Ο Θεοφάνης ο Ομολογητής στη «Χρονογραφία» του και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νικηφόρος Α΄, στο «Ιστορία σύντομος από της Μαυρικίου Βασιλείας», χρησιμοποιώντας κάποια πρότερη πηγή¹ εξιστορούν κατά τον ίδιο τρόπο την επιθυμία – προτροπή, του Κουμπράτ προς τους γιούς του να παραμείνουν ενωμένοι για να μπορέσουν να διαφυλλάξουν τη γη τους και να μην υποδουλωθούν από άλλο λαό. Να τι αναφέρει ο Θεοφάνης: «ἐπὶ δὲ τῶν χρόνων Κωνσταντίνου, τοῦ εἰς τὴν δύσιν, Κροβάτου τοῦ κυροῦ τῆς λεχθείσης Βουλγαρίας καὶ τῶν Κοτράγων τὸν βίον μεταλλάξαντος καὶ πέντε καταλιπόντος υἱοὺς καὶ διατυπώσαντος μηδαμῶς τούτους ἀποχωρισθῆναι ἐκ τῆς πρὸς ἀλλήλους διαίτης, διὰ τὸ πάντη κυριεύειν αὐτοὺς καὶ ἑτέρῳ μὴ δουλωθῆναι ἔθνει»². Από την άλλη ο  Νικηφόρος Α’ αναφέρει: «Ἐν δὲ τοῖς Κωνσταντίνου χρόνοις ὃς κατὰ τὴν δύσιν ἐτελεύτα, Κοβρᾶτός τις ὄνομα κύριος γενόμενος τῶν φύλων τούτων τὸν βίον μεταλλάξας πέντε καταλιμπάνει υἱούς, ἐφ’ οἷς διατίθεται μηδαμῶς τῆς ἀλλήλων ἀποχωρισθῆναι διαίτης, ὡς ἂν διὰ τῆς πρὸς ἀλλήλους εὐνοίας τὰ τῆς ἀρχῆς αὐτῶν διασώζοιτο»³.

   Θα παρουσιάσω και την βουλγάρικη μετάφραση, έτσι όπως αποδόθηκε από την ομάδα των επιστημόνων του Ινστιτούτου ιστορίας, της Βουλγάρικης Ακαδημίας Επιστημών και παρατίθεται στον τρίτο τόμο της συλλογής «Ελληνικές πηγές για την Βουλγάρικη Ιστορία» (ГРЪЦКИ ИЗВОРИ ЗА БЪЛГАРСКАТА ИСТОРИЯ – ГИБИ).

Θεοφάνης: „През годините на Константин, който управлявал на Запад, Кробат, господарят на казаната България и на котрагите, завършил живота си. Той оставил петима сина и им завещал по никакъв начин да не се отделят един от друг и да живеят заедно, за да владеят те на всикъде и да не робуват на друг народ“. (ГИБИ III, σσ. 261 – 262)

Νικηφόρος Α’: „Във вренето на Константин, който умрял на запад, някой си на име Кубрат, господар на тези племена, когато умрял, оставил петима сина, на които завещал да не изощавят съвместното живеене, за да могат да запазят чрез взаимната си привързаност това, което е под тяхната власт“. (ГИБИ III, σ. 295).

   Από την μετάφραση στα βουλγαρικά, θα προσπεράσω, το ότι οι χρονογράφοι, δεν χρησιμοποιούν το ρήμα «завещал = κληροδότησε», μιας και στην ουσία, όντως πρόκειται για το «θέλημά του», την «επιθυμία του», δηλαδή θα λέγαμε σήμερα την «πολιτική του διαθήκη». Αυτό όμως που μου προκαλεί θλίψη είναι, ότι πολλοί Βούλγαροι ιστορικοί, τους βάζουν (τους δύο χρονογράφους) να έχουν γράψει, σε αυτό το σημείο των χρονογραφημάτων τους, για το γνωστό σε όλα τα  σχολιαρόπαιδα της Βουλγαρίας θρύλο για «την διαθήκη του χάνου Κουμπράτ και το δεμάτι με τις βέργες», βουλγαριστί: „Заветът на хан Кубрат и снопът с пръчките“. Μάλιστα το ίδρυμα «Ανάληψη» (фондация “Въздигане”), φέτος για δεύτερη χρονιά δώρισε με το άνοιγμα των σχολείων, στις 15 Σεπτέμβρη, στα παιδιά της τρίτης δημοτικού, ένα εικονογραφημένο βιβλιαράκι (60 000 αντίτυπα), με τον θρύλο αυτό⁴ (βλ. κολλάζ 1).

                                                                                                                                       Κολλάζ 1

   Ορίστε τι αναφέρει ο ιστορικός Βασίλ Βασίλεφ: «Σύμφωνα με την παράδοση, ειπωμένη από τον Θεοφάνη και τον Νικηφόρο, πριν τον θανατό του, πιστός στην ιδέα του για την δημιουργία συγκεντροποιημένου κράτους, ο κάνος Κουμπράτ μάζεψε τους πέντε γιους του και τους παρότρυνε να σπάσουν ένα δεμάτι από λυγερές βέργες. Αφού κανένας δεν μπόρεσε να σπάσει το δεμάτι, ο Κουμπράτ το έλυσε και χωρίς κόπο έσπασε με τα γέρικα του δάκτυλα, μια μια τις βέργες. Μετά το παραστατικό του μάθημα αυτός τους παρέδωσε την πατρική του διαθήκη ποτέ να μην χωρίσουν και μαλώσουν μεταξύ τους “για να εξουσιάζουν παντού και όχι να υποδουλωθούν σε άλλο λαό”.»⁵

   Ο ιστορικός Μπ. Ντιμιτρόφ γράφει: «Γίνεται λόγος για τον θρύλο που μας αναφέρουν οι βυζαντινοί χρονογράφοι, σύμφωνα με τον οποίο ο κάνος Κουμπράτ, ήδη στην επιθανάτια κλίνη φώναξε τους γιους του και τους παρακάλεσε να σπάσουν ένα δεμάτι κλήματα. Κανένας δεν τα κατάφερε. Μετά με τα γέρικα χέρια του ο Κουμπρατ έσπασε ένα ένα όλα τα κλίματα. Το δίδαγμα είναι σαφές – μέχρι να είναι οι Βούλγαροι και οι πολιτικοί τους ηγέτες ενωμένοι, η Βουλγαρία θα είναι ανίκητη.»⁶

   Ο επίσης ιστορικός Ιορ. Αντρέεφ αναφέρει: «Σε σχέση με τον θάνατο του χάνου Κουμπράτ ο βυζαντινός χρονογράφος Θεοφάνης αφηγείται την ακόλουθη ενδιαφέρουσα ιστορία. Λίγο πριν τον θανατό του ο μέγας χάνος μάζεψε τους πέντε γιούς του […]. Και στήριξε τα λόγια του με ένα δεμάτι  ραβδιών που οι γιοι του δεν θα μπορούσαν να σπάσουν»⁷.

Ερώτηση πρώτη: Σε ποιό σημείο του κειμένου του Θεοφάνη ή/και του Νικηφόρου γίνεται η αναφορά στον αποκαλούμενο «θρύλο για την διαθήκη του χάνου Κουμπράτ και το δεμάτι με τις βέργες»;

Απάντηση: ΠΟΥΘΕΝΑ.

Ερώτηση δεύτερη: Εφόσον δεν υπάρχει στα κείμενα των πηγών, ποιός ήταν αυτός που πρώτος «πρόσθεσε», τον λεγόμενο θρύλο;

Απάντηση: Ο νομικός και πολιτικός Στέφαν Σάβοφ Μπόμπτσεφ⁸ (Стефан Савов Бобчев, 1853 – 1940), στο έργο του «Σύντομο σχολικό εγχειρίδιο για τη Βουλγαρική ιστορία, από την παλαιότερη εποχή μέχρι σήμερα», που εκδόθηκε στο Πλόβντιφ, το 1882. Ο ίδιος βέβαια αναφέρει ότι αν και το βιβλίο του βασίστηκε στο έργο του Κοσταντίν Ίρετσεκ (Константин Йозеф Иречек, 1854 – 1918), Ιστορία των Βουλγάρων, «εισήγαγε και λίγα δικά του στοιχεία μιας και γνώριζε ότι γράφει σχολικό βιβλίο και όχι πανεπιστημιακό σύγγραμμα»⁹. Ήδη υπήρχε στο πρώτο βουλγάρικο αλφαβητάρι (1824), του Πέτερ Μπερόν, γνωστό και ως «Αλφαβητάρι των ψαριών» („Рибен буквар“¹⁰), η παραβολή της «Αδελφικής αγάπης» – για ένα βασιλιά των Σκυθών και των 80 γιών του, μόνο που το δεμάτι από βέργες, ήταν δέσμη από βέλη. Μάλιστα πολλές φορές στην εκδοχή της παραβολής με τον Κουμπράτ οι βέργες αντικαθίστανται από βέλη. Αυτό φαίνεται και πιο ταιριαστό στην πλοκή της παραβολής, μιας και οι Προβούλγαροι, όπως και οι Σκύθες, ήταν λαοί των στεπών, άρα κυνηγοί και πολεμιστές και θα τους ταίριαζε να προκληθούν να σπάσουν μία δέσμη από βέλη, παρά ένα δεμάτι από βέργες ή κλήματα σα να ήταν γεωργοί. Τα βέλη έγιναν βέργες όταν την ίδια παραβολή παρέθεσε και ο Ν. Μποζβέλι (Неофит Бозвели, 1785 – 1848), στο «Σλαβοβουλγαρικό εγχειρίδιο διαπαιδαγώγησης νηπίων» („Славеноболгарское детоводство за малките деца“) που συνέγραψε το 1835, με την βοήθεια του Εμμανουήλ Βασκίδη (Емануил Васкидович, 1795 – 1875). Ο Μπόμπτσεφ βασίστηκε πάνω στα βιβλία των Μπερόν και Μποζβέλι, αλλά και οι τρεις τους «αντέγραψαν» από παλαιότερη πηγή.

Ερώτηση τρίτη: Ποιά είναι αυτή η πηγή;

Απάντηση: Ο μύθος του Αισώπου: «Γεωργοῦ παῖδες στασιάζοντες». Ας θυμηθούμε τι μας λέει ο Αίσωπος σε αυτό τον μύθο: «Κάποτε τα παιδιά ενός γεωργού μάλωναν. Ο γεωργός βλέποντας ότι με τις συμβολές του δεν έκανε τίποτα, σκέφτηκε να τους δείξει το σωστό δρόμο με τις πράξεις. Τους είπε να του φέρουν ένα δεμάτι από βέργες. Αφού του τις έφεραν, τους έδωσε όλες μαζί τις βέργες και τους είπε να τις σπάσουν. Τα παιδιά έβαλαν όλη τους τη δύναμη, μα δεν πέτυχαν τίποτα. Έλυσε ύστερα το δεμάτι και τους έδινε μια – μια τη βέργα. Κι ενώ τα παιδιά τις έσπαζαν εύκολα, ο πατέρας τους είπε: Σαν τις βέργες παιδιά μου κι εσείς να είστε μονιασμένοι. Έτσι θα είστε ακατανίκητοι από τους εχθρούς σας. Γιατί, αν είστε χωρισμένοι πολύ εύκολα οι εχθροί σας θα σας βλάψουν¹¹».

Ερώτηση τέταρτη: Τι έκανε λοιπόν ο Μπόμπτσεφ;

Απάντηση: «Αντέγραψε» ένα μύθο του Αισώπου, άλλαξε τον πρωταγωνιστή, τον έφερε από τον μακρυνό 6^ο αιώνα π.Χ.,  στον 7^ο αιώνα μ.Χ, από καθαρό μύθο τον ονόμασε βουλγάρικο θρύλο – παράδοση και τον έβαλε σε σχολικό βιβλίο.

Ερώτηση πέμπτη: Εφόσον είναι γνωστός ο δημιουργός του «εμφυτεύματος» στο σχολικό ανάγνωσμα, γιατί βούλγαροι επαγγελματίες ιστορικοί (ευτυχώς όχι όλοι) στα έργα τους να ισχυρίζονται ότι ο «θρύλος» αναφέρεται στα κείμενα των χρονογράφων;

Απάντηση: Μα για να προσδώσουν εγκυρότητα στο αφήγημά τους για τον «θρύλο», μιας και υποτείθεται ότι τον αναφέρουν οι βυζαντινοί χρονογράφοι του 9^ου αιώνα και όχι ένας νεαρός νομικός στα τέλη του 19^ου αιώνα, σε ιστορικό εγχειρίδιο για παιδιά. Αυτό που με πονηριά θέλουν να περάσουν αυτοί οι επαγγελματίες ιστορικοί είναι η υπόνοια ότι όπως κάθε θρύλος, έτσι και αυτός, ως μία λαϊκή διήγηση, θα πρέπει να έχει μέσα του «ψήγματα» πραγματικών γεγονότων, που μεταφέρθηκαν με την προφορική παράδοση (από στόμα σε στόμα) μέχρι να γραφτούν από την πένα του χρονογράφου και να φτάσουν σε εμάς. Με το να καταγραφεί στις αρχές του 9^ου αιώνα από τους χρονογράφους ένας θρύλος που υποτίθεται ότι έρχεται από τα μέσα του 7^ου αιώνα, αποκτά μια διάσταση διαφορετική από ένα εμβόλιμα βαλμένο ξένο μύθο, από την πένα ενός σύγχρονου δημιουργού.

Ερώτηση έκτη: Ποιός ήταν ο στόχος του Μπόμπτσεφ;

Απάντηση: Πρόσθεσε τον μύθο του Αισώπου, μετατρέποντας τον σε θρύλο για την διαθήκη του Κουμπράτ, γιατί ήθελε να περάσει το ηθικό δίδαγμα του μύθου, που έγινε και ηθικό δίδαγμα του θρύλου. Στον μύθο του Γεωργοῦ παῖδες στασιάζοντες, ο Αίσωπος δίνει το ηθικό δίδαγμα: «ὁ λόγος δηλοῖ, ὅτι τοσοῦτον ἰσχυροτέρα ἐστὶν ἡ ὁμόνοια, ὅσον εὐκαταγώνιστος ἡ στάσις¹²» (Όσο ισχυρούς μας κάνει η ομόνοια, άλλο τόσο ευάλωτους μας καθιστά ο αλληλοσπαραγμός). Άρα είμαστε ισχυροί όταν είμαστε ενωμένοι. Το ηθικό δίδαγμα του Αισώπου ως  γνωμικό: «Η ισχύς εν τη ενώσει» θα περάσει μέσω του Ρωμαίου ιστορικού και πολιτικού Σαλλούστιου (Gaius Sallustius Crispus, 86 π.Χ. – 34 π.Χ.),  και του έργου του «Ο Ιουγουρθικός Πόλεμος» (Bellum Iugurthinum) από τα λατινικά, και θα γίνει εθνικό σύνθημα της Δημοκρατίας των Επτά Ενωμένων Κάτω Χωρών (1581 – 1795), και του Βασίλειου του Βελγίου, από το 1830, όταν αυτό κήρυξε την ανεξαρτησία του, επαναστατώντας εναντίον του Ηνωμένου Βασιλείου των Κάτω Χωρών. Μάλιστα στο Βέλγιο το γνωμικό είτε στα γαλλικά (L’union fait la force), είτε στα ολλανδικά (Eendracht maakt macht), θα μπει στο μεγάλο εθνόσημο τους που υιοθετήθηκε το 1837. Η αυτόνομη, φόρου υποτελής, Ηγεμονία (Πριγκιπάτο) της Βουλγαρίας που ιδρύθηκε με την Συνθήκη του Βερολίνου το 1878, υιοθέτησε ως εθνικό σύνθημα, αυτό που χρησιμοποιούσε το Βέλγιο, αλλά ο Μπόμπτσεφ συνδέοντας το, με τον κατασκευασμένο από τον ίδιο, θρύλο για την διαθήκη του Κουμπράτ και την παραβολή του δεματιού με τις βέργες, θέλησε να διατηρήσει ζωντανό τον αλυτρωτικό πόθο των Βουλγάρων για την Μεγάλη Βουλγαρία της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου (19.2/3.3.1878), «όπως η παράδοση ορίζει». Να θυμήσω ότι το άρθρο 6 της διμερούς προκαταρκτικής συνθήκης του Αγίου Στεφάνου που συνομολογήθηκε μεταξύ της Ρωσικής και Οθωμανικής αυτοκρατορίας, προέβλεπε την αναγνώριση αυτόνομης Βουλγαρικής Ηγεμονίας, στην οποία περιέρχονταν όλα τα εδάφη μεταξύ Δούναβη και Αίμου, η Ανατολική Ρωμυλία και ολόκληρη σχεδόν η Μακεδονία, με την ευρύτερη γεωγραφική έννοια του όρου, εκτός από τη Θεσσαλονίκη και τη Χαλκιδική. Στην ουσία με τη συνθήκη αυτή η Τουρκία έχανε το μεγαλύτερο μέρος των ευρωπαϊκών της εδαφών. Τι πιο «στοχευμένο» σύνθημα από το:  «Съединението прави силата», ελληνιστί: «Η ισχύς εν τη ενώσει»;

                                                                                                                            Κολλάζ 2

   Αρχικά το ρητό εμφανίζεται στα πρώτα αργυρά νομίσματα – κέρματα του Πριγκιπάτου της Βουλγαρίας, κοπής 1880, μετά από πρόταση του Στέφαν Σταμπολόφ (Стефан Николов Стамболов, 1854 – 1895). Апо то 1891 το σύνθημα εμφανίζεται και στο εθνόσημο της Βουλγαρίας, ενώ την ίδια περίοδο τοποθετείται και στην πρόσοψη του κτιρίου της Βουλής. Ο «κατασκευασμένος» θρύλος θα γίνει πίνακας το 1926, από τον σπουδαίο Βούλγαρο ζωγράφο Ντ. Γκιουντζένοφ (Димитър Гюдженов, 1891 – 1979) – (βλ. κολλάζ 2).

Η προτροπή – επιθυμία, του Κουμπράτ ήταν να μείνουν τα πέντε αδέρφια ενωμένα  στη χώρα τους. Αυτό αναφέρεται ρητά από τους βυζαντινούς χρονογράφους Θεοφάνη και Νικηφόρο. Ο θρύλος είναι προϊόν αντιγραφής και εμβόλιμης τοποθέτησης. Εμείς διαβάζοντας τις πηγές τις ίδιες και όχι τα σχολικά εγχειρίδια, δεν βρήκαμε πουθενά την παραβολή του Κουμπράτ. Οι ιστορικοί και οι αρχαιολόγοι που ανακαλύπτουν θρύλους εκεί που δεν υπάρχουν, όπως είδαμε στο τέταρτο μέρος ανακάλυψαν και την πρωτεύουσα της ηγεμονίας του Κουμπράτ, ενώ όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο, ανακάλυψαν και τον τάφο του.

Σημειώσεις

1. Βλ. https://petinakis.wordpress.com/2016/09/18/
2. Βλ. ГИБИ, том III, 1960, σ. 294
3. Βλ. ГИБИ, том III, 1960, σσ. 261 – 262
4. Βλ. στο: https://dariknews.bg/regioni/haskovo/zavetyt-na-han-kubrat-za-400-tretoklasnici-v-dimitrovgrad-2049510
5. Βλ. Василев, В., 2009, σ. 346
6. Βλ. Димитров, Б., 2002, σ. 50
7. Βλ. Андреев, Й. § Пантев А., 2015, σ. 9
8. Ο Стефан Савов Бобчев ήταν και ο ιδρυτής και πρώτος πρύτανης του Свободния университет за политически и стопански науки, του σημερινού УНСС
9. Βλ. στο: http://www.segabg.com/article.php?id=625638
10. Ονομάστηκε έτσι λόγο της ζωγραφιάς ενός δελφινιού και μιας φάλαινας στο τέλος του βιβλίου, που βέβαια δεν είναι ψάρια αλλά κήτη
11. Βλ. http://geomythiki.blogspot.bg/2016/07/blog-post_19.html
12. Βλ. πάλι εκεί

Βιβλιογραφία

Андреев, Й. § Пантев А., 2015г. БЪЛГАРСКИТЕ ХАНОВЕ И ЦАРЕ.  Велико Търново: Издателство „АБАГАР“

Богданов, И., 1976 г. Прабългари. Произход, етническо своеобразие, исторически път. София: Издателство Народна просвета.

Божилов, И. & Гюзелев, В., 1999 г. История на България в три тома. Том І. История на Средновековна България VII-XIV век. София: ИК „Анубис”.

Войников Ж. ГОСТУН, ОРГАНА И КУЕРНАК, ДУЛО И ЕРМИ: http://www.bulgari-istoria-2010.com/booksBG/GOSTUN_ORGANA_I_QUERNAK_DULO_I_ERMI.pdf

Войников Ж., 2013 г. Теории за произхода на древните българи. Глава 1, στο Павлов, Пл. § Владимиров, Г., (Под редакция), Българска национална история. Древните българи, Старата Велика България и нейните наследници в източна Европа през средновековието. Том II. Велико Търново: Издателство „АБАГАР“

Василев, В., 2009г. Древните Българи. Факти, хипотези, измислици. София: Издателство „Изток Запад“

Делев, П., Бакалов, Г., Ангелов, П., Георгиева, Цв., Митев, Пл., Илчев, И., Калинова, Е. & Баева, Ис., 2001 г. История на България. От древността до наши дни. Учебник за 11. клас. София: Издателство „Планета-3”.

Димитров, Б., 2002г. БЪЛГАРИТЕ ПЪРВИТЕ ЕВРОПЕЙЦИ. София: Университетско издателство „Св. Климент Охридски“

Димитров, Б., 2005 г. 12 мита в българската история. София: Издателство Фондация Ком.

Дуйчев, И., Цанкова-Петкова, Г., Тъпкова-Заимова, В., Йончев, Л., Тивчев П. 1960 г. ГРЪЦКИ ИЗВОРИ ЗА БЪЛГАРСКАТА ИСТОРИЯ, том III. София: Издание на Българската Академия на Науките

Златарски, В., 2007 г. История на българската държава през средните векове. Том I., История на Първото българско царство. Част I. Епоха на хуно-българското надмощие (679—852). Трето фототипно издание. София: Издателство „Захарий Стоянов“ и Университетско издателство „Св. Климент Охридски“

Иванов, В., 1997 г. Никифор, патриарх Константинопоски. Кратка история след царуването на Маврикий. София: Издателство „Зограф“

Петров, П., 1981 г. Образуване на българската държава. София: Издателство „Наука и изкуство“

Рашев, Р., 2005 г. Прабългарите през V-VII век. София: Издателска къща „ОРБЕЛ“.

Runciman, S., 1993. История на Първото Българско Царство. София: Издателство „Иван Вазов“/ „Силует“

Μπακάλοφ Γ., Ματάνοφ, Χ., Μίτεφ Π., Ίλτσεφ Ι., Μαρίνοβα – Χριστίδη Ρ., 2015. Ιστορία της Βουλγαρίας. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο.

Chronographia ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ ΑΜΑΡΤΩΛΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ ΚΑΙ ΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΑΓΡΟΥ ΚΑΙ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΕΤΩΝ ΦΚΗʹ ΑΡΧΟΜΕΝΗ ΑΠΟ ΠΡΩΤΟΥ ΕΤΟΥΣ ΔΙΟΚΛΗΤΙΑΝΟΥ ΕΩΣ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΕΤΟΥΣ ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΙ ΘΕΟΦΥΛΑΚΤΟΥ ΥΙΟΥ ΑΥΤΟΥ· ΤΟΥΤ’ ΕΣΤΙΝ ΑΠΟ ΤΟΥ ΕΨΟΖʹ ΕΤΟΥΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΕΩΣ ΕΤΟΥΣ ΣΤΕʹ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΣ, ΚΑΤΑ ΔΕ ΡΩΜΑΙΟΥΣ ΣΤΚΑʹ. Εργαστήριο Διαχείρισης Πολιτισμικής Κληρονομιάς. Στο: www.aegean.gr/culturaltec/chmlab.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΧΡΟΝΙΚΗ. Εργαστήριο Διαχείρισης Πολιτισμικής Κληρονομιάς. Στο:

http://khazarzar.skeptik.net/pgm/PG_Migne/John%20of%20Antioch_PG%2077,132/HISTORIA%20CHRONIKE.pdf

Αυτή η εργασία χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές .