουστσόφ, τα μαγνητοφώνησε την περίοδο 1966 – 1970, ενώ η σύζυγός του Νίνα και ο γιος του Σεργκέι, έκαναν την απομαγνητοφώνηση. Ένα ημιτελές αντίγραφο, ο Σεργκέι Χρουστσόφ, θα το στείλει στις ΗΠΑ, και θα μεταφραστεί στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, από το μελλοντικό υφυπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ, Στρομπ Τάλμποτ (Strobe Talbot). Το Πρεζίντιουμ του ΚΚΣΕ αναθέτει τον Μάρτιο του 1970, στον αρχηγό της КГБ, Γιούρι Αντρόποφ (Юрий Владимирович Андропов), να συναιτίσει τον συνταξιούχο Χρουστσόφ. Στην συνάντησή τους, ο τελευταίος αρνείται ότι έχει παραδώσει σε οποιονδήποτε ηχογραφημένες σημειώσεις ή κρατικά μυστικά. Το να γράψει τα απομνημονεύματα του, το θεωρεί δικαίωμα του. Τον Μάιο του 1970, ο Χρουστσόφ παθαίνει το πρώτο έμφραγμα. Στις ΗΠΑ, ο Τάλμποτ, μαζί με τον συγκάτοικό του, τον μελλοντικό πρόεδρο των ΗΠΑ, Μπιλ Κλίντον, σίγουρα με την ευγενική χορηγία της CIA, ετοίμασαν την πρώτη αμερικανική έκδοση (“Khrushchev Remembers”, Βοστόνη: Little, Brown, 1970). Μετά από οδηγία του Μιχαήλ Σούσλοφ (Михаил Андреевич Суслов) στις 10 Νοέμβριου 1970, ο Χρουστσόφ καλείται σε απολογία στην Επιτροπή Κομματικού Ελέγχου της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ και μετά από πολύωρη κατάθεση, υπογράφει δήλωση με την οποία: «…δηλώνω ότι όλα αυτά είναι πλαστογραφία. Δεν είναι η πρώτη φορά που о πουλημένος αστικός τύπος έχει ενοχοποιηθεί για τέτοια ψέματα»¹⁰. Ο Χρουστσόφ πεθαίνει, δέκα μήνες αργότερα, στις 11 Σεπτέμβρη 1971. Μόλις το 1999, θα δημοσιευθούν, αυτή την φορά, τα πλήρη απομνημονεύματα του Χρουστσόφ σε μία τετράτομη έκδοση. Εγώ παρακάτω στο κείμενο χρησιμοποιώ αυτή την έκδοση, στη βουλγαρική μετάφραση.

Η ντάτσα του Κούντσεβο, ως ο τόπος που έπαθε το εγκεφαλικό ο βοζντ (ηγέτης, αρχηγός), αναφέρεται και στις μαρτυρίες των αξιωματικών του Υπουργείου Κρατικής Ασφάλειας (Министерство государственной безопасности – МГБ), που είχαν βάρδια εκεί, την 1^η Μαρτίου 1953. Θα χρειαστεί όμως να περάσουν 24 ολόκληρα χρόνια για να «σκεφτεί» κάποιος να τους αναζητήσει και να «μάθει» από πρώτο χέρι τι είχε συμβεί. Αυτός ήταν ο συνταγματάρχης Α.Τ. Ρίμπιν (Алексей Трофимович Рыбин), σωματοφύλακας του Στάλιν το 1931- 1932 και από το 1935 μέχρι το 1955, επικεφαλής της φρουράς του θεάτρου Μπαλσόι. Στις 5 Μαρτίου του 1977, την ημέρα της επετείου θανάτου του Στάλιν, ο Ρίμπιν θα πάρει ξεχωριστές συνεντεύξεις από τον επικεφαλής της βάρδιας αντισυνταγματάρχη Μιχαήλ Στάροστιν (Михаил Гаврилович Старостин), τον δεύτερο αξιωματικό της βάρδιας αντισυνταγματάρχη Βασίλι Τουκόφ (Василий Михайлович Туков) και τον υποφρούραρχο της ντάτσας, αντισυνταγματάρχη Πιοτρ Λοζγκατσόφ (Петр Лозгачев). Οι μαρτυρίες των παραπάνω αξιωματικών της МГБ, προς τον Ρίμπιν θα δουν το φως της δημοσιότητας μόλις το 1992, σε ένα βιβλιαράκι του Ρίμπιν, με τίτλο «Рядом со Сталиным» και υπότιτλο: «Записки телохранителя». Τα επόμενα χρόνια ο Ρίμπιν θα συνεχίζει να δημοσιεύει μπροσούρες για τον Στάλιν με τον ίδιο υπότιτλο και τίτλους: «Кто отравил Сталина?», «Сталин и Жуков», «Сталин в октябре 1941 года», «Сталин на фронте».

Πριν αρχίσει ο ίδιος ο Ρίμπιν να γράφει τις μπροσούρες του, το 1988, είχε μεταφέρει στον ιστορικό Ντμίτρι Βολκογκόνοφ (Дмитрий Антонович Волкогонов), τις μαρτυρίες των αξιωματικών – αυτόπτων μαρτύρων. Έτσι ο επικεφαλής του Ινστιτούτου Πολεμικής Ιστορίας του υπουργείου Άμυνας της ΕΣΣΔ εκείνη την περίοδο, ο αντιστράτηγος Βολκογκόνοφ, όταν θα εκδώσει το 1989 το δίτομο έργο του «Θρίαμβος και τραγωδία», υπό την αιγίδα του Τμήματος Προπαγάνδας της Κεντρικής Επιτροπής, θα είναι ο πρώτος εγκεκριμένος «με τις πλάτες του περεστροϊκού καθεστώτος», που θα γράψει για τον τόπο που έπαθε το εγκεφαλικό και τελικά πέθανε ο Στάλιν. Να πως αρχίζει το βιβλίο του: «Ο Στάλιν πέθανε. Ξαπλωμένος στο πάτωμα της τραπεζαρίας στη βίλα του Κούντσεβο, δεν προσπαθούσε πια να σηκωθεί. Σήκωνε μόνο πότε πότε το αριστερό του χέρι ζητώντας από τους ανθρώπους βοήθεια…»¹¹.

Μετά οι γλώσσες λύθηκαν. Ο ίδιος ο Λοζγκατσόφ μετά το «φρεσκάρισμα» της μνήμης του από τον Ρίμπιν, το 1977, εξιστορεί τι έγινε, στους ιστορικούς Βλαντίμιρ Ζουχράι (Владимир Жухрай), και Βλαντίμιρ Κάρποφ (Владимир Карпов), ενώ δίνει και ενυπόγραφη μαρτυρία στον θεατρικό συγγραφέα Έντβαρντ Ρατζίνσκι (Эдвард Радзинский) το 1989 και ο τελευταίος τη δημοσιεύει στο βιβλίο του «Στάλιν», το 1996.

Την δική του μαρτυρία για την περίοδο 2 έως 5 Μαρτίου, δίπλα στον άρρωστο σύντροφο Στάλιν, στο Κούντσεβο, δίνει και ο Βιατσεσλάβ Μόλοτοφ (Вячеслав Михайлович Молотов), στο λογοτέχνη, δημοσιολόγο Φελίξ Τσούεφ, στις 22.04.1970. Πολύ αργότερα, το 1991, αυτή η αναφορά του Μόλοτοφ θα περιληφθεί στο βιβλίο του Τσούεφ «Сто сорок бесед с Молотовым».

Επίσης ο γνωστός καρδιολόγος Αλεξάντρ Μιασνικόφ (Александр Мясников), ένας από τους ιατρικούς ειδήμονες που κλήθηκαν να φροντίσουν τον Στάλιν στις 2 Μαρτίου, περιγράφει λεπτομερώς την επίσκεψή του στην Κοντινή ντάτσα, στα απομνημονεύματά του: «Я лечил Сталина» που είχαν γραφτεί το 1965, αλλά εκδόθηκαν μόλις το 2011.

Τις αναμνήσεις τους για τα τελευταία εικοσιτετράωρα του βοζντ στην ντάτσα του Κούντσεβο, περιγράφουν και οι γιατροί Βλαντίμιρ Νεγκόφσκι και Γκαλίνα Τσεσνοκόβα, το 1998, στο δημοσιογράφο της «Κομσομόλσκα πράβντα» Αντρέι Παβλόφ^12.

Στην σημερινή ιστοριογραφία δεν υπάρχει πλέον επαγγελματίας ιστορικός που να μην θεωρεί ότι ο τόπος που πέθανε ο Στάλιν ήταν η Κοντινή ντάτσα στο Κούντσεβο. Γιατί το κυβερνητικό ανακοινωθέν, πλαστογράφησε τον τόπο του μοιραίου εγκεφαλικού επεισοδίου που έπαθε ο Στάλιν;

Ο ιστορικός Τζόσουα Ρουμπενστάιν δίνει την παρακάτω εξήγηση: «Ο Στάλιν είχε καταρρεύσει στην ντάτσα του στο Κούντσεβο, στα προάστια της πόλης. Ήταν τόσοι πολλοί όμως οι μύθοι γύρω από την άσκηση της εξουσίας του – συμπεριλαμβανομένης της ιδέας ότι μοχθούσε ασταμάτητα για λογαριασμό του σοβιετικού λαού, έτσι ένα φως στο παράθυρο του γραφείου του στο Κρεμλίνο που έβλεπε προς την Κόκκινη Πλατεία, έμενε αναμμένο όλη νύχτα -, ώστε το να ανακοινωθεί πως όταν κατέρρευσε βρισκόταν στην ντάτσα, πρέπει να έδειχνε υπερβολικά αμήχανο. Όταν, χρόνια αργότερα, η Σβετλάνα Αλιλούγιεβα και σε χωριστή διήγηση ο Νικίτα Χρουστσόφ περιέγραψαν την αγρύπνια στο πλευρό του ετοιμοθάνατου στο Κούντσεβο, κανένας από τους δύο δε σκέφτηκε να αναφέρει την αναλήθεια στην ανακοίνωση του Κρεμλίνου. Ένα τέτοιο άκακο ψεματάκι δεν άξιζε τον κόπο να εξηγηθεί.»¹³ Ήταν τελικά ένα άκακο ψεματάκι ή μήπως όχι;

Το ανακοινωθέν τις 4^ης Μαρτίου, αναφέρει ως χρονικό διάστημα του μοιραίου εγκεφαλικού επεισοδίου που έπαθε ο Στάλιν, «την νύχτα στις 2 Μαρτίου».

Εάν υποθέσουμε ότι το ανακοινωθέν της 4^ης Μαρτίου, αναφερόταν για τις πρώτες ώρες εκείνου του εικοσιτετράωρου, υπάρχει στη βιβλιογραφία μόνο μία αναφορά, και αυτή έμμεση, από τον καρδιολόγο Μιασνικόφ. Ο γιατρός στα απομνημονεύματά του αναφέρει ότι ο υπουργός Υγείας, Α.Φ. Τρετιακόφ (А.Ф. Третьяков), όταν τον κάλεσε το βράδυ στις 2 Μαρτίου στην ντάτσα να συμμετέχει και αυτός στην ομάδα γιατρών που αγωνίζονταν να σώσουν τον Στάλιν, τους είπε ότι: «Ο αξιωματικός υπηρεσίας, κοιτάζοντας από την κλειδαρότρυπα, είδε τον Στάλιν να εξακολουθεί να κάθεται στο γραφείο του, στις τρεις το πρωί της 2ας Μαρτίου. Το φως ήταν αναμμένο ολόκληρη την νύχτα, αλλά αυτό δεν ήταν κάτι το ασυνήθιστο. Ο Στάλιν κοιμόταν στο διπλανό δωμάτιο, αλλά συχνά ξεκουραζόταν και στον καναπέ που είχε στο γραφείο του. Στις επτά το πρωί, ο φρουρός ξανακοίταξε από την κλειδαρότρυπα και είδε τον Στάλιν να κείτεται στο πάτωμα, ανάμεσα στο τραπέζι και στον καναπέ. Είχε χάσει τις αισθήσεις του. Τον μετέφεραν στον καναπέ όπου βρίσκεται τώρα.»¹⁴ Ο ακαδημαϊκός Μιασνικόφ, αναφέρει αυτά που του είπε ο υπουργός, του οποίου του τα είπε κάποιος φρουρός…Βάσει αυτής της χρονικής ακολουθίας, ο Στάλιν το εγκεφαλικό θα πρέπει να το έπαθε, μετά τις 03:00 π.μ. και πριν τις 07:00 π.μ., στις 2 Μαρτίου, δηλαδή δεν υπήρχε καμία καθυστέρηση στην ειδοποίηση των γιατρών. Ακόμη και έτσι να ήταν, υπάρχει μια μικρή λεπτομέρεια – ο χώρος που διαδραματίζονται τα γεγονότα βάσει των απομνημονευμάτων του Μιασνικόφ δεν είναι το Κρεμλίνο όπως γράφει η κυβερνητική ανακοίνωση.

Στην εξιστόρηση του Έρενμπουργκ προς τον Σαρτρ, το εγκεφαλικό ο Στάλιν το παθαίνει την ώρα της συνεδρίασης του Πρεζίντιουμ της Κ.Ε., την 1^η Μαρτίου¹⁵.

Στην εκδοχή του Π.Κ. Πονομαρένκο, ο Στάλιν κατέρρευσε σε συνεδρίαση του Πρεζίντιουμ της Κ.Ε., στα τέλη Φεβρουαρίου 1953¹⁶.

Ο Χρουστσόφ δίνει διάφορες ημερομηνίες, για το εγκεφαλικό επεισόδιο.

Καταρχάς, στον πρέσβη Χάρριμαν, το 1959, αναφέρει ότι: «…Μια μέρα, Σάββατο ήταν, μας κάλεσε για γεύμα στη εξοχική του κατοικία….Τις Κυριακές συνήθως μας τηλεφωνούσε για υπηρεσιακά ζητήματα. Αλλά αυτή την Κυριακή δεν πήρε, πράγμα που μας εξέπληξε. Την Δευτέρα επίσης δεν επέστρεψε στην πόλη. Την Δευτέρα το βράδυ, πήρε τηλέφωνο ο αρχηγός της προσωπικής του ασφάλειας και είπε ότι ο Στάλιν είναι άρρωστος.»¹⁷. Άρα, σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, ο Στάλιν αρρωσταίνει το βράδυ στις 2 Μαρτίου, όπως γράφει και το ανακοινωθέν τις 4^ης Μαρτίου, εάν υποθέσουμε ότι σε αυτό γινόταν αναφορά για τις τελευταίες ώρες εκείνης της ημέρας. Και σε αυτή την ιστορία, ο χώρος που διαδραματίζονται τα γεγονότα δεν είναι το Κρεμλίνο όπως γράφει η κυβερνητική ανακοίνωση.

Ο Χρουστσόφ στην κομματική μάζωξη με τα στελέχη του ΠΕΕΚ, το 1963, δίνει μια διαφορετική ημερομηνία για το χρονικό διάστημα κατά το οποίο ο Στάλιν θα πρέπει να αρρώστησε. Στην ανάλυση του γερμανικού περιοδικού «Der Spiegel» που στηρίζεται στα λεγόμενα του Χρουστσόφ από εκείνη την κομματική συνάντηση, αναφέρει ότι ενώ ο Στάλιν βρισκόταν στην ντάτσα του: «…Το βράδυ 1^ης προς 2^ας Μαρτίου, η φρουρά του εσπευσμένα φώναξε τους Χρουστσόφ, Μαλενκόφ, Μπέρια και Μόλοτοφ, και τους ανακοίνωσε ότι εδώ και πολλές ώρες, ο Στάλιν δεν δίνει σημάδια ζωής»¹⁸. Το όνομα του Μόλοτοφ μάλλον προστέθηκε από τον συντάκτη του άρθρου μιας και δεν θα μπορούσε η φρουρά να καλέσει κάποιον που δεν ήταν μέλος του Γραφείου του Πρεζίντιουμ, δεν ήθελε ο Στάλιν να τον βλέπει, και δεν ήταν μέλος της «ηγετικής ομάδας». Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή του Χρουστσόφ ή/και του «Der Spiegel», ο Στάλιν αρρωσταίνει κάποια στιγμή την 1^η Μαρτίου.

Στα απομνημονεύματά του ο Χρουστσόφ ξεκινά το κεφάλαιο για τον θάνατο του Στάλιν με την πρόταση: «Τον Φεβρουάριο του 1953 ο Στάλιν ξαφνικά αρρώστησε» και ξεκινώντας την εξιστόρηση θέτει την ερώτηση που θα απαντούσε: «Πως έγινε αυτό;»¹⁹ Αμέσως λέει ότι το Σάββατο, δηλαδή στις 28 Φεβρουαρίου ήταν μαζί με τον Στάλιν, ο Μαλενκόφ, ο Μπέρια, ο Μπουλγκάνιν και αυτός. Είδαν ταινία στην αίθουσα του Κρεμλίνου, πήγαν τα μεσάνυχτα στην ντάτσα του Κούντσεβο, όπου και δείπνησαν και τα ξημερώματα κατά τις 05:00 π.μ., έφυγαν για τα σπίτια τους. Άρα πως αρρώστησε τον Φεβρουάριο, εφόσον μέχρι τα ξημερώματα την 1^η Μαρτίου ήταν μαζί; Ο Χρουστσόφ μαθαίνει ότι ο Στάλιν βρέθηκε πεσμένος στην μικρή τραπεζαρία, την 1^η Μαρτίου, αλλά δεν προσδιορίζει την ώρα που τον βρήκαν σε αυτή την κατάσταση. Αυτό θα το κάνουν οι φρουροί.

Οι αξιωματικοί της МГБ, όπως θα αναλύσουμε διεξοδικά και σε αντιπαράσταση με τις μαρτυρίες τους, στο κεφάλαιο «Το πρώτο κρίσιμο εικοσιτετράωρο», αναφέρουν ότι βρήκαν τον Στάλιν να κείτεται στο πάτωμα, την 1^η Μαρτίου στις 10.30 μ.μ., και σίγουρα βρισκόταν εκεί ξαπλωμένος για αρκετές ώρες, μιας και όταν τον βρήκαν ήταν παγωμένος, μουσκεμένος μέσα στα ίδια του τα ούρα, έχοντας παραλύσει και μη μπορώντας να μιλήσει για να ζητήσει βοήθεια. Οι γιατροί θα έρθουν μόλις, το πρωί, στις 7:00 π.μ., σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, ή κατά τις 9:00 π.μ., ή ακόμα και μετά της 10:00 π.μ., σύμφωνα με άλλες, στις 2 Μαρτίου!

Από το αρχείο του Στάλιν έχει αποχαρακτηριστεί το ιατρικό ημερολόγιο, των τελευταίων τεσσάρων ημερών του, στο οποίο κατέγραφαν οι γιατροί, ανά 20-30 λεπτά, την κατάσταση της υγείας του. Η πρώτη καταχώρηση γίνεται στις 07:00 π.μ., στις 2 Μαρτίου και η τελευταία στις 09:50 μ.μ., στις 5 Μαρτίου. Είχαν περάσει περίπου 9 ώρες από τότε που βρήκαν τον Στάλιν, ενώ είχαν προηγηθεί και κάμποσες ώρες από τότε που σωριάστηκε στο πάτωμα χτυπημένος και ανήμπορος από το εγκεφαλικό επεισόδιο.

Στην σημερινή ιστοριογραφία ανάμεσα στους επαγγελματίες ιστορικούς επικρατέστερη είναι η άποψη ότι το κυβερνητικό ανακοινωθέν της 4^ης Μαρτίου, αναφέρει ψευδώς όχι μόνο το χώρο αλλά και το χρονικό διάστημα που ο Στάλιν έπαθε το εγκεφαλικό. Γενικά είναι αποδεκτές οι ιστορίες των φρουρών-αυτοπτών μαρτύρων, του Χρουστσόφ και της Σβετλάνας Αλιλούγεβα, για τις τελευταίες μέρες του Στάλιν. Οι περισσότεροι ιστορικοί στις βιογραφίες του για τον σοβιετικό ηγέτη παίρνουν μια από τις εκδοχές ή τις συνδυάζουν σε ενιαίο αφήγημα γεμίζοντας με μυθοπλασία τα χρονικά κενά, από το βράδυ 28 Φεβρουαρίου, μέχρι το βράδυ 5 Μαρτίου. Αν και έχουν διαφορές οι αφηγήσεις αυτές, τις οποίες θα παρουσιάσω παρακάτω, δεν μπορούν να κρύψουν την ολιγωρία του μηχανισμού ασφαλείας και της ηγετικής ομάδας, η οποία δίνει τροφή, όλα αυτά τα χρόνια, σε θεωρίες συνωμοσίας.

Μέχρι εδώ είδαμε τα σενάρια για τον τόπο και τον χρόνο που αρρώστησε ο Στάλιν. Ας δούμε και τα βασικά σενάρια για τα αίτια του θανάτου του.

Ο νέος πρέσβης των ΗΠΑ Charles E. Bohlen ανέλαβε τα καθήκοντά του στις 20 Απριλίου 1953. Μπορεί να ήταν νέος πρέσβης αλλά ήξερε την Σοβιετική Ένωση όσο λίγοι. Μαζί με τον George F. Kennan ουσιαστικά άνοιξαν την πρεσβεία στη Μόσχα το 1934. Στα απομνημονεύματά του «Witness to History, 1929-1969» σχετικά με τα αίτια του θανάτου του Στάλιν γράφει: «Ένα από τα πρώτα ερωτήματα που θέλαμε να απαντήσουμε ήταν εάν ο Στάλιν είχε δολοφονηθεί. Ακούγονταν διάφοροι ψίθυροι ότι ο θάνατός του δεν οφειλόταν σε φυσικά αίτια. Δεν μου πήρε πολύ να συμπεράνω με μεγάλη δόση σιγουριάς ότι μπορούμε να εμπιστευτούμε την αντίθετη άποψη.»²⁰

Η κυβερνητική ανακοίνωση της 4^ης Μαρτίου αναφέρει: «Το βράδυ της 2ης Μαρτίου, ο σύντροφος Στάλιν, ενώ βρισκόταν στη Μόσχα, στο διαμέρισμά του, υπέστη εγκεφαλική αιμορραγία η οποία κατέλαβε σημαντικές ζωτικές περιοχές του εγκεφάλου. Ο σύντροφος Στάλιν έχει χάσει τις αισθήσεις του, εμφανίστηκε παράλυση του δεξιού χεριού και ποδιού και απώλεια ικανότητας ομιλίας. Σοβαρές επιπλοκές παρουσιάστηκαν στην καρδιακή και αναπνευστική λειτουργία». Οι εφημερίδες, στις 7 Μαρτίου 1953, δημοσιεύουν μια σύντομη έκθεση της νεκροψίας του πτώματος του Στάλιν η οποία καταλήγει ως εξής: «Τα στοιχεία της παθολόγο-ανατομικής εξέτασης επιβεβαίωσαν το μη αναστρέψιμο χαρακτήρα της ασθένειας του Ι.Β. Στάλιν μετά την παρουσίαση της εγκεφαλικής αιμορραγίας. Εξ αυτού και τα ενεργητικά μέτρα που ελήφθησαν για τη θεραπεία δεν μπόρεσαν να παράγουν θετικά αποτελέσματα, ούτε να αποτρέψουν το μοιραίο».

Στις περισσότερες βιογραφίες του Στάλιν αιτία θανάτου είναι το εγκεφαλικό επεισόδιο, το οποίο τον βρίσκει να είναι μόνος του, στην μικρή τραπεζαρία της «Κοντινής ντάτσα». Κι όμως αμέσως μετά το 20^ο Συνέδριο, στη βάση της κυβερνητικής ανακοίνωσης της 4^ης Μαρτίου, είχε κατασκευαστεί μια «ηρωική ιστορία» του λεγόμενου «λενινιστικού πυρήνα» του Κόμματος. Στις 30 Ιουνίου του 1956 για πρώτη και τελευταία φορά δημόσια, στην απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής με τίτλο «Για το ξεπέρασμα της προσωπολατρίας και των συνεπειών της», θα γίνει αναφορά σε αυτόν το λενινιστικό πυρήνα που βρισκόταν απέναντι από τον Στάλιν. Να τι αναφέρει:

«Το 20ό Συνέδριο του Κόμματος και συνολικά η πολιτική της Κεντρικής Επιτροπής μετά τον θάνατο του Στάλιν δείχνουν ξεκάθαρα ότι στην Κεντρική Επιτροπή, υπήρχε λενινιστικός πυρήνας καθοδηγητικών στελεχών, οι οποίοι κατανοούσαν σωστά τις επιτακτικές ανάγκες στους τομείς της εσωτερικής και της εξωτερικής πολιτικής. Δεν μπορούμε να πούμε ότι δεν υπήρχε αντίδραση στα αρνητικά φαινόμενα που συνδέονταν με τη λατρεία της προσωπικότητας και εμπόδιζαν την πρόοδο του σοσιαλισμού. Υπήρχαν μάλιστα περίοδοι, για παράδειγμα την περίοδο του πολέμου, όταν οι μονομερείς ενέργειες του Στάλιν περιορίζονταν κάθετα, όταν οι αρνητικές συνέπειες της ανομίας και της αυθαιρεσίας κτλ. δραστικά μειώνονταν.»²¹

Να λοιπόν που ο «λενινιστικός πυρήνας» για άλλη μια φορά θα υψώσει το ανάστημά του στην υποτιθέμενη απαίτηση του Στάλιν για μαζικό εσωτερικό εκτοπισμό των Εβραίων της χώρας, στην Άπω Ανατολή και στη Σιβηρία. Όντως πολλοί Σοβιετικοί αντιφρονούντες όπως ο Ρόι Μεντβέντεφ, Μιχαήλ Χέλερ, Αλεξάντρ Νέγκριτς, Άντον Αντόνοφ-Οβσέγενκο, Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, εξέφρασαν την πεποίθηση ότι ένα τέτοιο σχέδιο εκτοπισμού των Εβραίων υφίστατο. Την δεκαετία του ’90 με το άνοιγμα των αρχείων, θα πίστευε κανείς ότι θα έρχονταν στο φως έγγραφα που θα αποδείκνυαν αυτό τον ισχυρισμό. Κι όμως δεν βρέθηκε ούτε ένα. Χωρίς κάποια τεκμήρια είναι αδύνατον να καταλήξουμε σε ένα οριστικό αποτέλεσμα σχετικά με τα απώτερα σχέδια του Στάλιν²². Στα τέλη της δεκαετίας του ’50 την «ηρωική ιστορία» της αποτροπής του υποτιθέμενου εκτοπισμού των Ρωσοεβραίων, με την μέθοδο της διαρροής αποκλειστικών πληροφοριών, ο Δυτικός τύπος άρχισε να δημοσιεύει σε διάφορες εκδοχές. Πριν δούμε ορισμένες από αυτές να ανοίξουμε μια απαραίτητη παρένθεση που θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε γιατί οι πρωταγωνιστές των ιστοριών αυτών ήταν μέλη της λεγόμενης παλαιάς φρουράς.

Μετά το 20^ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ πάντα υπήρχε ένα πρόβλημα στο να πεισθεί ο σοβιετικός πολίτης, και όχι μόνο, ότι για όλα έφταιγε ο Στάλιν και τα πρωτοπαλίκαρά του, πρώτα ο Γκένριχ Γιαγκόντα (Генрих Ягода), μετά ο Νικολάι Γιεζόφ (Николай Ежов) και τέλος ο φοβερός και τρομερός Λαβρέντι Μπέρια (Лаврентий Берия). Η απάντηση του Χρουστσόφ (Никита Сергеевич Хрущёв) κυκλοφορούσε σαν ανέκδοτο εκείνη την εποχή: Σε μια από τις πολλές συνεδριάσεις κομματικών στελεχών την άνοιξη του 1956, κάποιος από την αίθουσα έστειλε στον Χρουστσόφ το παρακάτω σημείωμα: «Πως μπόρεσες εσύ, ένα μέλος του Πολίτμπιρο, να επιτρέψεις να συμβούν τέτοια φριχτά εγκλήματα στη χώρα μας;». Ο Χρουστσόφ διάβασε το μήνυμα και μετά είπε: «Το σημείωμα αυτό είναι ανυπόγραφο. Όποιος το ’γραψε, να σηκωθεί όρθιος!» Κανένας δεν σηκώθηκε. «Εκείνος που το έγραψε, φοβάται», είπε ο Χρουστσόφ. «Αυτό ακριβώς συνέβαινε και σ’ εμάς με τον Στάλιν»²³. Δεν φαινόταν να ντρέπεται να παραδεχτεί ότι γνώριζε πολλά, αλλά φοβόταν να εκφράσει οποιαδήποτε διαφωνία ή διαμαρτυρία. Σίγουρα ήταν ειλικρινής, ως προς τον φόβο, και σίγουρα έλεγε μόνο μέρος της αλήθειας. Ο Χρουστσόφ συμμετείχε ενεργά στις εκστρατείες καταστολής. Μεταξύ 1935 και 1938, ως πρώτος γραμματέας της Επιτροπής Πόλης και της Περιφέρειας της Μόσχας, ήταν μέλος της τρόικας που επικύρωνε τις θανατικές ποινές τις οποίες επέβαλε тο Λαϊκό Κομισαριάτο Εσωτερικών Υποθέσεων (Народный комиссариат внутренних дел – НКВД). Την περίοδο που ήταν πρώτος γραμματέας της Κ.Ε. Ουκρανίας, (1938 – 1949), ήταν ο επικεφαλής των κατασταλτικών εκστρατιών σε αυτή την δημοκρατία. Το 1949 επιστρέφει στη Μόσχα και αναλαμβάνει πάλι τη διεύθυνση της κομματικής οργάνωσης της πρωτεύουσας. Από το 1939 είναι μέλος του Πολίτμπιρο και ένας από τους πλέον έμπιστους συμβούλους του Στάλιν. Όλα αυτά τα χρόνια μόνο σιωπηλός παρατηρητής δεν ήταν. Εκείνη την στιγμή όμως ως Πρώτος Γραμματέας φαινόταν να ελέγχει τους μηχανισμούς του Κόμματος. Το 1954, ο Χρουστσόφ διόρισε το στρατηγό Σερόφ (И. А. Серов) πρόεδρο της πρόσφατα δημιουργημένης Επιτροπής για την Κρατική Ασφάλεια, πιο γνωστής ως Κα-Γκε-Μπέ (Комитет государственной безопасности – КГБ). Είχαν δουλέψει μαζί για αρκετά χρόνια, και ο Σερόφ έχαιρε της πλήρους εμπιστοσύνης του Χρουστσόφ. Οι διαταγές που πήρε ήταν να καταστρέψει οποιοδήποτε αρχειακό υλικό περιείχε πληροφορίες σχετικά με τον ρόλο του Χρουστσόφ στις εκστρατείες καταστολής του παρελθόντος. Καθώς ο Σερόφ ήταν εκείνος που κυρίως υλοποίησε αυτές τις εκστρατείες, τόσο στην Μόσχα, όσο και στην Ουκρανία δεν μπορεί να υπάρχει καμία αμφιβολία ότι έκανε όσο πιο τέλεια δουλιά ήταν δυνατόν. Η καταστροφή των επικίνδυνων αρχείων συνεχιζόταν μέχρι το 20^ο Συνέδριο²⁴.

Εξαφάνιση των ιχνών του από τις εκστρατείες καταστολής επιχείρησε να κάνει και ο Μαλενκόφ. Όταν ήταν επικεφαλής του τμήματος της Κεντρικής Επιτροπής που ασχολείτο με το ανώτερο προσωπικό του Κόμματος (1934-1939), η δουλειά του δεν ήταν απλώς το φακέλωμα. Ο Στάλιν είχε παραχωρήσει στον Μαλενκόφ έκτακτες εξουσίες, με αποτέλεσμα να είναι υπεύθυνος, συχνά με τον Γεζόφ, για το σχεδιασμό εκστρατειών καταστολής σε διάφορες δημοκρατίες και περιοχές της χώρας. Ο Μαλενκόφ ήταν ουσιαστικά ο εκπρόσωπος του κομματικού απαράτ στην НКВД. Μετά τον πόλεμο αυτός και ο Μπέρια ήταν εκείνοι που οργάνωσαν τις κατασταλτικές εκστρατείες της περιόδου 1949 – 1950 στο Λένινγκραντ και στη Μόσχα, οι οποίες κορυφώθηκαν με την φυσική εξόντωση του Νικολάι Βοζνέσενσκι, μέλους του Πολίτμπιρο, και του Αλεξέι Κουζνετσόφ, γραμματέα της Κ.Ε., αλλά και μεγάλου αριθμού ανώτερων αξιωματούχων του Κόμματος στο Λένινγκραντ²⁵. Το 1953, ως νέος πρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου ζήτησε να δει τους φακέλους για την «Υπόθεση του Λένινγκραντ». Όταν τον Ιούλιο του 1957, ο Μαλενκόφ αποκλείστηκε από το Πρεζίντιουμ της Κ.Ε., αποδείχτηκε ότι ένας αριθμός εγγράφων σχετικών με την παραπάνω υπόθεση είχε εξαφανιστεί. Ριζική εκκαθάριση έγινε και στο αρχείο του Μπέρια μετά την σύλληψή του, τον Ιούνιο του 1953²⁶.

Αυτή την δυνατότητα παρέμβασης στα αρχεία του Κόμματος, χωρίς την σύμφωνη γνώμη του Πρώτου Γραμματέα, Νικίτα Χρουστσόφ, δεν την είχε κανείς. Για αυτό δεν πρέπει να μας κάνει εντύπωση ότι κεντρικά πρόσωπα «της ηρωικής ιστορίας» είναι κυρίως ορισμένοι επιζήσαντες της παλιάς φρουράς του Πρεζίντιουμ, όπως οι Βιατσεσλάβ Μόλοτοφ (Вячеслав Михайлович Молотов), Λάζαρ Καγκανόβιτς (Лазарь Моисеевич Каганович), Κλιμέντ Βοροσίλοφ (Климент Ефремович Ворошилов), Αναστάς Μικογιάν (Анастас Иванович Микоян), οι οποίοι αποτελούσαν μέρος του στενού κύκλου του Στάλιν από τα μέσα της δεκαετίας του ’20, πολύ πριν τους Χρουστσόφ, Μαλενκόφ, Μπέρια. Η δική τους υποστήριξη, αλλά και τυφλή υπακοή επέτρεψε στον Στάλιν να συσσωρεύσει την εξουσία του και εκείνοι να παραμείνουν ζωντανοί. Οι υπογραφές τους έμπαιναν πριν την υπογραφή του Στάλιν σε πολλές εκκαθαρίσεις και αυτές βρίσκονταν στα αρχεία. Έπρεπε λοιπόν να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα, όπως έκαναν τόσα χρόνια και να αποστασιοποιηθούν από τον σύντροφο και βοζντ τους. Όλοι μαζί θα έπρεπε να επικαλεστούν τις λενινιστικές τους ρίζες και να δείξουν ότι σαν τέτοια ομάδα αντιστάθηκαν στο καθεστώς της προσωπολατρίας. Αν και αυτό επιχείρησε να το κάνει ο Χρουστσόφ την τελευταία ημέρα του 20^ού Συνέδριου (25 Φεβρουαρίου 1956) με την λεγόμενη «Μυστική έκθεση», δινόταν η εντύπωση ότι σε αυτή την μάχη κατά της προσωπολατρίας του Στάλιν πολλά μέλη του Πρεζίντιουμ ήταν απλοί θεατές. Μέσω των δημοσιευμάτων στον Δυτικό τύπο, με την βοήθεια διεθνούς φήμης φίλων τους ή έμπειρων γραφειοκρατών που είχαν διασυνδέσεις στα ΜΜΕ, αυτά τα μέλη πίστευαν ότι ενίσχυαν το γόητρο τους. Εάν το πετύχαιναν, είναι μια άλλη υπόθεση. Εδώ κλείνω την παρένθεση και παραθέτω ορισμένες «ηρωικές ιστορίες».

Στις 16 Απριλίου 1956 και ενώ δεν έχουν περάσει ούτε δύο μήνες από την «Μυστική έκθεση» του Χρουστσόφ, οι Times, ανέφεραν πως ο Χρουστσόφ είχε πει σε μια μικρή κομματική σύναξη στη Μόσχα ότι, αφού ο Στάλιν είχε περιγράψει στο Πρεζίντιουμ το σχέδιο του για εκδίωξη των Εβραίων της χώρας σε μια απομακρυσμένη περιοχή, «οι ακροατές του είχαν μείνει εμβρόντητοι. Οι Μικογιάν και Μόλοτοφ διαμαρτυρήθηκαν…Ο στρατάρχης Βοροσίλοφ δήλωσε πως τούτη η πρόταση ήταν εγκληματική, ένα ανοσιούργημα σαν εκείνο που είχε σηκώσει τον κόσμο ενάντια στον χιτλερισμό. Ο Στάλιν έγινε έξω φρενών και την επόμενη μαθεύτηκε ότι είχε πάθει το εγκεφαλικό επεισόδιο.» Οι Times θέλοντας να έχουν τα νώτα τους καλυμμένα, κλείνοντας το σύντομο άρθρο τους προειδοποιούν ότι «είτε αυτή η ιστορία αληθεύει είτε όχι, κυκλοφορεί μεταξύ των κομμουνιστών στην Ανατολική Ευρώπη»²⁷.

Παραλλαγή της ίδιας ιστορίας είναι και εκείνη που διηγείται ο Έρενμπουργκ στον Σαρτρ σε ένα από τα τελευταία του ταξίδια στο Παρίσι. Όπως είπαμε παραπάνω, η ιστορία δημοσιεύεται πρώτα στο γαλλικό τύπο και μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα έγινε πρωτοσέλιδο παντού. Εδώ θα παρουσιάσω την σύντομη εκδοχή του άρθρου όπως δημοσιεύθηκε στην γερμανική Die Welt, την 1^η Σεπτεμβρίου 1956, και αναδημοσιεύθηκε το 1959, στο βιβλίο του Α. Αφτορχάνοφ «Η τεχνολογία της εξουσίας». Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή:

«Την 1^η Μαρτίου 1953 στην συνεδρίαση του Πρεζίντιουμ της Κ.Κ., του ΚΚΣΕ ο Καγκανόβιτς έκανε μια έκτακτη παρέμβαση και ζήτησε από τον Στάλιν:

Να οριστεί ειδική επιτροπή για την αντικειμενική εξέταση της “Υπόθεσης των γιατρών”
Να ανακληθεί η διαταγή που έχει δώσει ο Στάλιν για τον εκτοπισμό όλων των Εβραίων σε απόμακρη ζώνη της ΕΣΣΔ.

Όλα τα μέλη του παλιού Πολίτμπιρο εκτός του Μπέρια, υποστήριξαν τις προτάσεις Καγκανόβιτς. Αυτή η ασυνήθιστη και ανήκουστη ομοφωνία των μελών του Πολίτμπιρο, έδειξε στο Στάλιν ότι εδώ υπάρχει οργανωμένη συνωμοσία από την μεριά των συντρόφων του. Ο Στάλιν ήταν έξω φρενών. Με βλαστήμιες και φωνές τους απείλησε ότι όλοι οι στασιαστές θα τιμωρηθούν αυστηρά. Όμως και τα μέλη του Πολίτμπιρο, ξέρανε ότι μετά από αυτό, εάν εξαρτιόταν από τον Στάλιν, δεν θα έβγαιναν ζωντανοί από το Κρεμλίνο και είχαν πάρει τα μέτρα τους. Εξ ονόματος των συνωμοτών ο Μικογιάν ανακοίνωσε στον έξαλλο Στάλιν: “Εάν μετά από μισή ώρα δεν βγούμε ελεύθεροι από αυτή την αίθουσα, ο στρατός θα καταλάβει το Κρεμλίνο”! Μετά από αυτά τα λόγια του Μικογιάν και ο Μπέρια πέρασε με το μέρος των υπολοίπων και δήλωσε ότι δεν έχει αντίρρηση να οριστεί ειδική επιτροπή που να εξετάσει την “Υπόθεση των γιατρών”. Αυτή η προδοσία έβγαλε ολοκληρωτικά εκτός εαυτού τον Στάλιν και σαν να μην έφτανε αυτό ο Καγκανόβιτς σηκώθηκε και με δυσαρέσκεια έσκισε την ταυτότητα του μέλους του Πρεζίντιουμ και την πέταξε στο πρόσωπο του Στάλιν. Πριν προλάβει να φωνάξει την φρουρά ο Στάλιν έπαθε εγκεφαλικό και λιπόθυμος σωριάστηκε στο πάτωμα. Μόλις στις έξι το πρωί στις 2 Μαρτίου επετράπει να έρθουν οι γιατροί οι οποίοι πιστοποίησαν τον θάνατο του από εγκεφαλική αιμοραγία.»²⁸

Ο Αφτορχάνοφ εύστοχα παρατηρεί ότι η ιστορία αυτή ακόμα και εάν δεν προέρχεται από το Κρεμλίνο (μέσω Έρενμπουργκ), εντάσσεται πλήρως στο επιθυμητό πλαίσιο προπαγάνδας. Με αυτή την ιστορία πετυχαίνουν «μ΄ ένα σμπάρο τρία τρυγόνια – πρώτον, εμείς δεν είμαστε δειλοί και δεν μείναμε με σταυρωμένα χέρια, αλλά εναντιωθήκαμε στα εγκλήματα του Στάλιν, όσο αυτός ήταν ακόμη ζωντανός· δεύτερον, ο Μπέρια ήταν με το μέρος του Στάλιν και προδίδοντάς τον πέρασε στο δικό μας στρατόπεδο· τρίτον, εμείς δεν σκοτώσαμε τον Στάλιν, αυτός πέθανε από εγκεφαλικό, το οποίο το έπαθε όχι χωρίς την δική μας συνδρομή»²⁹.

Πέρα από τον «ηρωισμό» της παλιάς φρουράς, αυτή η ιστορία είναι «εκτός γραμμής» μιας και αναφέρει ότι ο Στάλιν πέθανε την ίδια μέρα – στις 2 Μαρτίου και όχι το βράδυ στις 5 Μαρτίου όπως επίσημα ανακοινώθηκε. Εάν πέθανε στις 2 Μαρτίου, τότε ποιον κούραραν οι γιατροί και στο νεκροκρέβατο ποιανού ξημεροβραδιάζονταν τα παιδιά του Στάλιν, από τις 2 έως τις 5 Μαρτίου; Τότε έκανε την εμφάνισης της «η θεωρία του σωσία» που χρησιμοποιείτε και στις μέρες μας σε διάφορες παραλλαγές. Σύμφωνα με αυτή την θεωρία, ο Στάλιν πεθαίνει στο Κρεμλίνο μετά από εγκεφαλικό στις 2 Μαρτίου και στην ντάτσα στις 5 Μαρτίου, πεθαίνει ο σωσίας του από δηλητηρίαση. Μπορεί όμως ο Στάλιν να είχε πεθάνει από δηλητηρίαση στην ντάτσα και ο σωσίας του στο Κρεμλίνο ή μπορεί να δηλητηριάστηκαν και οι δύο. Η δεύτερη και η τρίτη εκδοχή, επειδή αναφέρουν την δηλητηρίαση του Στάλιν θα τις ταξινομήσουμε στην δολοφονία, ως αιτία θανάτου.

Ένα χρόνο μετά την διαρροή μέσω Έρενμπουργκ, το Κρεμλίνο σκηνοθετεί άλλη μια διαρροή, η οποία επαναλαμβάνει την ιστορία του σοβιετικού λογοτέχνη, αλλά με άλλο «ήρωα», όχι τον Καγκανόβιτς, αλλά τον Βοροσίλοφ! Επειδή όμως προέρχεται, υποτίθεται, από τα χείλη διπλωμάτη και μάλιστα μέλους της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ, πρώην μέλους του Πρεζίντιουμ και της Γραμματείας της Κ.Ε., έχει βαρύνουσα σημασία. Πρόκειται για τον Σοβιετικό πρέσβη στην Πολωνία, Π.Κ. Πονομαρένκο. Όπως είπαμε και παραπάνω ο πρέσβης σε συνάντησή του με δημοσιογράφους στη Βαρσοβία ισχυρίστηκε πως ο Στάλιν κατέρρευσε σε συνεδρίαση του Πρεζίντιουμ της Κ.Ε., στα τέλη Φεβρουαρίου 1953. Οι εφημερίδες που δημοσίευσαν πρώτες την ιστορία του Πονομαρένκο είναι η France-Soir, στις 7 Ιουνίου 1957, και την επομένη οι New York Times. Να πως έχει η ιστορία αυτή: Στα τέλη Φεβρουαρίου ο Στάλιν συγκάλεσε συνεδρίαση του Πρεζίντιουμ με σκοπό να παρουσιάσει τις ομολογίες των «γιατρών δολοφόνων» και να εγκριθεί από το όργανο το σχέδιο διατάγματος για τον μαζικό εκτοπισμό των Ρωσοεβραίων στην Άπω Ανατολή στην Εβραϊκή Αυτόνομη Περιφέρεια (με πρωτεύουσα το Μπιρομπιτζάν). Ο Καγκανόβιτς, το μοναδικό μέλος του Πρεζίντιουμ που ήταν εβραίος, ρώτησε διστακτικά εάν το μέτρο αφορούσε όλους τους εβραίους για να πάρει την απάντηση από τον Στάλιν, ότι «ορισμένη επιλογή» θα γινόταν. Ο Καγκανόβιτς δεν είπε τίποτε άλλο. Ειπώθηκε ότι κατόπιν ο Βιατσεσλάφ Μόλοτοφ, υπουργός Εξωτερικών τότε, είπε με «τρεμουλιαστή» φωνή ότι το αποτέλεσμα που θα είχε αυτό το μέτρο στην παγκόσμια κοινή γνώμη θα ήταν «οικτρό» (εδώ να σημειώσουμε ότι αποκλείεται ο Πονομαρένκο να ονόμασε τον Μόλοτοφ υπουργό του, γιατί τότε υπουργός Εξωτερικών ήταν ο Αντρέι Βισίνσκι). Η France-Soir έγραψε ότι, καθώς ο Στάλιν ετοιμαζόταν να επιπλήξει τον κύριο Μόλοτοφ, ο στρατάρχης Βοροσίλοφ σηκώθηκε, έριξε πάνω στο τραπέζι την κομματική του ταυτότητα και φώναξε: «Αν παρθεί τέτοιο μέτρο, θα ντρεπόμουν να παραμείνω μέλος του Κόμματος μας, που θα έχει ατιμαστεί τελείως!» Τότε ειπώθηκε ότι εξοργισμένος ο Στάλιν φώναξε καταπρόσωπο στον Βοροσίλοφ: «Σύντροφε Κλίμεντ! Εγώ θα αποφασίσω πότε δε θα έχεις πλέον το δικαίωμα να κρατήσεις την ταυτότητα μέλους σου!» Οι New York Times γράφουν ότι με την συνεδρίαση να έχει γίνει άνω-κάτω, ο Στάλιν σωριάστηκε στο πάτωμα. Μιας και οι γιατροί που είχαν παρακολουθήσει τον Στάλιν βρίσκονταν στη φυλακή, πέρασε ένα τέταρτο της ώρας προτού βρεθεί άλλη ιατρική βοήθεια³⁰.

Μετά τα μέσα του 1957 οι αναφορές στην «ηρωική ιστορία» σιγά σιγά γίνονται όλο και πιο σπάνιες. Τι είχε αλλάξει; Ο υποτιθέμενος «λενινιστικός πυρήνας» είχε διαλυθεί.

Στις 18 Ιουνίου 1957, στην συνεδρίαση του Πρεζίντιουμ της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ, γίνεται εκτός ημερησίας διατάξεως πρόταση των Μόλοτοφ – Μαλενκόφ – Καγκανόβιτς για την απομάκρυνση του Χρουστσόφ από την θέση του Πρώτου Γραμματέα. Η συνεδρίαση συνεχίζεται μέχρι τις 21 Ιουνίου. Η πρόταση «περνά» με εφτά έναντι 4 ψήφων, όταν όμως φτάνει στην έκτακτη Ολομέλεια της Κ.Ε. (22-27 Ιουνίου), που είναι και το όργανο που θα την εγκρίνει, οι παρεμβάσεις των Σουσλόφ (ιδεολογία), Σερόφ (Κα-Γκε-Μπε), αλλά ειδικά του Ζούκοφ (στρατός), ήταν καθοριστικές υπέρ του Πρώτου Γραμματέα.

Οι παλιά φρουρά δεν μπόρεσε να απαντήσει στις κατηγορίες του στρατάρχη Ζούκοφ για το εάν η υπογραφή τους βρίσκεται στους καταλόγους των εκκαθαρίσεων. Γιατί τα ντοκουμέντα αυτό δείχνουν. Ο Ζούκοφ αναφέρει μια σειρά παραδειγμάτων όπως:

Από τις 27 Φεβρουαρίου 1937 μέχρι τις 12 Νοεμβρίου 1938, η НКВД, λαμβάνει την κύρωση από τους Στάλιν, Μόλοτοφ, Καγκανόβιτς, το Στρατοδικείο και το Ανώτατο Δικαστήριο να επιβάλουν θανατικές ποινές δια τυφεκισμού 38 679 ατόμων. Στις 21 Νοεμβρίου 1938 η НКВД, λαμβάνει την κύρωση από τους Στάλιν και Μόλοτοφ, για την εκτέλεση 229 ατόμων, εκ των οποίων τα 23 ήταν μέλη και αναπληρωματικά μέλη της Κ.Ε.³¹ Ο κατάλογος είναι μακρύς…(Όποιος ενδιαφέρεται μπορεί στη διεύθυνση: http://xn--80aagr1bl7a.net/index.php?md=books&to=art&id=945, να διαβάσει τις 843 πυκνογραμμένες σελίδες των πρακτικών της πιο μεγάλης σε διάρκεια Ολομέλειας του ΚΚΣΕ). Ο στρατάρχης Ζούκοφ σφυροκοπώντας με διευθύνσεις και ονόματα των θυμάτων των μεγάλων εκαθαρίσεων, την τρόικα (Μόλοτοφ-Μαλενκόφ-Καγκανόβιτς), άνοιξε μια νέα σελίδα στη μάχη κατά του σταλινισμού. Από την μυστική έκθεση του 20^ου Συνεδρίου και μέχρι τότε, ένας ήταν ο υπεύθυνος των εκκαθαρίσεων– ο Στάλιν. Και να που έρχεται ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του Κόκκινου Στρατού, και κατανομάζει τους συνυπεύθυνους του Στάλιν. Ο Χρουστσόφ από τα πρακτικά της Ολομέλειας φαίνεται ότι την περισσότερη ώρα είναι σιωπηλός γιατί ξέρει, ότι οι άλλοι ξέρουν, για την συμμετοχή του στις εκκαθαρίσεις στην Ουκρανία και στην Μόσχα. Ο Μαλενκόφ κάποια στιγμή απευθυνόμενος προς τον Πρώτο Γραμματέα του λέει ειρωνικά: «Μόνο εσύ μας είσαι καθαρός, σύντροφε Χρουστσόφ!»³²

Τελικά η Κ.Ε. απορρίπτει την πρόταση της πλειοψηφίας του Πρεζίντιουμ, χαρακτηρίζει την κίνηση «φραξιονιστική» και την ομάδα Μόλοτοφ-Μαλενκόφ-Καγκανόβιτς, και Σεπίλοφ που πήγε μαζί τους, ως «αντικομματική ομάδα». Ο Χρουστσόφ βγήκε νικητής και αυτό το όφειλε, σε μεγάλο βαθμό, εάν όχι αποκλειστικά, στον Ζούκοφ. Τι θα γίνει όμως, εάν σε κάποια επόμενη Ολομέλεια, ο στρατάρχης βγάλει και τα «άπλυτα» του Χρουστσόφ; Όσο και να είχε κρύψει τα ίχνη του ο Πρώτος Γραμματέας, «ποτέ δεν ξέρεις»! Για αυτό πριν είναι πολύ αργά θα έπρεπε και ο Ζούκοφ να «παροπλιστεί». Στις 26 Οκτώβρη, μόλις τέσσερις μήνες μετά την εξουδετέρωση της «αντικομματικής ομάδας» με απόφαση του Πρεζίντιουμ ο Ζούκοφ απαλλάσσεται των καθηκόντων του ως υπουργός Άμυνας και στις 29 Οκτώβρη στην Ολομέλεια της Κ.Ε. ομόφωνα καθαιρείται από μέλος και του Πρεζίντιουμ και της Κεντρικής Επιτροπής. Στα απομνημονεύματά του ο Χρουστσόφ θα αναφέρει ότι τον καθαίρεσε διότι υποπτευόταν πως ετοίμαζε πραξικόπημα³³.

Η «ηρωική ιστορία του λενινιστικού πυρήνα» σε όλες τις παραλλαγές της κατασκευάστηκε και κυκλοφόρησε με την ανοχή του Χρουστσόφ, με μοναδικό σκοπό να αποστασιοποιηθεί η παλιά φρουρά από τα εγκλήματα στα οποία είχαν συνεργήσει. Όταν ο Ζούκοφ τους ξεσκέπασε στην Ολομέλεια του Ιούνη του 1957, σταμάτησαν οι «διαρροές» των ιστοριών αυτών και εξαφανίστηκαν από τα πρωτοσέλιδα των Δυτικών εφημερίδων.

Είχε έρθει η ώρα, τουλάχιστον ανεπίσημα, να «διορθωθεί» κάπως η ιστορία του θανάτου του βοζντ. Αυτό θα γίνει αρχικά μέσα από τις σελίδες του βιβλίου του Άβερελ Χάρριμαν «Ειρήνη με τη Ρωσία», που δημοσιεύθηκε το 1959. Εδώ, όπως ήδη έχουμε πει, για πρώτη φορά η Δύση πληροφορείται, έμμεσα από τον Πρώτο Γραμματέα, ότι ο Στάλιν δεν έπαθε το εγκεφαλικό επεισόδιο στο Κρεμλίνο, αλλά στην εξοχική του κατοικία, χωρίς να αναφέρει σε ποια. Επίσης για πρώτη φορά η Δύση πληροφορείται ότι οι Μπέρια, Μαλενκόφ, Χρουστσόφ και Μπουλγκάνιν, ήταν οι τελευταίοι που τον επισκέφτηκαν στις 28 Φεβρουαρίου. Από την μαρτυρία του Χρουστσόφ, και πάλι η Δύση πρώτη μαθαίνει, ότι ειδοποιήθηκαν για την κατάσταση του βοζντ, το βράδυ της Δευτέρας 2 Μαρτίου, από τον αρχηγό της προσωπική ασφάλειας του Στάλιν και τότε: «Όλοι εμείς – Μπέρια, Μαλενκόφ, Μπουλγκάνιν και εγώ – χωρίς καθυστέρηση πήγαμε στη ντάτσα, για να τον δούμε. Αυτός είχε ήδη χάσει τις αισθήσεις του. Το ένα του χέρι και το ένα του πόδι είχαν παραλύσει, δεν μπορούσε να μιλήσει. Μείναμε στην βίλα τρεις μέρες, αλλά δεν ανέκτησε τις αισθήσεις του. Κάποια στιγμή επανήλθε για λίγο και τότε μπήκαμε στο δωμάτιό του. Η ανειδίκευτη νοσοκόμα τού έδινε με το κουταλάκι τσάι. Αυτός μας έσφιξε τα χέρια και πασχίζοντας να γελάσει, επιχείρησε να αστειευτεί μαζί μας. Έδειξε με το υγιές του χέρι ένα πίνακα πάνω από το κρεβάτι. Σε αυτόν απεικονιζόταν κατσικάκι το οποίο ένα κοριτσάκι το τάιζε με κουταλάκι. Με αυτή την κίνηση του χεριού σαν να μας έλεγε ότι είναι τόσο ανήμπορος όσο αυτό το κατσικάκι. Μετά από λίγο πέθανε. Εγώ έκλαψα. Εμείς πάνω απ’ όλα ήμασταν δικοί του μαθητές και οφείλαμε τα πάντα σ’ αυτόν.»³⁴

Αυτό που κάνει εντύπωση σε αυτή την πρώτη εκδοχή της ιστορίας του Χρουστσόφ καταρχάς είναι η μη αναφορά στην παρουσία των γιατρών. Εφόσον ήδη ήταν γνωστή η παρουσία τους, μέσα από τα ιατρικά ανακοινωθέντα που ενυπόγραφα δημοσιεύτηκαν στις 4 και 5 Μαρτίου, ήταν παράλειψη του συγγραφέα Χάρριμαν να το αναφέρει, ή η απόδοση της εξιστόρησης του Χρουστσόφ ήταν ακριβής, άρα η μη αναφορά στους γιατρούς οφείλεται στον Πρώτο Γραμματέα; Τη φροντίδα του άρρωστου Στάλιν, έχει αναλάβει μια «ανειδίκευτη νοσοκόμα». Άλλη μία υποτίμηση της κρίσιμης κατάστασης του ασθενούς υπ’ αριθμόν 1. Στα απομνημονεύματά του Χρουστσόφ αυτά τα «αδύνατα» σημεία της ιστορίας του δεν υπάρχουν. Επίσης κάνει εντύπωση η παραδοχή του Χρουστσόφ: «Εμείς πάνω απ’ όλα ήμασταν δικοί του μαθητές και οφείλαμε τα πάντα σ’ αυτόν.» Άλλα έλεγε στη «μυστική έκθεση» του 20^ου Συνεδρίου και στην Ολομέλεια του Ιουνίου 1957 για την εξουδετέρωση της «αντικομματικής» σταλινικής ομάδας.

Ο Χρουστσόφ εκτός από την εκδοχή του θανάτου του Στάλιν από εγκεφαλικό, έτσι όπως τη διηγείται στα τέλη της δεκαετίας του ’50 στον Χάρριμαν, και τη γράφει στα απομνημονεύματά του, στα τέλη της δεκαετίας του ’60, φέρεται ότι είναι και ο σεναριογράφος της πρώτης εναλλακτικής ιστορίας για τα αίτια θανάτου του Στάλιν. Δέκα χρόνια μετά το θάνατο του Στάλιν, και δύο χρόνια μετά την υιοθέτηση της ξεκάθαρα αντισταλινικής γραμμής του 22^ού Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, το 1963, ο «κυρίαρχος του παιχνιδιού» Νικίτα Χρουστσόφ φέρεται, σύμφωνα με τα δημοσιεύματα του «Paris Match» και του «Der Spiegel», να λέει ότι ο Στάλιν δολοφονήθηκε από τον Μπέρια με δηλητήριο. Στην κομματική σύναξη με τα στελέχη του ΠΕΕΚ, σύμφωνα με τα περιοδικά, ο Πρώτος Γραμματέας του ΚΚΣΕ, φέρεται να εξιστορεί στους Πολωνούς συντρόφους του, ότι ο Στάλιν όχι μόνο δεν έπαθε το εγκεφαλικό στο Κρεμλίνο το βράδυ στις 2 Μαρτίου, άλλα και δεν πέθανε από ασθένεια. «Το βράδυ 1^ης προς 2^ας Μαρτίου, η φρουρά του εσπευσμένα φώναξε τους Χρουστσόφ, Μαλενκόφ, Μπέρια και Μόλοτοφ, και τους ανακοίνωσε ότι εδώ και πολλές ώρες, ο Στάλιν δε δίνει σημάδια ζωής. […] Καθώς κανένας από την φρουρά δεν ήξερε σε ποιο δωμάτιο βρισκόταν, αναγκάστηκαν να σπάσουν όλες τις πόρτες στη σειρά: άνοιξαν την μία, άνοιξαν την δεύτερη – και εκεί βρήκαν τον Στάλιν. Βρισκόταν πεσμένος αναίσθητος στο πάτωμα, ντυμένος με την στολή του γκενεραλίσιμους. Πρώτος αντιδρά ο Μπέρια: “Ο τύραννος είναι νεκρός, νεκρός, νεκρός” θριαμβολογούσε φωνάζοντας. Εκείνη την στιγμή ο Στάλιν άνοιξε τα μάτια του διάπλατα. Όχι, είναι ζωντανός. Οι Μαλενκόφ, Χρουστσόφ και Μόλοτοφ βγήκαν από το δωμάτιο. Ο Μπέρια που πάντα είχε μαζί του αμπούλες δηλητήριο έμεινε μόνος με τον εκδικητικό του αφέντη. Μόνο μετά από πέντε ώρες (λόγω της ολισθηρότητας των δρόμων λόγω παγετού) κάλεσαν τους γιατρούς.»³⁵.

Δημόσια κατηγορία για την δολοφονία του Στάλιν, από τους διαδόχους του, εξαπολύει ένας πιστός μαθητής του – ο Ενβέρ Χότζα, σε ομιλία του, στις 24 Μαΐου 1964: «Οι Σοβιετικοί ηγέτες είναι συνωμότες, οι οποίοι έχουν το θράσος ανοιχτά να λένε, όπως έκανε ο Μικογιάν, ότι είχαν προετοιμάσει συνωμοσία για να σκοτώσουν τον Στάλιν». Το Κρεμλίνο γνωρίζει ότι πίσω από τις δηλώσεις του Χότζα, βρίσκεται ο μεγάλος του προστάτης, ο Μάο Τσετούνγκ. Σε ανοιχτή συγκέντρωση προς τιμήν της Ουγγρικής κομματικής-κυβερνητικής αντιπροσωπείας με επικεφαλής τον Γιάνος Κάνταρ, στις 19 Ιουλίου 1964, ο Χρουστσόφ απαντά στο Χότζα, αλλά και στο Μάο. Η ομιλία του μεταδίδεται απευθείας σε όλη την Σοβιετική Ένωση και μέσω της «Intervision – OIRT» στις σοσιαλιστικές χώρες της Ευρώπης: «…Ο Στάλιν πυροβολούσε τους δικούς του.Τους βετεράνους της επανάστασης. Γι αυτή του την αυθαιρεσία τον καταδικάζουμε. Μάταια τα τανύσματα αυτών που θέλουν να αλλάξουν την ηγεσία της χώρας μας και να υπερασπιστούν τα εγκλήματα που έκανε ο Στάλιν […] Στην ιστορία της ανθρωπότητας υπήρξαν πολλοί σκληροί τύραννοι, αλλά όλοι τους πήγαν από τον πέλεκυ, έτσι όπως εξουσίαζαν με τον πέλεκυ»³⁶. Μπροστά σε όλους ο Χρουστσόφ λέει: «Μάχαιρα έδωσες, μάχαιρα θα λάβεις», παραδεχόμενος τον βίαιο θάνατο του Στάλιν.

Σύμφωνα με την μαρτυρία του Βιατσεσλάβ Μόλοτοφ, ο Μπέρια του εκμυστηρεύτηκε ότι αυτός σκότωσε τον Στάλιν. Να τι διηγείται ο Μόλοτοφ στον Φελίξ Τσούεφ, στις 24.08.1971, «Την Πρωτομαγιά του 1953, πάνω στην εξέδρα των επισήμων στο Μαυσωλείο μου είπε: «“Εγώ τον έβγαλα από τη μέση”. Ένα είδος ότι με βοήθησε. Φυσικά επιδίωκε να αλλάξω την άποψή μου για κείνον: “Όλους σας έσωσα!” Ο Χρουστόφ μάλλον δεν τον βοήθησε. Μόνο τον υποψιαζόταν. Αν και ποιος ξέρει…εξάλλου ήταν κολλητοί. Ο Μαλενκόφ ξέρει περισσότερα. Πολύ περισσότερα». Η αναφορά του Μόλοτοφ θα περιληφθεί στο βιβλίο του Τσούεφ «Сто сорок бесед с Молотовым»³⁷.

Ο σοβιετολόγος αντισταλινιστής Αμπντουραχμάν Αφτορχάνοφ σε ένα βιβλίο του που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στις ΗΠΑ το 1976, «Το μυστήριο γύρω από τον θάνατο του Στάλιν», αφού εντόπισε μια σειρά ενδείξεων, ανέπτυξε ένα λεπτομερές σενάριο σύμφωνα με το οποίο ο θάνατος του Στάλιν οφείλεται στην χορήγηση κάποιου δηλητήριου βραδείας δράσης. Βέβαια δεν αναφέρει ότι το σενάριο αυτό είναι προϊόν της φαντασίας του, αλλά το παρουσιάζει ως διαρροή που προέρχεται από κύκλους «αποκαταστημένων παλαιών μπολσεβίκων» – από δύο μέλη του σταλινικού (1952) Πρεζίντιουμ της Κεντρικής Επιτροπής και ένα λογοτέχνη. Σε υποσημείωση του βιβλίου του αναφέρει ότι η ιστορία αυτή έφτασε στα χέρια του, το 1970 και είναι τόσο πιστευτή όσο και οι υπόλοιπες³⁸. Το σενάριο δολοφονίας είχε δύο εκδοχές, μία που ονομάστηκε «άριστο σχέδιο» και μία που ονομάστηκε «μικρό σχέδιο». Στην πρώτη εκδοχή, η εξόντωση είναι φανερή, αιματηρή, και ολοκληρωτική. Με εκρηκτική ύλη εξοντώνεται, όχι μόνο ο Στάλιν, αλλά και όσοι βρίσκονται στη ντάτσα. Στην εκτέλεση αυτής της εκδοχής υπεύθυνος θα είναι μόνο ο Μπέρια. Στο «μικρό σχέδιο» συμμετέχουν με τομείς ευθύνης και οι τέσσερις: ο Μπέρια επιχειρησιακός υπεύθυνος της εξόντωσης του Στάλιν, ο Μαλενκόφ υπεύθυνος για την κινητοποίηση του κομματικού και κρατικού μηχανισμού, ο Χρουστσόφ των δομών της πρωτεύουσας και του ελέγχου των επικοινωνιών και ο Μπουλγκάνιν του ελέγχου του στρατού. Το «μικρό σχέδιο» προέβλεπε: ο Μαλενκόφ να ζητούσε από τον Στάλιν να συναντηθούν στη ντάτσα, η ηγετική ομάδα των «Πέντε», για να συζητήσουν την προετοιμασία της συνεδρίασης του Πρεζίντιουμ που είχε οριστεί για την Δευτέρα 2 Μαρτίου. Τέτοιου είδους μαζώξεις, στην «Κοντινή ντάτσα», ήταν τακτικές, σχεδόν πάντα γίνονταν αργά το βράδυ και συνδυάζονταν με δείπνο. Μετά την ολοκλήρωση της συνάντησης, ο Μπέρια με πρόφαση την υπογραφή κάποιων εγγράφων θα παρέμεινε μόνος του με τον Στάλιν και τότε θα έκανε την εμφάνισή του κάποιος ή κάποια που θα νάρκωναν τον βοζντ και θα του χορηγούσαν ενδοφλέβια κάποιου είδους δηλητήριο βραδείας δράσης. Οι γιατροί θα ειδοποιηθούν το δεύτερο εικοσιτετράωρο, όταν το δηλητήριο θα είχε δημιουργήσει ανεπανόρθωτες ζημιές στον οργανισμό του Στάλιν. Ο σκοπός ήταν ο βοζντ να μην πεθάνει αμέσως, αλλά τις επόμενες μέρες παρουσία μαρτύρων. Αυτό θα γινόταν με την προσχώρηση στην ιατρική ομάδα μιας νοσοκόμας ή γιατρού που θα συνεχίσει να χορηγεί σε μη ανιχνεύσιμες δόσεις το δηλητήριο μέχρι ο Στάλιν να ξεψυχήσει μπροστά στα μάτια των γιατρών και των παιδιών του³⁹.

Πολλές εκδοχές του «μικρού σχεδίου» εμφανίστηκαν και συνεχίζουν να εμφανίζονται, και από αντισταλινικούς συγγραφείς όπως οι Ε. Ρατζίνσκι, ο Ν. Ζενκόβιτς, Φ. Βόλκοφ, Ν. Ναντ, αλλά και από σταλινικούς συγγραφείς όπως οι Β. Κάρποφ, Γ. Εμελιάνοφ. Κοινός τους παρανομαστής είναι ο υποκινητής και οργανωτής της δολοφονίας – Λαβρέντι Μπέρια.

Εναλλακτικά, με βάση πάντα το σενάριο της δολοφονίας, εμφανίστηκαν και συνεχίζουν να εμφανίζονται, κυρίως από σταλινικούς συγγραφείς όπως о Γ. Μούχιν, η Ε. Προύτνικοβα, ο Α. Μπουσκόφ, εκδοχές με υποκινητή και οργανωτή της δολοφονίας τον Νικίτα Χρουστσόφ.

Κοινό χαρακτηριστικό των δύο ομάδων είναι το επαγγελματικό τους υπόβαθρο: οι περισσότεροι είναι θεατρικοί συγγραφείς, ποιητές, δημοσιολόγοι, πολιτικοί, πρώην αξιωματικοί των μυστικών υπηρεσιών, στρατηγοί εν αποστρατεία, πολιτολόγοι και μόνο ελάχιστοι επαγγελματίες ιστορικοί. Οι περισσότεροι πολυγραφότατοι, τα βιβλία τους γεμίζουν τις βιτρίνες βιβλιοπωλείων με «πιασάρικους» τίτλους, αλλά δεν θα τα βρείτε στα ράφια των Πανεπιστημιακών βιβλιοθηκών, στο τμήμα Ιστορίας. Γιατί απλά δεν είναι βιβλία Ιστορίας. Για αυτό δεν θα βρείτε τους συγγραφείς αυτούς και τα βιβλία τους, και στην βιβλιογραφία των επαγγελματιών ιστορικών στο πίσω μέρος των δικών τους έργων.

Διαβάζοντας ορισμένα έργα των παραπάνω συγγραφέων μου έκανε εντύπωση, από την μια ο γλαφυρός λόγος, και από την άλλη η απουσία τεκμηρίωσης με πρωτογενείς πηγές. Τις περισσότερες φορές οι συγγραφείς αυτοί επικαλούνται (εάν και όταν) δευτερογενείς πηγές συναδέλφων τους, της ίδιας ομάδας, ως απόδειξη των ισχυρισμών τους. Έτσι, για παράδειγμα, εάν κάποιος δεν έχει διαβάσει το βιβλίο του Α. Αφτορχάνοφ «Το μυστήριο γύρω από τον θάνατο του Στάλιν», μιας και είναι δυσεύρετο, δεν έχει παρά να αγοράσει τον τέταρτο τόμο του έργου του Νικολάι Ζενκόβιτς «Τα μυστικά του αιώνα που φεύγει» (Николай Зенькович: Тайны ушедшего века – 4). Θα βρει εκεί ολόκληρο το κλασικό έργο του Αφτορχάνοφ. Από την άλλη δεν είναι και ότι καλύτερο να φτιάχνεις 14 πλαστά διοικητικά έγγραφα, και να τα παρουσιάζεις στις πηγές σου, όπως έκανε ο συγγραφέας, δημοσιογράφος Βλαντίμιρ Κάρποφ. Να είσαι 80 ετών όταν γράφεις την δίτομη βιογραφία του Στάλιν «Генералиссимус», το 2002 και να έρθει ένας επαγγελματίας ιστορικός, γεννηθείς 1978, ο Александр Дюков να σε ξεσκεπάζει⁴⁰. Δυστυχώς μεγάλη μερίδα αναγνωστών έχει διαμορφώσει την εικόνα της για τον Στάλιν, μέσα από τέτοιου είδους αναγνώσματα.

Υπάρχουν βέβαια και στις τάξεις των επαγγελματιών ιστορικών, ορισμένοι που επιχειρούν να αποδείξουν ότι ο Στάλιν δολοφονήθηκε. Τέτοιοι είναι για παράδειγμα οι: Βλαντιμίρ Ναούμοφ, Τζόναθαν Μπρεντ, Ν. Ντομπριούχα, Ι. Τσικγίριν. Τουλάχιστον αυτοί χρησιμοποίησαν τα αρχειακό υλικό και μάλιστα επικεντρώθηκαν στην λεπτομερή ανάλυση των ιατρικών αρχείων του Στάλιν. Οι δύο πρώτοι στο βιβλίο τους «Stalin’s Last Crime: The Plot against the Jewish Doctors, 1948-1953», παρουσιάζουν ως πιθανή αιτία θανάτου την δηλητηρίαση από βαρφαρίνη (warfarin), ένα άχρωμο και άοσμο δηλητήριο που χρησιμοποιείται και για να σκοτώνει ποντίκια. Υποθέτουν ότι ο Μπέρια, με τη συνενοχή του Χρουστσόφ, πρόσθεσε βαρφαρίνη στο κρασί του Στάλιν τη νύχτα της τελευταίας τους συνάντησης. Ως βασικό στοιχείο του συμπεράσματός τους ήταν η αναφορά των γιατρών για στομαχική αιμορραγία λίγο πριν το θάνατο του Στάλιν. Ο Ντομπριούχα στο βιβλίο του (Николай Добрюха: “Как убивали Сталина”) ερευνώντας τα ιατρικά αρχεία πιστεύει ότι το δηλητήριο ίσως να προερχόταν από αράχνη, σκορπιό ή φίδι. Μία από τις νοσοκόμες, η Εβραία Μωυσίεβα, που του χορήγησε την τελευταία ένεση ήταν η φυσική αυτουργός, μετά από εντολή του Μπέρια. Πάντως ακούγεται απίθανο να έχει πρόσβαση στο Στάλιν και να του κάνει ενέσεις μία εβραία, όταν είναι γνωστό ότι κανένας από τους γιατρούς που τον κούραραν δεν ήταν Εβραίος, λόγω της «Υπόθεσης των γιατρών δολοφόνων» που βρισκόταν σε εξέλιξη. Σύμφωνα με τον Ντομπριούχα, αν και οι ιατρικές αναλύσεις μαρτυρούν την παρουσία δηλητήριου στο σώμα του Στάλιν, δεν μπορούν να εξαχθούν συμπεράσματα για την σύνθεση και την προέλευση του. Ο Τσικγίριν (И. Чигирин: “Сталин. Болезни и смерть. Документы.”) εξετάζοντας τα ίδια ιατρικά αρχεία του Στάλιν καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Μπέρια δεν είχε καμία ανάμιξη, στην δολοφονία του Στάλιν και υπεύθυνος ήταν ο Χρουστσόφ.

Στο πρώτο μέρος του αφιερώματος στο θάνατο του Στάλιν και τη μάχη της διαδοχής του, επιχείρησα να ταξινομήσω τα διάφορα σενάρια για τον τόπο και τον χρόνο που αρρώστησε και πέθανε ο Στάλιν και τα βασικά σενάρια για τα αίτια του θανάτου του.

Παρακάτω από τους τέσσερις δυνατούς συνδυασμούς τόπου και αιτίας θανάτου:

Ασθένεια (Εγκεφαλικό) στο Κρεμλίνο
Δολοφονία (Δηλητηρίαση) στο Κρεμλίνο
Ασθένεια (Εγκεφαλικό) στη Κοντινή ντάτσα
Δολοφονία (Δηλητηρίαση) στη Κοντινή ντάτσα

θα συνεχίσω το αφιέρωμα επιλέγοντας, την «επίσημη» εκδοχή που είναι ο τρίτος συνδυασμός: ο Στάλιν πέθανε από εγκεφαλικό επεισόδιο στην Κοντινή ντάτσα, στο Κούντσεβο. Υπάρχουν μάρτυρες, τα παιδιά του, τα μέλη του Πρεζίντιουμ, το προσωπικό της ντάτσας, η φρουρά, οι γιατροί και οι υπογραφές τους. Με τις 8 υπογραφές της ομάδας των θεραπόντων γιατρών που συνυπογράφουν τα τρία ιατρικά ανακοινωθέντα, και τις 7 υπογραφές της ομάδας των γιατρών που συμμετείχαν στην νεκροψία, μαζί με τις υπογραφές του υπουργού Υγείας Α.Φ. Τρετιακόφ (А.Ф. Третьяков) και του επικεφαλής της Διεύθυνσης Ιατρικής και Σανατορίων του Κρεμλίνου Ι.Ι Κουπέριν (И.И. Куперин), ο ιατρικός φάκελος της ασθένειας και του θανάτου του Στάλιν έκλεισε.

Ήταν ο θάνατός του αναπάντεχος; Για να απαντήσουμε θα πρέπει να γνωρίσουμε το ιατρικό ιστορικό του Στάλιν. Αυτό θα είναι το θέμα του δεύτερου μέρους του αφιερώματος.

Σημειώσεις

Πηγή: Ράδιο – Μόσχα, ηχητικό Сообщение о смерти И.Сталина 1953г. https://www.youtube.com/watch?v=h4-ffZcXFM8
RUBENSTEIN, J., 2017, σ. 45
RUBENSTEIN, J., 2017, σ. 130
Авторханов, А., 1994 Том 2, σσ. 25 – 26
Авторханов, А., 1991 σσ. 220 – 221
Averell Harriman. Peace with Russia. New York, 1959
Авторханов, А., 1991, σ.194
Авторханов, А., 1991 σσ. 222 – 223
Аллилуева С. 1990, Двадцать писем к другу. http://www.lib.ru/MEMUARY/ALLILUEWA/letters.txt
Волкогонов, Д. 1996, τόμος 1, σ. 404
ΒΟΛΚΟΓΚΟΝΟΦ ΝΤ., 1990. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΚΑΙ ΤΡΑΓΩΔΙΑ. Πολιτικό πορτρέτο του Ι.Β.Στάλιν, Βιβλίο 1^ο, Μέρος 1^ο, σ. 11
Зенкович Н., 2000, σ. 126 – 129
RUBENSTEIN, J., 2017, σ. 45
Зенкович Н., 2000, σ. 125
Авторханов, А., 1994 Том 2, σσ. 25 – 26
Авторханов, А., 1991 σσ. 220 – 221
Авторханов, А., 1991, σ.194
Авторханов, А., 1991, σ. 223
Хрушчов, Н.,2011, σ. 405
Болън Ч. Е., 2020, σσ. 383 – 384
Постановление на Централния комитет на КПСС за преодоляване на култа към личността и последиците от него, 1956, σ. 16
RUBENSTEIN, J., 2017, σσ. 106 – 107
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σ. 175
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σ. 146
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σσ. 124 – 125
ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004, σ. 145
https://www.thetimes.co.uk/tto/archive/frame/viewer/1956-04-16/8/13.html
Авторханов, А., 1994, σσ. 25 – 26
Авторханов, А., 1994, σ. 26
RUBENSTEIN, J., 2017, σσ. 108 – 109, και The New York Times June 8, 1957: https://www.nytimes.com/1957/06/08/archives/stalins-death-ascribed-to-rage-at-voroshilov-for-opposing-him.html
Н. Ковалева, А. Коротков, С. Мельчин, Ю. Сигачев, А. Степанов, 1998, σ. 38 – 39
Н. Ковалева, А. Коротков, С. Мельчин, Ю. Сигачев, А. Степанов, 1998, σ. 48
Хрушчов, Н.,2011, σ. 289
Авторханов, А., 1991, σ.195
Авторханов, А., 1991, σ. 223
Авторханов, А., 1991, σ. 236
Чуев Ф. , 1998, Том 2, σ. 41
Авторханов, А., 1991, σ. 225
Авторханов, А., 1991, σ. 224 – 232
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%BF%D0%BE%D0%B2,_%D0%92%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%80_%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87

Βιβλιογραφία

Хрушчов, Н., 1956. ОТЧЕТЕН ДОКЛАД НА ЦЕНТРАЛНИЯ КОМИТЕТ НА КПСС ПРЕД XX КОНГРЕС НА ПАРТИЯТА. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

Хрушчов, Н., 1956. ЗА КУЛТА КЪМ ЛИЧНОСТТА И ЗА ПОСЛЕДИЦИТЕ ОТ НЕГО. Доклад на първи секретар на ЦК на КПСС пред XX конгрес на партията. СОФИЯ: Изд. Къща „АРТ – Кентавър“, 1991.

XX КОНГРЕС НА КПСС, 1956. РЕЗОЛЮЦИЯ, ДИРЕКТИВИ, ПОСТАНОВЛЕНИЯ. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

XX КОНГРЕС НА КПСС, 1956. РЕЧИ НА ЧЛЕНОВЕТЕ И КАНДИДАТ-ЧЛЕНОВЕТЕ НА ПРЕЗИДИУМА И НА СЕКРЕТАРИТЕ НА ЦК НА КПСС. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

Постановление на Централния комитет на КПСС за преодоляване на култа към личността и последиците от него, 1956. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

Червенков В., 1952. XIX конгрес на КПСС. СОФИЯ: ИЗДАТЕЛСТВО НА БЪЛГАРСКАТА КОМУНИСТИЧЕСКА ПАРТИЯ

Авторханов, А., 1991. Загадката около смъртта на Сталин. София: Издателство Интерпринт

Авторханов, А., 1994. Технология на властта. Том 1§2 София: Издателска къща „Хр. Ботев“

Болън Ч. Е., 2020. СВИДЕТЕЛ НА ИСТОРИЯТА 1929 – 1969. София Университетско Издателство „Св. Климент Охридски“

Хрушчов, Н.,2011. Хора. Години. Власт. Мемоари в три тома. София: Издателство ПРОЗОРЕЦ.

Власик Н. С. & Рибин А. Т.2017. РЕДОМ ДО СТАЛИН.Исторически портрет. София: Издателство ПАРИТЕТ

Волкогонов, Д. 1991. ТРИУМФ И ТРАГЕДИЯ. Политически портрет на Й.В.СТАЛИН. София: ВОЕННО ИЗДАТЕЛСТВО

Волкогонов, Д. 1996. СЕДЕМТЕ ВОЖДОВЕ. София: Издателство Труд.

Дюран, А., 2017. НИКИТА ХРУШЧОВ – ЧОВЕКЪТ, ДАРИЛ СВОБОДА. МИТОВЕ И РЕАЛНОСТ. София: Издателство ПАРИТЕТ

Зенкович Н., 1999. Тайните на отминаващия век. Книга 3, София: Издателство Мириам

Зенкович Н., 2000. Тайните на отминаващия век. Книга 4, София: Издателство Мириам

Млечин, Л., 2018. Сталин. Злата съдба на Русия. София: Издателство ПАРИТЕТ

Млечин, Л., 2019. ТАЙНИ И ЗАГАДКИ НА СТУДЕНАТА ВОЙНА. ОТ РЕЧТА ВЪВ ФУЛТЪН ДО РАЗПАДА НА СССР. София: Издателство ПАРИТЕТ

Монтефиоре С., 2007. СТАЛИН. Дворът на червения цар. София: Издателство ПРОЗОРЕЦ

Монтефиоре, С. 2009. Младият Сталин. София: Издателство Прозорец.

Мухин Ю., 2017. Тайните за Берия. За какво убиха съратника на Сталин. София: Издателство Паритет

Найт, Е., 2004. БЕРИЯ. Дясната ръка на Сталин. София: ИК „АНИМАР“.

Карпов, В., 2004. ГИБЕЛТА НА СТАЛИН. София: Издателство „Нова зора“

Коткин, С., 2015 Сталин – том1: Пътят към властта (1878 – 1928). София: Издателство „Милениум“

Коткин, С., 2018. Сталин – том 2: В очакване на Хитлер (1929 – 1941). София: Издателство „Милениум“

Радзински Е., 1997. Сталин. София: Издателство Прозорец.

Суваров В., 2014. КРАХЪТ. Хроника на Великото десетилетие. Книга втора. София: Издателство „ФАКЕЛ ЕКСПРЕС“.

Чуев Ф. , 1998. Молотов си спомня. Сто и четиридесет беседи на Феликс Чуев с Молотов. Том 1-2. София: Издателство Абагар

ΒΟΛΚΟΓΚΟΝΟΦ ΝΤ., 1990. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΚΑΙ ΤΡΑΓΩΔΙΑ. Πολιτικό πορτρέτο του Ι.Β.Στάλιν. Αθήνα: Εκδόσεις «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ»

ΜΕΝΤΒΕΝΤΙΕΦ ΖΟΡΕΣ & ΡΟΪ, 2004. Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΣΤΑΛΙΝ. Αθήνα: Εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

RUBENSTEIN, J., 2017. ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ. Αθήνα: Εκδόσεις «ΨΥΧΟΓΙΟΣ».

KHLEVNIUK, O., 2018. ΣΤΑΛΙΝ. ΜΙΑ ΝΕΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

FITZPATRICK, S. ΟΙ ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ. Τα επικίνδυνα χρόνια της σοβιετικής πολιτικής 1923 – 1957. Αθήνα: Εκδόσεις

Crasnianski, T. 2019. Η εξουσία με ιατρική συνταγή, Ηγέτες του 20ού αιώνα υπό την επήρεια ουσιών. Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο

Костин А. Л., 2011 “Смерть Сталина. При чем здесь Брежнев?” Издательство: Эксмо

Добрюха Н., 2007 „Как убивали Сталина“ Издательско-полиграфическое объединение «У Никитских ворот» https://libking.ru/books/sci-/sci-politics/477897-114-nikolay-dobryuha-kak-ubivali-stalina.html#book

ИЗВЕСТИЯ, 1 (312) январь 1991, Дело Берия. Пленум ЦК КПСС — 2—7 июля 1953 г. Стенографический отчет, σσ. 139 – 214

Click to access izvestiya_ck_kpss_1991_01__ocr.pdf

Источник 1/1994, Последняя «ОТСТАВКА» Сталина, σσ. 106 – 111

Click to access istochnik_1994_1__ocr.pdf

Источник, 6/2003, «Я являюсь продуктом сталинскои эпохи». Речь Н. С. Хрущева на товарищеском ужине в Евксинограде (Варна), 16 мая 1962 года. http://publ.lib.ru/ARCHIVES/I/”Istochnik”/_”Istochnik”.html

Аллилуева С. 1990. Двадцать писем к другу. http://www.lib.ru/MEMUARY/ALLILUEWA/letters.txt

Н. Ковалева, А. Коротков, С. Мельчин, Ю. Сигачев, А. Степанов, 1998. “Молотов, Маленков, Каганович. 1957. Стенограмма Июньского пленума ЦК КПСС и другие документы”. Москва. Издательство: Международный Фонд “Демократия” http://xn--80aagr1bl7a.net/index.php?md=books&to=art&id=945

А.Артизов, Ю.Сигачев, В.Хлопов, И.Шевчук. 2000. “Реабилитация: как это было (документы Президиума ЦК КПСС и другие материалы. Март 1953 – февраль 1956)” Том 1. Москва. Издательство: Международный Фонд “Демократия” http://xn--80aagr1bl7a.net/index.php?md=books&to=art&id=854

В.Наумов, Ю. Сигачев, 1999. “Лаврентий Берия. 1953. Стенографический июльского Пленума ЦК КПСС и другие документы. Россия ХХ век. Документы”. Москва. Издательство: Международный Фонд “Демократия” http://xn--80aagr1bl7a.net/static/upload/books/file/4346.pdf

В. Наумов, М. Прозуменщиков, Ю. Сигачев, Н. Томилина, И. Шевчук, 2001. “Георгий Жуков. Стенограмма октябрьского (1957 г.) Пленума ЦК КПСС и другие документы”. Москва. Издательство: Международный Фонд “Демократия” http://xn--80aagr1bl7a.net/static/upload/books/file/4537.pdf

Οπτικοακουστικό υλικό

Сообщение о смерти И.Сталина 1953г.: https://www.youtube.com/watch?v=h4-ffZcXFM8

Великое прощание.. (1953): https://www.youtube.com/watch?v=_kyJD0lkkpc&t=2051s

Радзинский – Смерть Сталина. Другая версия: https://www.youtube.com/watch?v=V0dhaAiZR80

ЭКСКУРСИЯ ПО ДАЧЕ СТАЛИНА: https://www.youtube.com/watch?v=vTwVXkFQRQA

Дача Сталина: https://www.youtube.com/watch?v=zYF8Bz4FCKU

Ближняя дача Сталина на сайте Кунцево-онлайн: https://www.kuncevo-online.ru/kinozal_kino_dacha_stalina.php#opicaniedachi

Как умер Сталин (2 серии) Документальный Фильм:

https://www.youtube.com/watch?v=os0PiMBcGK4

Сталин: https://www.youtube.com/watch?v=UIcnJldLYSs

“Последнее явление Сталина – 19 съезд КПСС” доклад (наследника) Георгия Маленкова, 1952, Москва: https://www.youtube.com/watch?v=85kWlRXLz_w&t=24s

Последнее выступление Тов. Сталина. XIX съезд КПСС 1952 г.: