Στην Βουλγαρία σε ένα από τα ελάχιστα ζητήματα που υπάρχει σύμπνοια απόψεων ανάμεσα στα πολιτικά κόμματα, είναι η διαπίστωση ότι η χώρα εδώ και πολλά χρόνια αντιμετωπίζει δημογραφικό πρόβλημα. Βέβαια ανάλογο πρόβλημα, αν και με αισθητές διαφοροποιήσεις και εντάσεις, παρουσιάζουν σχεδόν όλες οι αναπτυγμένες χώρες (χαμηλή γεννητικότητα, πτώση της γαμηλιότητας, γήρανση του πληθυσμού, ενίσχυση της αστικοποίησης). Η Βουλγαρία  καθώς και πολλές άλλες  χώρες μετάβασης (πρώην χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού»), αλλά και οι αναπτυσσόμενες χώρες, παρουσιάζουν επίσης υψηλούς δείκτες θνησιμότητας, καθώς και αυξημένες μεταναστευτικές εκροές. Αποτέλεσμα της χρόνιας αρνητικής εξέλιξης των παραπάνω δημογραφικών συμβάντων, είναι η Βουλγαρία να βρίσκεται σε βαθιά δημογραφική κρίση. Σήμερα ξεκινάμε μια σειρά άρθρων με σκοπό να διερευνήσουμε την έκταση και το βάθος της δημογραφικής κρίσης και τους τρόπους αντιμετώπισης της. Η ανάλυση θα προχωρήσει από το γενικό (ανάλυση της μεταβολής του πληθυσμού – σημερινό αφιέρωμα) προς το ειδικό (γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού και αστικοποίηση, κατανομή του πληθυσμού κατά φύλο και ηλικία, γεννήσεις, θνησιμότητα, μετανάστευση, γαμηλιότητα, οικονομικά, εθνολογικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού, – μελλοντικά άρθρα), για να επιστρέψουμε πάλι στο γενικό μέσα από την παρουσίαση του σχέδιου: «Επικαιροποιημένη Εθνική Στρατηγική για την Δημογραφική Ανάπτυξη του Πληθυσμού της Δημοκρατίας της Βουλγαρίας (2012 – 2030)» του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικής Πολιτικής.

   Μεθοδολογικά ζητήματα

• Τα στοιχεία για το μέγεθος και την δομή (σύνθεση, διάρθρωση) του πληθυσμού είναι αποτέλεσμα των διενεργούμενων περιοδικών απογραφών πληθυσμού και του υπολογισμού της μεταβολής του για τα έτη που μεσολαβούν ανάμεσα σε δυο απογραφές, του λεγόμενου για αυτό τον λόγο υπολογιζόμενου πληθυσμού. Η ανάλυση που ακολουθεί στηρίζεται τόσο στα στοιχεία των τακτικών απογραφών, όσο και στα τελευταία ετήσια δημοσιευμένα στοιχεία για τον υπολογιζόμενο πληθυσμό απο το Εθνικό Στατιστικό Ινστιτούτο  (ΕΣΙ) της Βουλγαρίας. Για τις διεθνείς συγκρίσεις χρησιμοποιούνται τα δεδομένα της Eurostat.
• Η απογραφή μπορεί να οριστεί ως η διαδικασία συλλογής, επεξεργασίας, αξιολόγησης, ανάλυσης και δημοσίευσης στοιχείων που αναφέρονται σε δημογραφικά, κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά ενός πληθυσμιακού συνόλου μιας διακριτής γεωγραφικής περιοχής κάποια χρονική στιγμή¹. Έχουν περάσει 137 χρόνια από την διενέργεια της πρώτης απογραφής στο ημιαυτόνομο Βουλγάρικο πριγκιπάτο και 6 χρόνια από την τελευταία, δέκατη έβδομη, απογραφή που έγινε στην Βουλγαρία, σύμφωνα με τους νέους κοινούς κανόνες όπως ορίζονται στην νομοθεσία της ΕΕ².

Διαγ. 1Πηγή: НСИ

   Η σύγκριση των δεδομένων των απογραφών, προϋποθέτει βασικά τη χρήση των ίδιων εννοιών (ορισμών) στις διαδοχικές απογραφές, την με τον ίδιο τρόπο κάλυψη του απογραφόμενου πληθυσμού στις χωρικές ενότητες που διαιρείται η χώρα για τις ανάγκες των απογραφών και την σταθερότητα των ορίων των διοικητικών ενοτήτων για τις οποίες επεξεργάζονται και διαχέονται από τη στατιστική υπηρεσία τα συλλεχθέντα δεδομένα. Οι προϋποθέσεις αυτές δεν απαντώνται σε όλες τις απογραφές, εξ ου και η ιδιαίτερη προσοχή που πρέπει να δίδεται από όσους επιχειρούν την εξαγωγή συμπερασμάτων χρησιμοποιώντας διαχρονικά δεδομένα απογραφών³. Στις βουλγάρικες απογραφές, ειδικά την περίοδο μέχρι και την απογραφή του 1946, έχουμε εδαφικές και πληθυσμιακές μεταβολές, το 1885, κατά τον Α’ και Β’ Βαλκανικό πόλεμο, κατά τον Α’ και Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, που κάνουν ιδιαίτερα προβληματική την συγκριτική ανάλυση, των απογραφών πρίν και μετά το 1946. Επίσης, όσον αφορά τον πληθυσμό αναφοράς, για τις απογραφές του 1934, 1946 και 1956 χρησιμοποιήθηκε ο «πραγματικός» ή «παρόντας» πληθυσμός (налично население), για τις απογραφές από το 1965 μέχρι και το 2001, ο «μόνιμος» πληθυσμός (постоянно население), ενώ για την απογραφή του 2011, η Βουλγαρία ακολούθησε την κοινή μεθοδολογία της ΕΕ, εστιάζοντας στην κατηγορία «συνήθως διαμένων πληθυσμός» (население с обичайно местопребиваване).

• Κατά το Ε.Σ.Ι., ο πραγματικός ή παρόντας πληθυσμός στις απογραφές του 1934, 1946 και 1956, περιλαμβάνει τα άτομα, τα οποία είναι πραγματικά παρόντα στη γεωγραφική επικράτεια της χώρας κατά την ημερομηνία αναφοράς (την ημέρα της απογραφής), ανεξαρτήτως εάν διαμένουν μόνιμα ή όχι σε αυτήν⁴.
• Κατά το Ε.Σ.Ι., ο μόνιμος πληθυσμός στις απογραφές της περιόδου 1965 μέχρι 2001, περιλαμβάνει: α) τα άτομα που ζουν μόνιμα στην κατοικία που διεξάγεται η απογραφή, την ημέρα της απογραφής, καθώς και τα πρόσωπα που δεν είναι παρόντα στη προαναφερθείσα κατοικία, αλλά βρίσκονται σε χώρους (εκτός ή εντός της ίδιας περιοχής) που δεν διενεργείται απογραφή του πληθυσμού – σε επιχειρήσεις, μεταφορικά μέσα, σταθμούς, κ.ά. β) τα άτομα που ζουν μόνιμα στην κατοικία που διεξάγεται η απογραφή αλλά προσωρινά (λιγότερο από 6 μήνες) απουσιάζουν (για λόγους   αναψυχής,   διακοπών,   επισκέψεων   σε   φίλους   και   συγγενείς, εργασίας, ιατρικής περίθαλψης, κ.ά.) σε άλλη περιοχή της βουλγάρικης επικράτειας, την ημέρα της απογραφής. Τα άτομα που ζουν μόνιμα στην κατοικία που διεξάγεται η απογραφή αλλά προσωρινά (λιγότερο από 12 μήνες) απουσιάζουν (για λόγους   αναψυχής, διακοπών, επισκέψεων σε   φίλους και συγγενείς, εργασίας, ιατρικής περίθαλψης, κ.ά.), στο εξωτερικό την ημέρα της απογραφής⁵.
• Σύμφωνα με το άρθρο 2 του Κανονισμού 763/2008 σχετικά με τις απογραφές πληθυσμού και στέγασης, ο συνήθως διαμένων πληθυσμός, περιλαμβάνει όλα τα άτομα που έχουν τη συνήθη διαμονή τους σε ένα κράτος μέλος της ΕΕ κατά τον ημερομηνία αναφοράς. Η συνήθης διαμονή είναι ο τόπος στον οποίο ένα άτομο περνά τις καθημερινές ώρες ανάπαυσης, ανεξάρτητα από την περιστασιακή απουσία του για λόγους αναψυχής, διακοπών, επισκέψεων σε φίλους και συγγενείς, εργασίας, ιατρικής περίθαλψης ή θρησκευτικού προσκυνήματος. Ως συνήθως διαμένοντες σε μια ειδική γεωγραφική περιοχή, θεωρούνται μόνο τα ακόλουθα άτομα: i) έχουν ζήσει συνεχώς στον τόπο συνήθους διαμονής τους για περίοδο τουλάχιστον δώδεκα μηνών πριν την ημερομηνία αναφοράς, ή ii) έφθασαν στον τόπο συνήθους διαμονής τους κατά τους δώδεκα μήνες πριν από την ημερομηνία αναφοράς με την πρόθεση να παραμείνουν εκεί για τουλάχιστον ένα χρόνο. Σε περίπτωση που δεν είναι δυνατό να αποδειχθεί ότι ισχύουν οι συνθήκες που περιγράφονται στα σημεία  i) ή  ii), «συνήθης διαμονή» μπορεί να θεωρηθεί ο τόπος της νόμιμης ή δηλωθείσας κατοικίας⁶.

   Πέρα απο τα προβλήματα συγκρισιμότητας των στοιχείων στο χρόνο, βλέπουμε ότι υπάρχουν και οι αδυναμίες σύγκρισης ανάμεσα σε χώρες. Στα πλαίσια της ΕΕ, ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 763/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, σχετικά με τις απογραφές πληθυσμού και στέγασης, θεσπίζει κοινούς κανόνες και διαδικασίες απογραφών, έτσι ώστε να διασφαλίζεται η δυνατότητα σύγκρισης πληθυσμών και κατοικιών σε όλη την ΕΕ. Επίσης οι εφαρμοστικοί Κανονισμοί 1201/2009, 519/2010 και 1152/2010 θεσπίζουν τις τεχνικές προδιαγραφές των θεμάτων απογραφής και των αναλύσεών τους που απαιτούνται για την εφαρμογή του Κανονισμού 763/2008.

• Η απογραφή πληθυσμού παρέχει μια «φωτογραφική» αποτύπωση του μεγέθους και της σύνθεσης του πληθυσμού κατά το χρονικό σημείο της διεξαγωγής της. Για παράδειγμα κατά την ημερομηνία αναφοράς, (μεσάνυχτα της 1ης Φεβρουαρίου 2011), ο πληθυσμός της Βουλγαρίας ανέρχεται σε 7 364 570 άτομα. Ο ανδρικός πληθυσμός είναι 3 586 571 άτομα (48,7%) και ο γυναικείος πληθυσμός είναι 3 777 999 άτομα (51,3%). Στις πόλεις ζουν 5 338 261 άτομα (72,5%) και στα χωριά 2 026 309 άτομα (27,5%). Η Δημομετρία χρησιμοποιεί τις απογραφές ως σταθερές ή σημεία εκκίνησης, πάνω στις οποίες συνεχώς δρουν τρία κύρια δημογραφικά γεγονότα (συμβάντα): η γεννητικότητα, η θνησιμότητα και η μετανάστευση με αποτέλεσμα να μεταβάλλεται το μέγεθος και η δομή του πληθυσμού. Η μεταβολή του πληθυσμού συνιστά τη διαφορά που παρουσιάζει το μέγεθος του πληθυσμού μεταξύ της αρχής και του τέλους μιας περιόδου (π.χ. ενός ημερολογιακού έτους). Η θετική μεταβολή του πληθυσμού αναφέρεται ως αύξηση του πληθυσμού, ενώ η αρνητική μεταβολή ως μείωση του πληθυσμού. Η μεταβολή του πληθυσμού αποτελείται από τις εξής δύο συνιστώσες:

α) Τη φυσική κίνηση (μεταβολή), η οποία υπολογίζεται ως η διαφορά μεταξύ του αριθμού των γεννήσεων ζώντων και του αριθμού των θανάτων στη διάρκεια ενός έτους ή μιας περιόδου. Πιο συγκεκριμένα σύμφωνα με τον Κανονισμό (ΕΕ) αριθ. 1260/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 20ής Νοεμβρίου 2013 για τις ευρωπαϊκές δημογραφικές στατιστικές, αλλά και σύμφωνα με την 10η Αναθεώρηση της Διεθνούς Ταξινόμησης Νόσων και Συναφών Προβλημάτων Υγείας (ICD-10) από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ): i) η «γέννηση ζώντος» σημαίνει τη γέννηση τέκνου που αναπνέει ή εμφανίζει οποιοδήποτε άλλο σημείο ζωής, όπως καρδιακοί κτύποι, παλμοί του ομφάλιου λώρου ή σύσπαση γραμμωτών μυών, ανεξάρτητα από την ηλικία κύησης, ii) ο «θάνατος» σημαίνει τη μόνιμη εξαφάνιση κάθε ένδειξης ζωτικών λειτουργιών οποιαδήποτε χρονική στιγμή μετά τη γέννηση ζώντος  (η μετά τη γέννηση παύση των ζωτικών λειτουργιών χωρίς δυνατότητα ανάνηψης). Η θετική φυσική κίνηση, γνωστή και ως «φυσική αύξηση», συμβαίνει όταν ο αριθμός των γεννήσεων ζώντων υπερβαίνει τον αριθμό των θανάτων. Η αρνητική φυσική κίνηση, γνωστή και ως «φυσική μείωση», συμβαίνει όταν οι γεννήσεις ζώντων είναι λιγότερες από τους θανάτους.

β) Την καθαρή μετανάστευση, η οποία υπολογίζεται ως η διαφορά (ισοζύγιο) μεταξύ των μεταναστευτικών εισροών και εκροών μιας γεωγραφικής ενότητας στη διάρκεια ενός έτους ή μιας περιόδου. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 862/2007 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 11ης Ιουλίου 2007 περί κοινοτικών στατιστικών για τη μετανάστευση και τη διεθνή προστασία:  i) η «εισερχόμενη μετανάστευση» είναι   η   ενέργεια   διά   της οποίας ένα πρόσωπο επιλέγει ως συνήθη τόπο διαμονής και εγκαθίσταται στην   επικράτεια   ενός   κράτους   μέλους   για   μια   περίοδο   η   οποία   είναι,   ή αναμένεται   να   είναι,   δώδεκα   μήνες   τουλάχιστον,   ενώ   προηγουμένως   ο συνήθης τόπος διαμονής του  ήταν σε άλλο κράτος μέλος ή σε τρίτη χώρα, ii) η «εξερχόμενη μετανάστευση», είναι η ενέργεια δια της οποίας ένα πρόσωπο το οποίο είχε προηγουμένως το συνήθη τόπο διαμονής του στην επικράτεια ενός κράτους μέλους, παύει να έχει το συνήθη τόπο διαμονής του στο κράτος μέλος αυτό για μια περίοδο η οποία είναι, ή αναμένεται να είναι, δώδεκα μήνες τουλάχιστον.

• Το μέγεθος και η διάρθρωση του εκτιμώμενου συνολικού πληθυσμού, μιας χώρας μεταβάλλεται από έτος σε έτος σύμφωνα με την θεμελιώδη δημογραφική εξίσωση :

P_1/1/t+1= P_1/1/t + B_t – D_t + I_t – E_t

όπου,

P_1/1/t+1, P_1/1/t : ο πληθυσμός την 1η Ιανουαρίου των ετών t+1 και t αντίστοιχα

B_t και D_t : οι γεννήσεις και οι θάνατοι που έλαβαν χώρα στη διάρκεια του έτους t και

I_t και E_t : οι εισερχόμενοι και εξερχόμενοι μετανάστες κατά τη διάρκεια του έτους t.

Αυτή την εξίσωση χρησιμοποιεί η Eurostat.

Το Εθνικό Στατιστικό Ινστιτούτο της Βουλγαρίας, τα στοιχεία για το μέγεθος και τη διάρθρωση του εκτιμώμενου συνολικού πληθυσμού, τα δημοσιεύει με ημερομηνία αναφοράς, τα μεσάνυχτα της 31ης Δεκεμβρίου, κάθε έτους. Κατ’αυτόν τον τρόπο η δημογραφική εξίσωση διατυπώνεται ως εξής:

P_31/12/t = P_31/12/t-1 + B_t – D_t + I_t – E_t

όπου,

P_31/12/t, P_31/12/t-1 : ο πληθυσμός την 31η Δεκεμβρίου των ετών t και t-1 αντίστοιχα

B_t και D_t : οι γεννήσεις και οι θάνατοι που έλαβαν χώρα στη διάρκεια του έτους t και

I_t και E_t : οι εισερχόμενοι και εξερχόμενοι μετανάστες κατά τη διάρκεια του έτους t.

   Δηλαδή τα στοιχεία για το μέγεθος και τη διάρθρωση του εκτιμώμενου συνολικού πληθυσμού, τα μεσάνυχτα της 31ης Δεκεμβρίου κάθε έτους, υπολογίζονται  ως το άθροισμα των δεδομένων τα μεσάνυχτα της 31ης Δεκεμβρίου του προηγούμενου έτους και των δεδομένων της φυσικής και μεταναστευτικής κίνησης του πληθυσμού κατά το τρέχον έτος (περίοδο αναφοράς). Θα πρέπει λοιπόν να είμαστε προσεχτικοί όταν χρησιμοποιούμε τα στοιχεία απο το ΕΣΙ και από την Eurostat. Για παράδειγμα, ενώ σύμφωνα με το ΕΣΙ, ο υπολογιζόμενος πληθυσμός της Βουλγαρίας στις 31.12.2015, ανέρχεται σε 7 153 784 άτομα, αυτό το μέγεθος στα στοιχεία της Eurostat αναφέρεται για την 1.1.2016.

• Τα δεδομένα που αναφέρονται στο μέγεθος του πληθυσμού και τη σύνθεση του, τόσο στις απογραφές, όσο και στον υπολογιζόμενο πληθυσμό, είναι εγκάρσια δεδομένα (στις 31.12, ή 1.1, ή 30.6), ενώ τα δεδομένα που αναφέρονται στη διαχρονική εξέλιξη (μεταβολή) του πληθυσμού και καταγράφουν δημογραφικά συμβάντα, είναι δεδομένα περιόδου (ο αριθμός θανάτων, ο αριθμός γεννήσεων, ο αριθμός μεταναστών, κ.ά., κατά την διάρκεια κάποιας χρονικής περίοδου – συνήθως ημερολογιακού έτους).
• Στοιχεία που αποτυπώνουν την διαχρονική μεταβολή του μεγέθους και της σύνθεσης του πληθυσμού, σαν συνέπεια των δημογραφικών γεγονότων, παρέχονται από τα συστήματα επίσημων καταγραφών αυτών των γεγονότων. Στην Βουλγαρία από το 1977 λειτουργεί το Ενιαίο Σύστημα Ληξιαρχικής και Διοικητικής Εξυπηρέτησης του Πληθυσμού (Единна система за гражданска регистрация и административно обслужване на населението – ЕСГРАОН), στο οποίο συγκεντρώνονται στοιχεία ταξινομημένα σε 21 κατηγορίες για κάθε πολίτη (όνομα, φύλο, έτος γέννησης, απασχόληση, τόπος καταγωγής, διεύθυνση μόνιμης κατοικίας, διεύθυνση παρούσας κατοικίας, κλπ.). Για την μεταναστευτική ροή, στοιχεία παρέχονται και από την Εθνική Υπηρεσία Εσόδων, το Εθνικό Ασφαλιστικό Ινστιτούτο και το υπουργείο Εσωτερικών. Σε επίπεδο ΕΕ, η νομική βάση για τη συλλογή στατιστικών στοιχείων σχετικά με τον πληθυσμό είναι ο Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 1260/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τις ευρωπαϊκές δημογραφικές στατιστικές, και ο εκτελεστικός του Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 205/2014. Ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 862/2007 καθορίζει το νομοθετικό πλαίσιο για τη συλλογή κοινοτικών στατιστικών σχετικά με τη μετανάστευση και τη διεθνή προστασία, μαζί με τον εκτελεστικό του Κανονισμό (ΕΕ) αριθ. 351/2010.
• Για τις ανάγκες της πληθυσμιακής ανάλυσης και των συγκρίσεων μεταξύ των πληθυσμών, χρησιμοποιούνται τρείς βασικές κατηγορίες σχετικών αριθμών: α) δημογραφικοί λόγοι (για παράδειγμα ο λόγος φύλου, ο λόγος εξαρτημένων, ο λόγος γήρανσης, ο λόγος αντικατάστασης, κ.ά.), β) δείκτες ή συντελεστές δημογραφικών συμβάντων (για παράδειγμα ο ακαθάριστος συντελεστής γεννητικότητας, ο ακαθάριστος συντελεστής θνησιμότητας, ο ακαθάριστος συντελεστής φυσικής κίνησης, ο ακαθάριστος συντελεστής καθαρής μετανάστευσης, ο ακαθάριστος συντελεστής καθαρής μεταβολής, κ.ά.) και γ) δημογραφικές αναλογίες και ποσοστά. Στις πρώτες δύο κατηγορίες σχετικών αριθμών χρησιμοποιείται ο μέσος πληθυσμός έτους, δηλαδή το μέγεθος του πληθυσμού, μιας χωρικής ενότητας, στη μέση της ημερολογιακής περιόδου, (ο πληθυσμός της 30ης Ιουνίου). Πρακτικά ο μέσος πληθυσμός ενός έτους ισούται με το  ημιάθροισμα του πληθυσμού ανάμεσα στις 31/12 του έτους αυτού και στην 31/12 του προηγούμενου έτους (υποθέτοντας ότι  η κατά τη διάρκεια του έτους αυτού μεταβολή του πληθυσμού είναι ομαλή, ήτοι γραμμική).

   Μεταβολή του πληθυσμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση – Η μεγάλη εικόνα.

   Ο συνολικός πληθυσμός της ΕΕ – 28,  την 1η Ιανουαρίου του 2016, ανέρχεται σε 510 152 681 άτομα (βλ. πιν. 1). Τον μεγαλύτερο πληθυσμό τον έχει η Γερμανία (82 162 000 άτομα, ή 16,11%) και τον μικρότερο η Μάλτα (434 403 άτομα, ή 0,09%). Τα έξι μεγαλύτερα πληθυσμιακά κράτη μέλη (Γερμανία, Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιταλία, Ισπανία και Πολωνία) αποτελούν το 70,43% του συνολικού πληθυσμού της ΕΕ – 28. Δεκατρία κράτη μέλη με πληθυσμό ανάμεσα στο 4% και 1% του συνόλου συγκεντρώνουν το 25,85%, ενώ εννέα χώρες με πληθυσμό καθεμία κάτω του 1%, συγκεντρώνουν το 3,73% του συνολικού πληθυσμού της ΕΕ – 28.

   Για το σύνολο της ΕΕ – 28, ο πληθυσμός την 1η Ιανουαρίου 2016 αυξήθηκε κατά 1 751 273 άτομα, σε σχέση με την την 1η Ιανουαρίου 2015, ως αποτέλεσμα της φυσικής μείωσης του πληθυσμού κατά 135 556 άτομα και της αύξησης της καθαρής μετανάστευσης κατά 1 886 829 άτομα (βλ. πιν. 1).

Πιν.1Πηγή: Eurostat

   Με μια πιο προσεκτική ανάγνωση του πίνακα 1, θα διαπιστώσουμε ότι σε συνολικά 17 κράτη μέλη παρατηρήθηκε αύξηση του πληθυσμού κατά το 2015, ενώ σε 11 κράτη μέλη, είχαμε μείωση. Μια συνολική εικόνα παρουσιάζεται στον πίνακα 2, όπου έχουμε κατατάξει τα κράτη μέλη σε 8 κατηγορίες, με βάση τους συνδυασμούς των δύο συνιστωσών μεταβολής του πληθυσμού (φυσική κίνηση και καθαρή μετανάστευση), και του θετικού (αύξηση) ή αρνητικού (μείωση)  αποτελέσματος, κατά το 2015.

Πιν.2

   Η αύξηση του πληθυσμού που καταγράφηκε στα 17 κράτη μέλη (2 307 313 άτομα) οφείλεται κατά 42% στην αύξηση του πληθυσμού στη Γερμανία (964 463 άτομα) και κατά 22% στην αύξηση του πληθυσμού στο Ηνωμένο Βασίλειο (507 391 άτομα). Στην Γερμανία μάλιστα η αύξηση του πληθυσμού έγινε μόνο μέσω της καθαρής μετανάστευσης (1 151 463 άτομα) και θα ήταν μεγαλύτερη εάν δεν συνοδευόταν από την φυσική μείωση του πληθυσμού (187 000 άτομα). Στη Γερμανία η εισερχόμενη μετανάστευση, αποτελεί μέρος της λύσης του δημογραφικού της προβλήματος.

   Η μείωση του πληθυσμού που σημειώθηκε στα 11 κράτη μέλη (556 040 άτομα) οφείλεται κατά 23,4% στην Ιταλία (130 061 άτομα), κατά 19,9% στην Ρουμανία (110 679 άτομα), κατά 13,3% στην Ελλάδα (74 270 άτομα) και κατά 8,7% στην Βουλγαρία (48 414 άτομα). Για την Ελλάδα και την Βουλγαρία όμως, που έχουν μικρότερο πληθυσμό απο την Ρουμανία και την Ιταλία, η ποσοστιαία μείωση είναι μεγαλύτερη (βλ. πιν. 1). Την μεγαλύτερη ποσοστιαία μείωση σημείωσε η Λιθουανία, η οποία στο τέλος του 2015, σε σχέση με ένα χρόνο νωρίτερα, ήταν κατά 1,12%, πληθυσμιακά μικρότερη.           

   Σε βάθος χρόνου, ο πληθυσμός της ΕΕ-28 αυξανόταν κάθε έτος από το 1960 έως και το 2014 (με εξαίρεση το 2011). Συνολικά μέχρι την 1η Ιανουαρίου 2016 αυξήθηκε κατά 103 420 927 κατοίκους, αριθμός που αντιστοιχεί σε ετήσιο ποσοστό αύξησης 0,4 %. Ιστορικά, η αύξηση του πληθυσμού στην ΕΕ αντικατόπτριζε, σε μεγάλο βαθμό, τις εξελίξεις στη φυσική κίνηση του πληθυσμού, σε αντίθεση με τη μεταναστευτική κίνηση, μέχρι το 1991. Απο το 1992 και ιδιαίτερα μετά το 2002, η αύξηση του πληθυσμού αντικατόπτριζε τις εξελίξεις κυρίως  στη μεταναστευτική κίνηση (βλ. διαγ. 2)

Διαγ. 2Πηγή: Eurostat

   Από μια προσεκτικότερη εξέταση προκύπτει ότι η φυσική μεταβολή του πληθυσμού στα κράτη μέλη της ΕΕ-28 έφτασε στο υψηλότερο σημείο το 1964, όταν καταγράφηκαν περίπου 3,6 εκατομμύρια περισσότερες γεννήσεις από θανάτους (βλ. διαγ.3). Έκτοτε, το ποσοστό γεννήσεων μειώθηκε προοδευτικά και το προσδόκιμο ζωής αυξήθηκε σταδιακά, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την επιβράδυνση του φυσικού ρυθμού αύξησης του πληθυσμού. Το 2015 είναι το πρώτο έτος εδώ και 54 χρόνια που ο αριθμός των γεννήσεων ζώντων (5 091 290 άτομα) είναι μικρότερος απο τον αριθμό των θανάτων (5 226 846 άτομα).

Διαγ. 3Πηγή: Eurostat

   Οι αδροί ή ακαθάριστοι, δημογραφικοί δείκτες ή συντελεστές εκφράζουν τον αριθμό των δημογραφικών συμβάντων κάποιου χρονικού διαστήματος (συνήθως ενός ημερολογιακού έτους) προς τον συνολικό πληθυσμό στο μέσο αυτού του διαστήματος, τον μέσο δηλαδή συνολικό πληθυσμό επί του οποίου έδρασε το δημογραφικό συμβάν. Συνήθως πολλαπλασιάζονται με το 1000 για να εκφράσουν τον μέσο αριθμό συμβάντων ανά 1000 άτομα του πληθυσμού κατά την διάρκεια της χρονικής περιόδου αναφοράς. Στον πίνακα 3 έχουν υπολογιστεί οι κυριότεροι αδροί δείκτες για τις χώρες της ΕΕ για τα έτη 1960, 1980, 2000 και 2015. Για το 2015 οι δείκτες μπορούν να υπολογιστούν άμεσα απο τα δεδομένα του πίνακα 1.

   Το 2015 ο Ακαθάριστος Δείκτης Γεννητικότητας⁷ (ΑΔΓ) στην ΕΕ-28 ήταν 10,0 γεννήσεις ανά 1 000 κατοίκους. Στα κράτη μέλη της ΕΕ ο ΑΔΓ έφτασε στο ύψιστο σημείο των 14,1 γεννήσεων ανά 1 000 κατοίκους στην Ιρλανδία και ήταν επίσης σχετικά υψηλός στη Γαλλία (12,0‰), στο Ηνωμένο Βασίλειο (11,9‰) και στη Σουηδία (11,7‰). Στο άλλο άκρο του φάσματος, ο ΑΔΓ έφτασε στο χαμηλότερο σημείο των 8 γεννήσεων ανά 1 000 κατοίκους στην Ιταλία και ήταν επίσης χαμηλός στην Πορτογαλία ( 8,3‰), στην Έλλάδα (8,5‰) και στην Κροατία (8,9‰). Ο ΑΔΓ στην ΕΕ – 28, σημείωσε μεγάλη πτώση από το 1960 όταν ο μέσος αριθμός γεννήσεων ζώντων τέκνων στα 1000 μέλη του πληθυσμού, ήταν 18,5. Την μεγαλύτερη πτώση του δείκτη απο το 1960 κατέγραψε η Μάλτα (από 26,2 γεννήσεις ανά 1 000 κατοίκους, το 1960, σε 10 γεννήσεις ανά 1 000 κατοίκους, το 2015). Ακολουθούν οι: Πορτογαλία, Πολωνία, Ισπανία, Λιθουανία και Σλοβακία (βλ. πιν. 3).

   Το 2015 ο  Ακαθάριστος Δείκτης Θνησιμότητας⁸ (ΑΔΘ) στην ΕΕ – 28 ήταν 10,3 θάνατοι ανά 1 000 κατοίκους. Στα κράτη μέλη της ΕΕ ο ΑΔΘ έφτασε στο ύψιστο σημείο των 15,3 θανάτων ανά 1 000 κατοίκους στην Βουλγαρία και ήταν επίσης υψηλός στη Λετονία (14,4 ‰), στη Λιθουανία (14,38 ‰) στην Ουγγαρία (13,4‰) και στη Ρουμανία (13,2‰). Τους λιγότερους θανάτους ανά 1 000 κατοίκους έχει η Ιρλανδία (6,4‰), η Κύπρος (6,9‰) και το Λουξεμβούργο (7‰). Την μεγαλύτερη αύξηση του δείκτη από το 1960 σημείωσε και πάλι η Βουλγαρία, ενώ την ακολουθούν η Λιθουανία, η Ρουμανία και η Λετονία. Μείωση του ΑΔΘ από το 1960 σημείωσαν 9 κράτη μέλη, με την καλύτερη επίδοση αυτή και πάλι της Ιρλανδίας (βλ. πιν. 3).

Πιν.3Πηγή: Eurostat

   Ο λόγος της διαφοράς γεννήσεων και θανάτων το 2015 προς το μέσο πληθυσμό κατά το 2015, πολλαπλασιασμένος με το 1 000 μας δίνει τον Ακαθάριστο Δείκτη Φυσικής Κίνησης⁹ (ΑΔΦΚ) για το 2015.  Όπως αναφέραμε παραπάνω το 2015 είναι το πρώτο έτος, εδώ και 54 χρόνια, που ο αριθμός των γεννήσεων ζώντων είναι μικρότερος απο τον αριθμό των θανάτων, για το σύνολο της ΕΕ – 28, με αποτέλεσμα να σημειώνεται φυσική μείωση του πληθυσμού. Άρα, ο ΑΔΦΚ, για το σύνολο της ΕΕ – 28, ήταν για πρώτη φορά αρνητικός (-0,3 ανά 1 000 κατοίκους). Το 2015 αρνητικές τιμές είχε ο δείκτης σε 13 κράτη μέλη (βλ. πιν 3). Την μεγαλύτερη αρνητική τιμή του δείκτη σημείωσε η Βουλγαρία (-6,2 ανά 1 000 κατοίκους). Ακολούθησαν η Ουγγαρία και η Κροατία (-4‰), η Ρουμανία (-3,8 ‰) και η Λιθουανία (-3,5‰). Την μεγαλύτερη θετική τιμή του ΑΔΦΚ κατέγραψε, όπως ήταν αναμενόμενο η Ιρλανδία (7,7 ανά 1 000 κατοίκους), ακολουθούμενη απο την Κύπρο (3,9‰) και το Λουξεμβούργο (3,7 ‰). Όπως μπορούμε να δούμε απο τα στοιχεία του πίνακα 3, ανάμεσα στο 1960 και το 2015, τη μεγαλύτερη μεταβολή του δείκτη καταγράφει η Λιθουανία (από 14,7 ‰ το 1960, σε μείον 3,5‰ το 2015). Ακολουθούν: η Βουλγαρία (από 9,7‰ σε μείον 6,2‰), η Πολωνία (από 15‰ σε μείον 0,7‰) η Μάλτα (από 17,6‰ σε 2‰) και η Πορτογαλία (από 13‰ σε μείον 2,2‰).

   Ο λόγος της διαφοράς μεταξύ των μεταναστευτικών εισροών και εκροών (Καθαρή μετανάστευση) το 2015,  προς το μέσο πληθυσμό κατά το 2015, πολλαπλασιασμένος με το 1 000 μας δίνει τον Ακαθάριστο Δείκτη Καθαρής Μετανάστευσης¹⁰ (ΑΔΚΜ). Το 2015 λοιπόν ο ΑΔΚΜ ανήλθε, κατά μέσο όρο, σε 3,7 ανά 1 000 κατοίκους σ’ ολόκληρη την ΕΕ-28. Στα κράτη μέλη της ΕΕ οι υψηλότερες θετικές τιμές του δείκτη καταγράφηκαν στο Λουξεμβούργο (19,6 ανά 1 000 κατοίκους), στην Αυστρία (14,2‰), στη Γερμανία (14,1‰), στην Ιρλανδία (12,6‰) και στη Μάλτα (9,7‰), ενώ οι υψηλότερες αρνητικές τιμές του δείκτη καταγράφηκαν στην Λιθουανία (μείον 7,7 ανά 1 000 κατοίκους), στη Λετονία (μείον 5,4 ‰), στη Κροατία (μείον 4,3‰) και στην Ελλάδα (μείον 3,3‰).

   Το άθροισμα του Ακαθάριστου Δείκτη Φυσικής Κίνησης και του Ακαθάριστου Δείκτη Καθαρής Μετανάστευσης στη διάρκεια του 2015, προς το μέσο πληθυσμό κατά το 2015, πολλαπλασιασμένος με το 1 000 μας δίνει τον Ακαθάριστο Δείκτη (Συντελεστή) Καθαρής Μεταβολής¹¹ (ΑΔΚΜ). Όπως φαίνεται απο τον πίνακα 3, ο ΑΔΚΜ ανήλθε, κατά μέσο όρο, σε 3,4 ανά 1 000 κατοίκους σ’ ολόκληρη την ΕΕ-28, εφόσον ο ΑΔΦΚ και ο ΑΔΚΜ είχαν τιμές (μείον 0,3‰) και 3,7‰ αντίστοιχα. Δηλαδή η θετική μεταβολή του πληθυσμού κατά το 2015 οφείλεται εξολοκλήρου στην καθαρή μετανάστευση.

   Μεταβολή του πληθυσμού στην Βουλγαρία – Η συγκεκριμένη εικόνα

   Σύμφωνα με το ΕΣΙ, ο υπολογιζόμενος πληθυσμός της Βουλγαρίας στις 31.12.2015¹², ανέρχεται σε 7 153 784 άτομα, ποσοστό που αποτελεί το 1,4% του πληθυσμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), και κατατάσσει τη Βουλγαρία, πληθυσμιακά, στην 16η θέση, αμέσως μετά την Αυστρία (8 700 χιλ. άτομα) και πρίν την Δανία (5 707 χιλ. άτομα).

Πιν. 4Πηγή: НСИ και υπολογισμοί του συγγραφέα

Διαγ.4Πηγή: НСИ και υπολογισμοί του συγγραφέα

   Σε σχέση με της 31.12. 2014, ο πληθυσμός της χώρας στις 31.12.2015, μειώθηκε κατά 48 414 άτομα, ή κατά 0,7%, ως αποτέλεσμα της φυσικής μείωσης του πληθυσμού κατά 44 167 άτομα, και της αρνητικής καθαρής μετανάστευσης κατά 4 247 άτομα (βλ. πιν. 1 και 4). Πιο συγκεκριμένα η φυσική κίνηση του πληθυσμού, το 2015, ήταν αρνητική (44 167 άτομα), μιας και οι θάνατοι (110 117 άτομα) ήταν περισσότεροι απο τον αριθμό των καταγεγραμμένων γεννήσεων ζώντων  (65 950 άτομα). Όπως ήδη αναφέραμε η Βουλγαρία, το 2015, είχε δύο αρνητικές πρωτιές στην ΕΕ – 28, τόσο στον Ακαθάριστο Δείκτη Θνησιμότητας (15,3 θανάτους ανά 1 000 κατοίκους), όσο και στον Ακαθάριστο Δείκτη Φυσικής Κίνησης  (μείον 6,2 ανά 1 000 κατοίκους). Το 2015 η καθαρή μετανάστευση επίσης, ήταν αρνητική (4 247 άτομα), εφόσον οι μεταναστευτικές εισροές, ανέρχονταν σε 25 223 άτομα και οι μεταναστευτικές εκροές σε  29 470 άτομα.

   Σύμφωνα με την απογραφή του 1946 (βλ. διαγ. 1) ο πληθυσμός της Βουλγαρίας στις 31.12.1946 ήταν 7 029 300 άτομα. Για πρώτη φορά έσπαγε το όριο των εφτά εκατομμυρίων, μιας και ένα χρόνο πριν, το 1945, ο πληθυσμός της Βουλγαρίας ήταν 6 971 100 άτομα¹³. Είναι βέβαιο ότι εάν διατηρηθεί η τάση της τελευταίας δεκαετίας (μέσο ετήσια μείωση του πληθυσμού κατά 48 600 άτομα) σε τέσσερα χρόνια (2016 – 2019) ο πληθυσμός της Βουλγαρίας θα σπάσει και πάλι το όριο των εφτά εκατομμυρίων, όμως αυτή την φορά συρρικνούμενος. Η Βουλγαρία ενώ χρειάστηκε 13 χρόνια για να μεγαλώσει πληθυσμιακά κατά ένα εκατομμύριο κατοίκους (6 077 900, το 1934), χρειάστηκε 17 χρόνια για να φτάσει και ξεπεράσει τα 8 εκατομμύρια ( 8 045 200, το 1962) και έκτοτε ποτέ δεν μπόρεσε να ξεπεράσει το όριο των 9 εκατομμυρίων κατοίκων. Το 1988 έφτασε πολύ κοντά στο όριο (8 986 636 άτομα), αλλά έκτοτε ακολουθεί αντίθετη πορεία. Ο πληθυσμός της Βουλγαρίας τα τελευταία 27 χρόνια μειώνεται κάθε χρόνο (βλ. πιν. 4 και διαγ. 4) και είναι σίγουρο ότι στην επόμενη προγραμματισμένη απογραφή πληθυσμού, το 2021, θα βρίσκεται περίπου στα επίπεδα του 1943 (6 856 000 άτομα).

   Ιστορικά, η μεταβολή του πληθυσμού στην Βουλγαρία την δεκαετία του 1960 αντικατόπτριζε, εξ’ ολοκλήρου, τις εξελίξεις στη φυσική κίνηση του πληθυσμού (βλ. πιν. 4 και διαγ. 4). Η καθαρή μετανάστευση, ως συνιστώσα της μεταβολής του πληθυσμού, άρχισε να επηρεάζει τις πληθυσμιακές εξελίξεις την δεκαετία του 1970 και κυρίως το 1978 (μείον 61 137 άτομα), όταν για πρώτη φορά ανατρέπει το θετικό ισοζύγιο της μεταβολής του πληθυσμού (μείον 17 140 άτομα). Ακολουθεί μια περίοδος δέκα χρόνων 1979 – 1988, όπου και πάλι τον τόνο δίνει η φυσική κίνηση του πληθυσμού, με εξαίρεση το 1985, όταν η καθαρή μετανάστευση (μείον 32 804 άτομα) και πάλι δίνει αρνητικό πρόσημο στην πληθυσμιακή μεταβολή (μείον 21 334 άτομα). То 1989 η μεταβολή του πληθυσμού (μείον 219 328 άτομα) αντικατόπτριζε, περίπου εξ’ ολοκλήρου, τις εξελίξεις στη   καθαρή μετανάστευση (μείον 224 715 άτομα), μιας και η φυσική κίνηση του πληθυσμού ήταν μόλις 5 387 άτομα. Το έτος αυτό ήταν και το τελευταίο που η φυσική κίνηση του πληθυσμού έφερε θετικό πρόσημο. Έκτοτε όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε στον πίνακα 4 και πιο παραστατικά στο διάγραμμα 4, η συνολική μεταβολή του πληθυσμού κινείται μονίμως αρνητικά αντικατοπτρίζοντας τόσο την φυσική μεταβολή (ιδίως τις περιόδους 1993 – 2000 και 2011 – 2015), όσο και την καθαρή μετανάστευση (ιδίως τις περιόδους 1989 – 1992, και το 2001).

Διαγ.5Πηγή: НСИ και υπολογισμοί του συγγραφέα

   Η φυσική κίνηση του πληθυσμού, ως διαφορά των γεννήσεων έναντι των θανάτων, αποτελεί τη βιολογική βάση ανανέωσης ενός πληθυσμού και την κύρια συνιστώσα της αυτοτροφοδότησης και της πορείας του διαχρονικά. Η φυσική μεταβολή στη Βουλγαρία ακολουθεί πτωτική πορεία. Μάλιστα το 1990 οι γεννήσεις για πρώτη φορά είναι μικρότερες απο τους θανάτους κατά 3 428 άτομα (βλ. πιν. 4 και διαγ. 5). Τα χρόνια που ακολούθησαν μέχρι και το  1997 η ψαλίδα ανάμεσα στις γεννήσεις (64 125 άτομα) και τους θανάτους (121 861 άτομα) άνοιξε κι άλλο, και έκτοτε παραμένει με ένα σταθερό αρνητικό άνοιγμα.

   Μέχρι εδώ παρουσιάστηκαν σε αδρές γραμμές τα τρία κύρια δημογραφικά συμβάντα (γεννήσεις, θάνατοι, μετανάστευση), τα οποία μεταβάλλουν το μέγεθος του πληθυσμού. Πέρα όμως από την μεταβολή του μεγέθους, μεταβάλλουν και την σύνθεση (ή την δομή) του πληθυσμού, βάσει διαφόρων χαρακτηριστικών του όπως το φύλο, την ηλικία, το τόπο διαμονής, την οικογενειακή κατάσταση, τη φυλή, το επάγγελμα, το εισόδημα, το επίπεδο εκπαίδευσης,  κ.λ.π. Στο επόμενο άρθρο θα ασχοληθούμε με την γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού.

Σημειώσεις:

1. Βλ. Κωστάκη Α., 2003, σ. 4
2. Βλ. Национален Статистически Институт, 2012, Том 1. Население/Книга 2, σ. 10
3. Βλ. Βύρων Κοτζαμάνης, στο: http://www.e-demography.gr/theory/files/edemography_theory_00001.pdf
4. Βλ. Национален Статистически Институт, 2012, Том 1. Население/Книга 1, σ. 9
5. Βλ. Национален Статистически Институт, 2012, Том 1. Население/Книга 1, σ. 9
6. Βλ. Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 763/2008, άρθρο 2, σ. 2 και Национален Статистически Институт, 2012, Том 1. Население/Книга 1, σ. 10
7. Ο Ακαθάριστος Δείκτης (Συντελεστής) Γεννητικότητας (Crude Birth Rate), είναι ο λόγος των γεννήσεων ζώντων τέκνων στη διάρκεια ενός ημερολογιακού έτους προς το μέσο πληθυσμό του ιδίου έτους. Πολλαπλασιασμένος με το 1000 εκφράζει το μέσο αριθμό γεννήσεων ζώντων τέκνων στα 1000 μέλη του πληθυσμού.
8. Ο Ακαθάριστος Δείκτης (Συντελεστής) Θνησιμότητας (Crude Death Rate), είναι ο λόγος των θανάτων ενός έτους προς το μέσο πληθυσμό του ιδίου έτους. Πολλαπλασιασμένος με το 1000 εκφράζει το μέσο αριθμό θανάτων στα 1000 άτομα του πληθυσμού.
9. Ο Ακαθάριστος Δείκτης (Συντελεστής) Φυσικής Κίνησης (Crude Rate of Natural Increase) είναι ο λόγος της διαφοράς γεννήσεων και θανάτων ενός έτους προς το μέσο πληθυσμό του ιδίου έτους. Πολλαπλασιασμένος με το 1000 εκφράζει τη μέση συμβολή της φυσικής κίνησης στα 1000 άτομα του πληθυσμού.
10. Ο Ακαθάριστος Δείκτης (Συντελεστής) Καθαρής Μετανάστευσης (Crude Rate of Net Migration) είναι ο λόγος της καθαρής μετανάστευσης (η διαφορά ανάμεσα στις μεταναστευτικές εισροές και εκροές) στη διάρκεια ενός έτους προς το μέσο πληθυσμό του ιδίου έτους στην ίδια χωρική ενότητα. Πολλαπλασιασμένος με το 1000 εκφράζει τη μέση συμβολή της μεταναστευτικής κίνησης στα 1000 άτομα του πληθυσμού.
11. Ο Ακαθάριστος Δείκτης (Συντελεστής) Καθαρής Μεταβολής (Crude Rate of Net Increase) υπολογίζεται σαν το άθροισμα του Ακαθάριστου Συντελεστή Φυσικής Κίνησης και του Ακαθάριστου Συντελεστή Καθαρής Μετανάστευσης στη διάρκεια ενός έτους προς το μέσο πληθυσμό του ιδίου έτους στην ίδια χωρική ενότητα. Πολλαπλασιασμένος με το 1000 εκφράζει τη μέση συμβολή της μέση μεταβολή του πληθυσμού στα 1000 άτομα του πληθυσμού.
12. Σύμφωνα με την Eurostat1.2016 (βλ. κεφάλαιο – Μεθοδολογικά ζητήματα)
13. Βλ. Национален Статистически Институт, 2016. „Население и демографски процеси 2015“, σ. 42

Βιβλιογραφία:

1. БАН, Авторски колектив, 2015. Цели, приоритети и политики за изпълнение на стратегията за демографско развитие на Република България. Στο: http://www.parliament.bg/pub/cW/20160111012837Report_BAS_MLSP.pdf
2. ЗАКОН ЗА ПРЕБРОЯВАНЕ НА НАСЕЛЕНИЕТО И ЖИЛИЩНИЯ ФОНД В РЕПУБЛИКА БЪЛГАРИЯ ПРЕЗ 2011 Г. Обн. ДВ. бр.39 от 26 Май 2009г., изм. ДВ. бр.100 от 21 Декември 2010г. Στο: http://www.nsi.bg/bg/content/560/basic-page/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%BD-%D0%B7%D0%B0-%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B1%D1%80%D0%BE%D1%8F%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B5-2011
3. МИНИСТЕРСТВО НА ТРУДА И СОЦИАЛНАТА ПОЛИТИКА, 2012. „АКТУАЛИЗИРАНА НАЦИОНАЛНА СТРАТЕГИЯ ЗА ДЕМОГРАФСКО РАЗВИТИЕ НА НАСЕЛЕНИЕТО В РЕПУБЛИКА БЪЛГАРИЯ 2012 г. – 2030 г.“ Στο: https://www.president.bg/docs/1352302457.pdf
4. МИНИСТЕРСТВО НА ТРУДА И СОЦИАЛНАТА ПОЛИТИКА, 2016. ПЛАН ЗА 2016 г. за изпълнение на Актуализираната Национална стратегия за демографско развитие на населението в Република България (2012 – 2030 г.). Στο: https://www.mlsp.government.bg/ckfinder/userfiles/files/politiki/demografska%20politika/otcheti%20i%20planove/PLAN%202016%20demografia.pdf
5. Национален Статистически Институт, 2016. „Население и демографски процеси 2015“. Στο: http://www.nsi.bg/sites/default/files/files/publications/DMGR2015.pdf
6. Национален Статистически Институт, 2016. „България 2016“. Στο: http://www.nsi.bg/sites/default/files/files/publications/Brochure_Bulgaria2016.pdf
7. Национален Статистически Институт, 2012. „Преброяване на населението и жилищния фонд в Република България през 2011 г. Том 1. Население/Книга 1. Население по области, общини и населени места“. Στο: http://statlib.nsi.bg:8181/isisbgstat/ssp/fulltext.asp?content=/FullT/FulltOpen/P_22_2011_T1_KN1.pdf
8. Национален Статистически Институт, 2012. „Преброяване на населението и жилищния фонд в Република България през 2011 г. Том 1. Население/Книга 2. Демографски и социални характеристики“. Στο: http://statlib.nsi.bg:8181/isisbgstat/ssp/fulltext.asp?content=/FullT/FulltOpen/P_22_2011_T1_KN2.pdf
9. Чолаков Н., 2008.  Демогравски процеси – история, тенденции и перспективи. Στο: http://www.unwe.bg/uploads/ResearchPapers/Research%20Papers_vol1_2012_No4_N%20Cholakov.pdf
10. ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (ΕΚ) αριθ. 763/2008 ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 9ης Ιουλίου 2008 σχετικά με τις απογραφές πληθυσμού και στέγασης. Στο: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32008R0763&from=EL
11. ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (ΕΚ) αριθ. 1201/2009 ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ, της 30ής Νοεμβρίου 2009, για την εφαρμογή του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 763/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με τις απογραφές πληθυσμού και στέγασης όσον αφορά τις τεχνικές προδιαγραφές των θεμάτων και των αναλύσεών τους
12. ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (ΕΕ) αριθ. 1260/2013 ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 20ής Νοεμβρίου 2013 για τις ευρωπαϊκές δημογραφικές στατιστικές. Στο: http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32013R1260&from=EL
13. ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΘΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΈΝΩΣΗΣ (ΕΣΛ 2010) – (ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α – ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11). Στο: http://register.consilium.europa.eu/doc/srv?l=EL&t=PDF&f=PE+77+2012+ADD+11+REV+1
14. Κοτζαμάνης Β., 2000. Δημογραφικές εξελίξεις και μεταναστευτικά ρεύματα στα μεταπολεμικά Βαλκάνια: Μια πεντηκονταετία έντονων ανακατατάξεων. Στο: http://www.demography-lab.prd.uth.gr/papers/6_2000_%CE%97%20%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%80%CF%84%CF%85%CE%BE%CE%B7%20%CF%84%CF%89%CE%BD%20%CE%92%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CF%89%CE%BD.pdf
15. Κοτζαμάνης Β., 2002. Δημογραφικές εξελίξεις και προοπτικές στη ΝΑ Ευρώπη.  Στο: http://www.demography-lab.prd.uth.gr/papers/5_2002_%CE%95%CF%80%CE%B9%CE%B8%CE%B5%CF%8E%CF%81%CE%B7%CF%83%CE%B7%20%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD%20%CE%B5%CF%81%CE%B5%CF%85%CE%BD%CF%8E%CE%BD.pdf
16. Κωστάκη Α., 2003. TEXNΙΚΕΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ. Στο: http://stat-athens.aueb.gr/~akostaki/gr/courses/kefalaio1.pdf
17. Παπαδάκης Μ.,  Κογεβίνας Μ., Τριχόπουλος Δ., 2012. Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ-ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ-ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ. Στο: http://www.nsph.gr/files/017_Grammateia/02_Ekpaideysi/FORUM/Report%20to%20Parliament.pdf

Αυτό το εργασία χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές .